Mga Salin Sa Unos

( Napatik sa Bisaya, Disyembre 25, 1946.)

MIBAROG si Binoy sa kinasang- an sa mga Dalan Aviles ug Real. Gikan sa Dakbayan sa Ormoc ngadto sa balangay sa Sabang, may mga duha pa ka kilometro nga daganon sa trak. Gilabay niya ang iyang panan- aw sa iyang wala… sa iyang tuo… ngadto sa labing halayo nga maabot sa iyang mga mata.

Mikitbi ang iyang atay sa iyang pagsud- ong sa dakong kausaban sa kaniadto giilang ikaunom nga siyudad sa Pilipinas. Sa mga dapit nga kaniadto gibarogan sa mga balay nga nag- indigay sa ilang katahom, karon maoy nanuyhakaw ang mga tinakumbang payag, mga balungbalong— gawas sa pipila ka puluy- anan nga nanghitarok ubos sa gahom sa buy and sell ug sa ubang makapahikurat ug alasoyong paagi. Sa baybayon, nagbuntaog gihapon ang Seaside Hotel, tampi sa piyer, apan ang iyang panagway maayong pagkagas- ot sa gubat. Ang simbahan maayong pagkapiyapi ug ang iyang mabagang paril maoy nagpabiling amang nga ilhanan sa iyang pagka balay ni Bathala. Sa mga tunghaan sa St. Peter’s Academy ug Ormoc Institute ug Ormoc Central School mao na lamay nagpaila sa ilang pagka tinubdan sa alak ni Minerva ang mga salog nga semento. Ang mga bungdo ni Rizal ug Cristo Rey nangahibat sa ilang nahimutangan samtang ang kanhi mahapsay ug matahom nga hawan atbang sa ambongang balay- lungsod karon mao nay dakong wanang sa kabatoan ug lunangan.

Nahiubos apan wala mahibulong si Binoy niadtong talan- awon. Nahiubos siya tinukmod sa pagtuo nga ang Ormoc nagkinahanglan og mga kawhaan ka tuig una makabangon sa iyang nahilukap- an. Apan wala siya mahibulong sa maong mga talan- awon kay sila mao lamay hulad sa samang mga talan- awon nga iyang gikahibalag sa mga lungsod sa Luzon nga nangaagiw sa kalayo, lakip na ang nadugmok nga Intramuros sa Manila.

Gihakop ni Binoy ang iyang gamayng putos sa wala niyang kamot samtang ang iyang tuo migunit paghugot sa sungkod nga maoy kaabag sa iyang kahoy nga tuong tiil nga, pinaagi sa First General Hospital sa Mandaluyong diin taudtaod siyang nakapuyo, maoy ganti kaniya sa miaging gubat.

Mipadayugdog siya ngadto sa usa ka karenderiya ug nangayo og panihapon. Sa sulod niadtong kan- anan ang kagabhion gidulaan sa mga suga sa lamparahan nga lana; sa gawas, ang kalangitan gibutligan sa libo ka libong bituon.

“Day, unsang taknaa mopanaw ang trak ngadto sa Sabang?” nagpakisayod si Binoy niadtong dili- kaayomaanyag nga silbidora nga maoy nag- atiman kaniya.

“Karong alas siyete sa gabii kay ang ulahing biyahe kaganiha da man sa alas singko sa hapon. Kining sunod nga biyahe mao ang last trip,” tubag sa babaye kinsa tapos sa duha ka gutlong apong kang Binoy mitalikod ug midulhog ngadto sa abohan.

Gibayran ni Binoy ang iyang gikaon ug gilayon milakaw siya padulong sa estasyonan sa trak, diin may usa ka trak de karga nga gihimong pasaheroan. Mipahiluna siya sa lingkoranan tapad sa sapyor. Wala pa gani manginit ang iyang nahimutangan, mao nay iyang nahimatngonan nga gidagpi sa kusog ang iyang abaga

dungan sa makusog usab nga tingog.

“Binoy…! Buhi ka ba diay?”

“Uy, Pikto…!” Kusog sab ang pusdak sa tubag ni Binoy, pinulog sa dakong kahinam, ug kahinangop, kadasig, ug kabaskog. “Buhi intawon… gibuhi pa sa Ginoo.”

