Awis ti Purosawi

(Maika-31 a Paset) ImmunaanaipablaakitiBannawag manipuditiNobiembre4,1957abilang. Ti Napalabas: Nupay saan nga immannugot ni Trining iti daydi damo a panangisingasing kenkuana ni Dencio ti panagdappatda iti Purosawi, naallukoy met laeng a simmurot ken nakikallaysa ken ni Dencio kalpasan ti tallo a tawen a panagindeg ti baro iti puro. Idi awan pay ni Trining iti Purosawi, maysa a kaamaan ti inawis ni Dencio a kaduana iti puro. Ni Tata Simon ti pangulo dayta a kaamaan ket da Marina ken Andoy dagiti annakna. Nayam-ammo ni Dencio a kabagianda ket uray idi imbaondan ni Marina a mangituloy iti panagadalna idiay Manila, saan nga ammo ti balasang a saanda nga agkabagian ken Dencio. Ngem idi napan naki-Paskua ni Marina iti Purosawi, inlatak kenkuana ti amana ti saanda a panagkabagian ken Dencio. Naamiris ni Marina nga adda gayam panagayatna ken ni Dencio, panagayat a saanen a matungpal agsipud ta addaanen ni Dencio iti asawa, ni Trining. Kinapudnona, dandanin agbalin nga ina ni Trining. Kasakbayan ti panagpasngay ni Trining, insingasing ni Dencio ti panagtalinaed ti asawana iti balay ti doktor idiay Aparri. Ngem saan nga immannugot ni Trining. Dina ammo nga iti kaaldawan ti panagpasikalna, isu met ti idadateng ti bagyo a masansan a mangdalapus kadagiti puro iti amianan ti Cagayan. Gapu ta saanen a mabalin nga idaliasatda ni Trining iti taaw, da Tata Simon ken ni Sidoy nga agrayo ken ni Marina ti napan nangala iti doktor idiay Aparri. Ngem idi addadan iti taaw, napakbo ti bilog a naglugananda. Agsinsinnublat ti pannakainebneb ken ilulung-aw ni Sidoy iti igagabur ken panangimegmeg kenkuana ti dalluyon. Kasakbayan ti pannakaisayoda iti apgad, simkenen ti panagbuteng iti barukong ti baro; ket iti pannakaipuruakda, nariknana laengen ti kinarikut ti kasasaadna idi mapuotanna ti bagina nga agkaykayaw-at iti baybay. Pannakaisalakan, dayta ti immuna a simken kenkuana. Ngem iti dayta met laeng a darikmat, nalagipna ni Tata Simon. Ti ama ni Marina! Ti kayatna nga agbalinto a katuganganna! “Tata... Tata Simon... Tata...!” inkarkarigatan ni Sidoy ti nagpukkaw ngem ginaburan ken immameg manen dagiti dalluyon. Naltotan ti baro idi nakainum iti apgad. Ngem impakatna ti amin a pigsana a rumupir iti danum. “Tata!” impukkawna manen. “Tata!” Ngem asino ti makangngeg kenkuana? Napigpigsa ti wanerwer ti manuysuyod nga angin ken ti panagaribuob ti baybay ngem ti pukkawna, a kasla ti timekna ketdin ti nangsugsog iti rungsot ti taaw ken ti tangatang tapno agpiangpiang ti lubong! Ket iti sumagmamano laeng a kanito, narikna ni Sidoy ti pannakauyos ti pigsana. Masapul nga isalakanna ti biagna. Yantangay awan ti kaes-eskan ti timekna iti angin ken iti dalluyon, awanen ti kangrunaan nga aramidenna no di ti panangsapulna iti pagpatawanna. “Diosko, tulongannak,” intanamitim ni Sidoy idi rugiannan ti mangsiput iti disso a namnamaenna a nakapakleban ti bilog. “Diosko... kaasiannak. Ispalennak…” NAKUTORANEN ti bassit a balay iti Purosawi. Agan-anit-it dagiti taleb a dupdupiren ti bagyo. No saan la koma a nalagdaan dagiti suray iti uppat a sulina, nabayag koman a naiburang-it ti pagtaengan. Awan ti agtimtimek kadagiti tallo a parsua iti unegna. Agtugtugaw ni Trining iti ikamen nga inyaplag ni Dencio iti tengnga ti balay tapno saan a mababasa iti agagneb a taleb. Adda ti bassit