Awis ti Purosawi (19)

Immuna a naipablaak iti Bannawag manipud iti Nobiembre 4, 1957 a bilang.

Nobela ni CONSTANTE C. CASABAR

Ti Napalabas: Iti tallo a tawen a panagindeg ni Gaudencio Floriate idiay Purosawi, napadakkelna ti arban ti kalding ken ti imatonanna a bunggoy dagiti agkalkalap babaen ti panangtulong ni Tata Simon kekuana. Saanna a kabagian ti lakay ngem nayamammo a kas kaanakan daytoy ket ti ammo ni Marina, agkapiduada. Nadekket kenkuana ti balasang. Dayta a kinadekket ti namkuatan ni Tata Simon a nangipapan nga agayan-ayat ti anakna ken ni Dencio. Dayta ti gapuna nga idi naisibeten da Marina ken Dencio a nagpa-Manila tapno iserrek ni Dencio ni Marina iti unibersisdad a pagadalan ti balasang, dimmegdeg ti panagatap ti lakay iti panagkinnaawatanen dagiti dua, nangruna idi saanen nga agawid ni Dencio idiay Purosawi. Inlibak ni Marina iti amana dagiti nadamagna maipapan ken ni Dencio, ngem kalpasan ti tallo a bulan a saan pay laeng a panagparang ni Dencio idiay Purosawi, insurat ni Marina ken ni tatangna dagiti ammo ken nadamagna. Nabiit pay a naitinnagna dayta a surat idi naipagpagasat a nasarakanna ti pagnaedan ni Dencio, a nakasumoken nga aginum iti arak.

(Maika-19 a Paset)

NAPAUT ti panagtakder ni Marina a nangmatmatmat ken ni Dencio a naibalat iti katre. Apay a kastoy ti nagbalinan ti lalaki a rinaraemna ti kababalin ken kinataona? Apay? Asitganna ngata ni manongna a Dencio tapno ipabigbigna ti kaaddana? Wenno urayenna agingga iti mausawan tapno naan-anayto ti pakinakem daytoy a makisarita kenkuana? Ta no pudno a sibabartek ni manongna a Dencio, a saan ketdi a matmaturog laeng, amangan no awanen daydi sigud a kinanakmanna. Wen, nasaysayaat sa no saan pay laeng nga agpadlaw, uray ta ammona metten ti pagtaengan daytoy sapsapulenna a baro.

Bayat ti panangtingiting ni Marina kadagitoy, naawatan metten ni Remy, ti gayyem ni Marina, ti pakaigapuan ti pannakaikuleng ni Marina. Nagin-inayad ni Remy a simrek iti siled agingga iti nakadanon iti sibay ni Marina.

“Isu?” inyarasaas ni Remy.

“Wen, isu,” insungbat ni Marina. Naibinggas ti pannakaupay iti timekna.

“Ket?”

Iniggaman ni Marina ti takiag ti gayyemna ket ingguyodna iti ruar ti siled. Inrikepna ti ridaw sa inlungalongna ti panagsublida iti siled da Remy.

“Isu ti kapiduak, Remy.” Makaluluan ni Marina idi nagtugaw iti katre ti pagayamna. “Diak la impagarup a kasta ti ar-aramidenna. Kaano pay ti kaaddana ditoy?”

“Naud-udi la ngem dakami iti nabiit,” insungbat ni Remy. “Hunio idi immakar ditoy.”

“Saan a kasta ni manong idi addakami idiay Purosawi,” kinuna ni Marina. “Diak pay nakita a simmimsim iti arak. Mabainak iti kasta nga ar-aramidenna….”

“Saan met a mangar-aramid iti riribuk,” kinuna ni Remy. “Makarengreng met, a, no dadduma, aglalo no marugianna ti agkanta. Ngem inton ibagami kenkuana a madama ti panagadalmi kadagiti leksionmi, sumardeng metten. Ti laeng pagdaksanna, masansan a… ngem saanmo nga ibagbaga kenkuana nga inlatakko dagitoy, wen?”

“Saan. Apay ketdin nga ibagak? No saan a sika, diak koma pay nasarakan ti yanna.”

“Masansan a mangyuli ditoy iti babai.”

“Ti kaayan-ayatna?”

Nagngilangil ni Remy. “Ammomon, a,” kinunana. “Dayta nga aramidna ti pakapanunotanmin nga umakar… ta ipagarupto pay ketdin dagiti kakaduami nga agababang ditoy a… ammomon, a, ti kayatko a sawen.” Nagulimek ni Marina.

“Apay, ania kadi ti inaramidna idiay balayyo?” inimtuod ni Remy.