“Gibalita man god nga namatay ka sa Capas.”

“Kaluoy sa Diyos naluwas intawon ako sa makalilisang nga malarya.” Sinugdanan na unta kadto sa usa ka hataas kaayong sugilanon sa iyang kaagi apan paglingi niya sa iyang luyo iyang nakita si Milagring nga nagkugos og bata.

“Kang kinsa man na, Ging, nga pagbiya ko sa Ormoc lutason ka pa man gani? Hain man ang amahan nianang bataa?” Nangutana si Binoy.

“Patay na intawon ang amahan niini, Noy, gipatay sa mga gerilya,” ni Milagring pa. Unya nagdason- dason ang mga pangutanang nagkadaiya niadtong kahigalaan ni Binoy nga nagkapundok, mga pangutana kansang mga tubag nag- asoy sa kaagi ni Binoy sukad sa iyang pagtalikod sa Ormoc sa Nobiyembre 1941 hangtod ning higayon sa iyang paghibalik. Apan sa iyang kaugalingon usab wala si Binoy motugot nga mahimulag kaniya ang dakong pangutana nga diha kanunay sa iyang baba ug naghulat lamang sa higayon nga kini mabungat niya. Mao nga ang diyotayng kahilom nga mibanos sa nagpungasing mga tukso ug pakisayod sa iyang karaang mga higala, gipahimuslan ni Binoy, ug kang Anter nga iyang silingan sa Sabang, nangutana siya:

“Ter, komosta man sila sa balay? Komosta man si Nanay ug Tatay? Si Toyang, Idot, Nay Gunda, Nene, ug Flora?”

“Dili kaayo maayo ang ilang palad, Noy,” ni Anter pa. “Si Toyang namatay dinhi sa Ormoc panahon sa Hapon, si Nanay mo namatay didto sa iyang gibakwitan sa Hibunawon, si Nay Gunda mo namatay didto sa Palompon pagsulod sa mga Amerikanhon, si Idot namatay didto sa Mandawe di pa lang dugay, ug si Tatay Juan mo uban sa mga igsoon mo, Nena ug Flora, mao na lamay nahibilin sa inyong balay sa Sabang.”

Wala makapatuyang ang kadugay niadtong kulukabildo kay ang trak midahunog ug gilayon misugod paglawig subay sa gusbat ug buho- buhong dalan padulong sa Sabang. Ang makapasubong balita ni Anter wala makapapid- ok sa dakong kagil- as sa balatian ni Binoy ug sa malaayng pagpinaabot sa higayon kanus- a mahiugbok ang iyang mga tiil sa ganghaan sa ilang balay. Gani, ang iyang handurawan dugay nang nahiuna pag- abot sa ilang panimalay diin didto kini nakighimamat na sa dakong kamahinalangpon sa iyang Tatay Juan ug kang Nena ug Flora nga iyang mga igsoon. Mao na lamay nagpabilin kaniya ang iyang nag- alindasayng kaisipan nga ning higayona nawad- an sa tanang gahom paghakgom sa dakong kahulogan sa bag- ong panaghimamat sa mga sakop sa usa ka banay nga sulod sa kapin sa tulo ka tuig giulang sa mapintas nga mga hitabo sa gubat. Ug ang kahulogan sa maong bag- ong panagkita nadugangan sa iyang giladmon ning gabii sa tanang gabii kanus- a ang mga kasingkasing, kalag, diwa, ug balatian sa tanang Kristohanon sa tibuok kalibotan ginahiusa sa pagsaulog sa pagkatawo sa atong Manunubos. Sa kabalayan nga sukad sa nahimutangan ni Binoy sa trak daw nagpagukod pagdagan sugat kaniya, hialinggatan niya ang nagkadaiyang bulok sa mga parol nga gipanagbitay sa kabentanaan. Ug sa makausa pa gilimisan siya sa mananakod nga diwa sa Pasko.