Ket rinugian ni Marina ti nagpalawag. Sinaritana manipud idi simmangpet ni manongna a Dencio iti awayda idiay Cagayan, agingga iti panagnaedda idiay Purosawi.

“Kinuyognak nga umay agpalista iti kolehio,” intuloy ni Marina. “Inkarina idi a dagasennak iti sumuno nga aldaw kalpasan ti idadatengmi ditoy Manila. Ngem sa la nagparang idiay dormitorio iti maikapat nga aldaw. Nadlawko idi ti namalbaliwan ti langana ken dagiti tignayna. Inatapko nga adda pakariribukanna, ngem awan man la ti panangipagarupko a kastoy ti pagbanaganna. Iti panagkunam, ania ngata ti pagkaskastaanna?”

“Diak ammo. Saan unay a makisarsarita kadakami. Malaksid ti panagraranami iti banio wenno iti pasilio, wenno ti panaglilinnugaymi, awanen ti sabali a panagsasaritami. No makastreken iti siledna, agmalmalemen iti uneg. Diak la ammo no kasano ti panagbibiagna ta saan met nga agluto. Iti naminsan, nagipaw-it manen da nanang iti makan ken masida. Gapu ta ammok nga adda iti siledna, nagkuyogkami ken Soling— ti kaduak ditoy— a napan nangted kenkuana iti kanen ken sidana. Nakaidda ken matmaturog idi a kas iti panagiddana itay simrekta iti siledna. Saanmi a riniing. Imbatimi ti intedmi iti rabaw ti lamisaanna. Iti sardam, idi naisibet manen, ta rinabii a rummuar, napankami iti siledna ket nakitami a dina kinuti ti intedmi. Nabangles laeng. Pulos a dina kayat ti mairanud wenno dumawat…. Ne, apay nga agsangsangitka metten?”

“Maasianak kenkuana,” insungbat ni Marina iti baet ti panagsaibbekna. “Pabpabisinanna ketdin ti bagina ditoy… idinto nga adda met busbosenna. A, ngem naibusna ngatan daydi balonna….” Ket ad-adda manen ti panagsaibbek ni Marina. Timmakder. “Pangngaasim ta tulongannak, Remy. Pabulodannak bassit iti palangganayo ken pagnasnasko.”

“Labaram kadi?”

“Saan. Dalusak ti siledna.”

“Saanka a mabuteng a mapan iti siledna?” “Apay ketdin a mabutengak kenkuana?” Nagkuyogda a napan iti kosina a nangalaanda iti palanggana a nangikabilanda iti danum. Nagturongda iti sanguanan ti ridaw ti siled ni Dencio.

MALEMEN idi mausawan ni Gaudencio Floriate iti pannakabartekna. Nariknana a nadagsen ti ulona ken agsikaw ti tianna. Ngem saan a bimmangon. Nagtalinaed a siiidda iti nadulpet a katre ket intulokna manen ti bagina nga allukoyen ti pannakairidep. Nagkidem. Ngem dimmegdeg ti panagdawengdaweng ti ulona ken ti panagsaraaw ti tianna.

Nagballikid. Inyapsayna ti imana a dumna iti lamisaan ket inwarwaradiwadna tapno gaw-atenna ti botelia iti rabaw ti lamisaan. Awan ti nariknana wenno nagaw-atna. Agkidkidem pay laeng, ta kasta la ngarud ti gagangay

nga aramidna no panggepna ti uminum manen, ta saanen a tumakder no itumbana ti botelia no di ket agid-idda lattan nga uminum. Gapu ta awan ti magaw-atna nga iking ti lamisaan, dimmenden iti igid ti katre sa naginat tapno umatiddog ti pakadanonan dagiti ramayna. Ngem awan laeng ti masalapon ti imana.

Nagmulagat a kimmita iti ammona a yan ti lamisaan. Nayakar gayamen ti lamisaan iti igid ti siled…. Ket agsipud ta saan pay a nagsubli ti naan-anay a panunotna, ken dina matandaanan no sadiay ti nangiduronanna iti lamisaan sakbay ti pannakairidepna, nagsubli manen a nagkidem. Ngem iti dayta a darikmat, kasla naud-udi ti yaapay ti sabali a ladawan iti mugingna. Awan ti nakitana a botelia iti rabaw ti lamisaan! Apay ketdin nga awan? Sakbay a naturog, adu ti botelia iti rabaw ti lamisaan; ti kinapudnona, malagipnan a saanna a naibus daydi sangabotelia idi rabii.

Timmaliaw manen iti yan ti lamisaan. Kaskasdi laeng nga awan dagiti botelia. Ne, asino ti nadursok nga immay iti siledna bayat ti pannaturogna? Bimmaringkuas a

(Maituloy iti sumaruno a panid)

“Kabukbukodak a palimed dayta,” kinuna ni Dencio. “Uray pay no sawek kenka, saannakto met la a matulongan.”

kellaat. Impalikmutna ti panagkitana iti aglawlaw ti katre.