Diha gihapon si Binoy sa iyang panghanduraw sa pagagutiot sa trak nga mihunong sa estasyonan sa Sabang. Sa makadali mihari ang kaguliyang sa mga sumasakay pagtinultolay sa ilang mga kargamento nga gidan- ok didto

Ang gubat mabangis. Malungtaron ang gugma sa tawo. Maayong Pasko!

sa likod niadtong trak. Wala si Binoy mahiapil niadtong walay hinungdang kalangan kay panahon sa panaw wala man niya ibulag bisan sa makadiyot ang iyang gamayng putos sa iyang mga kamot. Pagkawas niya sa trak mao hinuoy nakalangan kaniya, sa kalangan niadtong higayona dako kaayog kahulogan, ang dagpi sa iyang kamot didto, pahiyom dinha, ug mga pakisayod sa iyang kaagi karon ug unya.

Gikan sa gihunongan sa trak ug ngadto sa ilang balay, may mga duha ka gatos ka dupa pa nga laktonon labay sa pipila ka tindahan sa tuba ug mga sarisari.

Kon adlawan pa kadtong higayona, bation dagway ni Binoy ang diyotayng kaulaw nga makita siya sa iyang kahigalaan sa nagkindang- kindang niya nga linaktan, inabagan sa iyang sungkod ug sa kahoy niyang tuo nga tiil. Apan ang kangitngit sa kagabhion nakapahingilin sa iyang kaisipan sa tanang matang sa kaulaw ug busa gibaswat niya ang iyang mga tiil patumong sa ilang pinuyanan sa walay bisan diyotayng panagana ug kabalaka.

Ang kakapoy miyutyot sa iyang kaugatan sa diha nga mga kalim-an na lamang ka dupa siya sukad sa ilang balay. Mihunong si Binoy ug sa makadiyot mihangyo sa asinon nga hinuyuhoy gikan sa luok sa Ormoc, ug gilayon mipadayon siya paglakaw. Sa dihang haduol na gayod kaayo siya sa ilang balay, mihunong na usab siya… dili na sa kakapoy kondili sa usa ka balatian nga pinulog sa kakulba ug kahinam diin ang kahidlaw nga mipasulabi paghari niadto naghimo nga ang maong balatian dili na hinuon gani mahubit sa hunahuna ug labi pang dili na maasoy sa pulong. Ug sa pagdapuwas sa iyang walang kamot sa nagkalkag niyang buhok, ang iyang kasingkasing daw gitagod-tagod sa iyang gininhawa, ug ang kahilom sa panahon daw gitugaw sa masubsob nga kubo-kubo sa iyang dughan.

Gipangutana ni Binoy ang iyang kaugalingon: Maulaw ba ako ning bag-o kong panglawas? Maulaw ba ako nila ni Tatay, Nena, ug Flora? Maulaw ba ako sa katilingbang Sabangnon? Sa tanan kong kabanayan, kahigalaan ug mga abyan? Maulaw ba ako nila tungod ning akong sungkod ug ning kahoy kong tiil?

Unya siya da usab ang mitubag sa iyang kaugalingon: Nganong maulaw man ako? Dili ba ako salin sa gubat? Dili ba ako kabilin niadtong naghalad sa ilang kusog, singot, ug dugo aron ang yutang natawhan malimisan sa kahugaw sa mga malupigong Haponon? Dili ko ba dakong garbo nga ang dakong unos nga mikuso-kuso kanako sa tumang kapintas wala makabuntog sa akong kinabuhi?

Sa makadiyot gihatod si Binoy sa iyang mga paghandom ngadto sa 1941 kanus-a hisakpan siya sa bansay-bansay sa kadre sa Ormoc… gilayon ang paghidala kaniya ngadto sa Campo Manacnac sa Nueva Ecija… dayon ang unos sa Bataan ug Corregidor… unya ang pagkalagiw niya ngadto sa bagang kalasangan sa Bukid sa Arayat… pagkasakop niya sa gerilya… pag-abot sa mga Amerikanhon… pag-apil niya sa ilang pagdasdaspagbakwi sa Ipo Dam… paghilandig niya sa Ospital Heneral sa Mandaluyong… ug… gihikap niya ang iyang kahoy nga tiil nga maoy kataposang bahin niadtong lilas sa mabulokon ug mahinuklogon niyang kaagi.

Ang pipila ka labyog sa iyang kahoyng tiil mipatungtong kang Binoy sa unang ang-ang sa ilang hagdanan, dayon sa ikaduha… ikatulo… ikaupat… ikalima… ug sa makausa pa nga didto na siya sa hawanan niadtong balay, gilabay niya ang iyang lapoyng lawas sa labing haduol nga bitang nga unang gitugpahan sa iyang mga mata.