Nadalusen ti datar. Nanasnasan ken napasileng, uray no saan a nalampaso. Naisab-it payen dagiti badona iti diding a saan ketdi nga agkaiwara a kas idi sakbay a naturog. Pudno nga adda simrek iti siledna! Ngem asino? Timmaliaw iti lamisaan. Idinto a botelia ti naiparabaw sadiay, adda dua a paris a nagkalub a pinggan! Immisem ni Dencio. Ammonan no asino ti akin-aramid iti pannakadalus ti siled ken ti pannakaurnos dagiti badona.

“Isu, awan sabali,” intanamitimna idinto nga inap-aprosanna ti nakersang a timidna. “Sabalin sa ketdi ti pampanunotenna, a. Saanko la ngaruden nga italtalek ngem irengrengna pay laeng ti riknana…. Pay man ta suotenka, babaika, a….”

Timmakder ni Dencio. Sikakamiseta iti nadulpet. Awanen daydi pigsa a namusek kadagiti takiagna; awanen daydi maris ti kudilna nga inyapros ti init ken tinina ti apgad ti baybay; ta nalusiaw ken kimmuttongen.

Immasideg iti lamisaan. Inikkatna ti naikalub a pinggan ket nakitana ti pansit a nakaluban. Timbog ti katayna. Linukatanna manen ti maikadua a paris a nagkalub a pinggan. Innapuy! Pansit ken innapuy!

“Yantangay gargariennak, kitaek man ti pagpatinggaam, a,” kinunana. Pinidutna ti kutsara ken tenedor iti nagbaetan dagiti dua a pinggan ket sibibisin a nangan. “Saanko a sinagid dagidi intedmo idi,” kinunana idi naibusnan dagiti naidasar, “ngem sagidekon ita… ket kitaek man no ania ti pagbanagan dayta nga ar-aramidem….”

Nagsubli iti katre tapno agidda manen. Ngem sakbay a makadanon iti katre, naglitek ti maysa a panggep iti mugingna. Iti panagkunana, agsisiim ita ti balasang a nangted kadagiti kinnanna. No kasta ngarud, mapanak idiay kosina. Nalabit nga agur-uray sadiay a mangyawat pay iti inumek!

Saanna nga inkapet ti badona idi rimmuar iti siled. Nagtarus iti kosina. Pudno! Nadanonna ni Remy nga agug-ugas kadagiti lunglongan.

“Uminumak man pay, ading,” kinuna ni Dencio ta sangsanguen ti balasang ti gripo a yan ti paginnawan.

“Wen, manong,” insungbat ni Remy idinto a kinisnawanna ti maysa kadagiti baso sa pinunnona iti danum. Umis-isem a nangyawat iti baso.

“Utangko manen kenka,” impasagid ni Dencio. Agsao koma pay. Ngem napanunotna a nasayaat no saanna a kellaaten. Masapul a palamlamanna ti balasang… agingga iti… agingga iti …. Kalpasan ti pananglugayna ken ni Remy, nagsubli man met laengen iti siledna.

Saan a rimmuar iti dayta a rabii. No pudno ti panangipagarupna, umayto manen ni Remy ti siledna.

Ngem saan a pimmudno dayta. Ket iti sumuno nga agsapa, idi naisibeten dagiti babbalasang a napan iti unibersidad, nagsukat ni Dencio ket rimmuar. Ket idi agsubli iti tengnga ti aldaw, adda manen dua a nagkalub a pinggan a nadanonna iti lamisaan.

“Dua,” binilangna, a kayatna a sawen, duan dagiti gundaway a naited kenkuana. Iti maikatlo….wen, iti maikatlo….

Ngem iti sumuno nga aldaw, awan ti nadanonna a kanenna iti siled. Apay? sinaludsodna iti nakemna. Ania ti gapuna? Apay a dinak inikkan ita? Wenno parparasukennak ketdi? Wenno… ah, adda mapanunotko.

Inggagarana ti napan gimmatang iti arak idi ammona nga agsisiim manen ni Remy. Ti kinapudnona, idi umuli ken lumabas iti siled dagiti babbalasang, inggagarana pay ti nagsao a kasla nabartek.

“Agimbabartekak,” kinunana iti agsapa. “Saakto agintuturog. Ket ammok nga umay iti siledko no makaturogak… ngem daytanto metten ti … ah, makitak ita, makitak ita….”

Nagturong iti kosina idi mangmangan da Remy ken dagiti babbalasang a kadagusan daytoy. Kasla awan ti aniamanna, nakiinnisem. Kalpasan ti iseserrekna iti pagdigosan, nagsubli manen iti siledna. Innalana dagiti botelia ti arak ket imparabawna dagitoy iti lamisaan. Intangadna ti

maysa a botelia, ti kagatgatangna iti napalabas nga aldaw. Timmilmon iti naminlima. Kalpasanna, nagkankanta a kasla nabartek sa nagidda a kasla naibalat iti katre.

Nabayag ti panagurayna. Impagarupna a saan a mangan ti impakatna a palab-og. Inggagarana ti nagidda tapno iti kasta, no sumrek ni Remy, makitana manipud iti pagid-iddaanna ket masiputanna ti aramiden ti balasang. Ngem idi awan ti maurayna a sumangpet, nangruna idi umaldawen ket nakaul-ulimek manen dagiti siled gapu ta naisibeten dagiti amin nga agindeg, napanunotna a nalabit a nasiiman ni Remy ti panagimbabartekna. Binaliwanna ti panagiddana. Tinallikudanna ti ridaw.

Saan pay a nabayag iti kasta a kasasadna idi madlawna dagiti kanaktuol iti agdan. Nadlawna ti panagturong ti kanaktuol iti siled ni Remy. Addan! Namigerger dagiti lasag ni Dencio. Addan ‘tay paspasmokko!

Pagam-ammuan, nadlawna ti panaganit-it ti rikep. Kasla simmardeng ti panagangesna. Nagbukar a kellaat ti rugso kadagiti uratna ket nagdakiwasda iti kaunggan ti barukongna. Iti kamaudiananna, agpaayen kenkuana ti sabali manen a balasang.

Nagturong ti danapidip iti yan ti lamisaan. Nadlawna ti pannakaidisso dagiti pinggan. Nagsardeng ti danapidip. Nalabit, kinunana iti nakemna, kitkitaennak. Agin-uurokak. Ket nagin-uurok.

Naggunay manen ti tao iti siled. Nariknana ti yaasideg ti danapidip iti katre.

Adda naipatay nga ima iti pispisna! Ima a nalamuyot!

Ah, pudno a sulisogennak daytoy!

Binagkat ti ima ti ulo ni Dencio sa impatay daytoy iti pungan. Nakaanannad unay ti ima a nangisimpa iti tengnged ti baro. Ngem iti dayta metten a darikmat, kasla pimmaltik a gammat ti kurita dagiti ima ni Dencio, inapungolna ti babai a nangbagkat iti ulona ket rinugianna a pinupog iti agek.

“Manong! Manong!” Inwalin ti babai.

“Marina!” Naltat dagiti ima ni Dencio. “Marina,” nayesngawna manen ket kalpasan ti pannakaikulengna, kellaat a bimmaringkuas. “Sika?”

Ngem saanen a makasungbat ni Marina ta dina napupuotan ti bagina a nangarakup iti pagwadanna a baro. “Siak, manong… wen, siak,” insangitna iti barukong ni makmaklaat a Dencio.

Inwalin ni Dencio ti balasang. Makapungtot. Makarurod. Saan laeng a gapu iti sabali a nagbanagan ti panggepna, no di ket gapu ta adtoy ita ti lislisianna a tao— adtoy itan a makaimatang iti ar-aramidenna, ken makaammo itan a saan met gayam a nagsubli idiay Purosawi.

Nagtugaw ni Marina iti iking ti katre. Agsasaibbek. Silulua dagiti matana a naiturong iti impagarupna a kapiduana.

“Nabayagen a sapsapulenka. Madanaganen ni tatang ta saanka metten nga agsubli idiay Purosawi.”

“Kasano ti pannakaammom iti kaaddak ditoy?” “Pangngaasim, manong,” kinuna ni Marina. Pinunasanna dagiti luana. “Pangngaasim ta… ta agsublikan idiay amianan. No ania man ti kinaguram ken ni tatang, pakawanem koma. Ania kadi ti inramidna wenno nasaona kenka, manong?”

“Awan.”

“Apay ngarud a saankan nga agawid idiay Purosawi?” Timmallikud ni Gaudencio Foriate.

“Nalabit a siak ti gapuna… ta pampanunotem ti adu a mabusbosko….” “Saan a sika.”

“Wen, siak. Ket no saanka nga agawid idiay Purosawi, siak laengen ti agawid.”

“Saan a ti la mapampanunotmo…” Simmango ni Dencio iti balasang. “Saan a sika, wenno ni tata, wenno asino man kadakayo ti gapuna.” “Ania ngarud?”

Nagsammaked ni Dencio iti paladpad ti katre. “Kabukbukodak a palimed dayta,” kinunana. “Uray pay no sawek kenka, saannakto met la a matulongan.”

(Maituloyto)