Ang daghang tawo nga didto niadtong balaya niadtong higayona gihakop sa dakong kahibulong. Tanang mata misiling kang Binoy sukad sa tiil hangtod sa ulo. Kadtong karon pa lamang makahibalag kaniya mitutok sa naandan ug dumadagsang kinaiya, apan kadtong nanagtuo nga siya patay na, sumala sa mga balita nga ilang nasayran di pa lang dugay, mitutok kaniya uban ang pagsukot sa ilang maayong panimuot kon wala ba sila magdamgo, ug kon wala ba sila magsud-ong sa usa ka minatayng mibalik. Unya…

Ang hulagway sa kalit nausab sa dihang si Nena ug Flora, gikan sa usa ka dapit niadtong balay, mihugop ngadto kang Binoy, migakos kaniya ug nagdungan og panghilak. Nanghilak usab kadtong tanang nahisakop niadtong makapatandog nga talan-awon. Niadtong higayona walay makapanganti, sa bisan unsang pangatarongan, nga siya dili makahilak kon makasud-ong niadtong makapahilap sa atay nga talan-awon sa tulo ka magsoon nga bag-ong naghimamatay tapos sa tulo kapin ka tuig nga paglinay-anay.

“Nena… Flor… hain man si Tatay?” Namulong si Binoy human mamahid sa iyang mga luha sa kalipay. Niadtong pangutanaha maoy mitubag ang masubsob nga bakho ug danguyngoy sa duha ka babaye. Unya ang panan-aw ni Binoy nahitukma ngadto sa usa ka dapit diin may upat ka kandela nga dinagkotan ug kang kansang kahayag giutasag hapuhap sa gabiinhong hangin. Mitindog si Binoy ug miaginod pagpahiduol ngadtong dapita.

“Kaganina lang sa udto mabugto ang iyang gininhawa, sa sakit nga iya pang inani sa panahon sa pagpamatay sa mga Haponanon didto sa Bubod pagtakas sa Ormoc sa mga Amerikanhon,” miasoy si Nena sa tingog nga giputol-putol sa kasakit ug kaguol sa iyang balatian.

Mohilak na usab unta si Binoy… mohilak sa kasakit… apan wala nay luha nga moagas sa iyang mata. Mitutok siya, dugay kaayo, sa gihayang lawas sa Tatay Juan niya, dayon sa iyang mga igsoon… mitutok siya kanila samtang sa kahiladman sa iyang kasingkasing nag-alimbuyok ang dakong pangandoy nga wala unya siya niadtong dapita niadtong higayona, ug nga atua unta siya sa usa ka kalibotan nga lain diin ang iyang lawas ug kalag makahibalag sa malungtarong pahulay ug sa madayonong kalinaw ug kahusay tapos sa iyang paggugol sa usa ka kinabuhi nga kanunayng giukadyang sa kagul-anan, kasakit, ug pag-antos. Nahanaw kang Binoy ang tinguha paghilak, pagsinggit sa iyang mga gibati, nawagtang sa iyang dughan ang madaldalong kaligutgot samtang sa bal-ang nga gilibotan sa upat ka bungbong niadtong balay nanuhot-suhot ang kahumot sa mga bulak sa kagabhion; ug ang naglugitom nga bulok sa kabakildan sa dili kaayo layong kasadpan miamag sa nag-awop nga kahayag sa mga hinikalimtang manulunda sa langit; ug ang mga mangliw ug gangis ug mga langgam sa kagabhion nag-indigay sa ilang mga huni; ug samtang didto sa kadalanan maalingisig kaayo ang kabataan nga nagguyod-guyod sa ilang mga parol nga bapor-bapor ug karnero; ug ang mga maninimba sa noche buena nanagambahan sa pagbaktas padulong sa sawang ngadto sa gubang simbahan sa Ormoc. Ug dili halayo niadtong pinuy-anan sa mga salin sa unos, mitabas sa kagabhion ang awit sa mga mananaygon:

“Himaya ni Bathala sa Kahitas-an. Ug sa yuta kalinaw ug panagdait sa katawhan.”

(KATAPOSAN)