a lakasa iti kanigidna a nakaiparabawan ti pungan nga aramatenna a pagkabbengan tunggal agsikal ti tianna. Iti kanawanna, adda ti maleta a nakaipempenan dagiti insaganana a pagpasngay agraman dagiti lamping ken bado ti ubing. Nagsardeng pay laeng ti panagsakit ti tianna. Agtantanamitim. Agkarkararag. Kasla pusa a nagpakni ni Andoy iti suli. Agpalpaliiw. Pagsinsinnublatenna a taliawen dagiti agassawa. Awan met ti ar-arimekmek ni Dencio nga agtugtugaw iti palangka iti labes ti maleta a yan dagiti lampin. Saanna a kitkitaen ti asawana. Nagturong dagiti matana iti abagatan, iti disso ti Aparri, a kasla sumursurot ti bilegda kadagiti naibaon a mapan mangala iti mangngagas. No maminsan, maamak pay ketdin a sumango iti asawana. Maamak a makaimatang iti pannakayurit ti saem iti rupa ni Trining. Ket ikarkarigatanna nga ilemmeng ti panagdanagna. Saanmo a patuloken dayta nakemmo, ipatpatigmaan ni Dencio iti bagina. Saan a karkarna daytoy a panagsagaba ti maysa nga ina. Kabulig amin ida ti ayat. Ayat? Ayat kadi ti panangipaay iti pagrigatan ti kaingungot? Ayat a mangparigat? Ayat a mangdusa? Ngem adu la amin a pangal-aliam iti panunotmo, insungbatna. Saan a dagitoy ti panunotem ita. Saanda a rumbeng a panunotem. Manglagipka iti makapagin-awa, makaparagsak. Ti makaandingay. Ania koma dagita a lagip? Dagidi naragsak a panagsinsinnarakyo idiay Luneta, iti karuotan nga ug-ugasan ti lawag ti bulan. Dagidi pasala a dinar-ayanyo. Ti umuna a panangpetpetmo iti dakulapna, ti panagsabat dagiti bibigyo, ti.... Ngem iti uray ania man paset ti biagda idi agayanayatda pay laeng, saan nga agbukel dagiti ladawan, saan a sumngaw dagidi a garakgak, saan a makarikna dagidi a dakulap ken bibig— ta ad-adda a nalatak ita ti saem, sakit, ti ut-ot ti panagsagaba iti rupa ni Trining. Awan ti mamaay ti panangipakni iti pakariribukan ti nakem, ta idinto a tumulong koma dagita a paset iti pannakaitampokda iti panunot, agluposda ketdi a mangipinta iti agdama: ti panagasug, ti panagpakpakaasi ken ti panagngariet. “Annaayyyy….” Tinaliaw ni Dencio ti asawana. “Agdikar manen?” inimtuodna. Nagtung-ed ni Trining iti naminsan laeng idinto a nagkukot dagiti bibigna, nagkidem ket sinarapana iti tianna. Inagawaan Langlang-abekon ti naaritosan iti linnaaw a sabong Ti atap a tirintintin a binigat a kettelek nga idaton iti altar. Marikriknak metten ti apiras-aplaw ti pul-oy A mangdingpil iti pingpingko, ket Murmurayannak ti sayamusom ti apagpekka a bugi ti pagay. Matannawagakon dagiti tinaltalaytayko a tambak A nangpatangken kadagiti gurongko— Wen, umayakon, kailiwkon ti pariir Ti nagil-iladak nga inakilis a basar, tunggal ikurtak Dagiti sabong ti sirmatak iti tinidtid a diding. Kailiwko ti naperresan a bugguong Kabulon ti kilabban; ti bara ti barukongmo A diak madapadap iti pagpurpurosak iti tiniklis nga Sapsapulek dagiti sagudaymo Kadagiti rabii a sumuknor da iliw ken ila Ta ditoy ayanko a Cyprus Iti katapokan, awan waya ti dapan a magna… —ERLINDA DELA CRUZ-SALVADOR oliva; manen ni Dencio ti immasibay iti asawana ket idi impapetpetna dagiti dakulapna, nariknana ti nakaro unay a panangpespes ni Trining kadagiti ramayna. Diosko! Apay a parigatem unay? Palukayam, Diosko! Dimo pagtuoken! inyikkis ni Dencio iti nakemna idinto a tinaliawna manen ti Lamina a naibitin iti laem. Ania kadi ti basolmi, ti bayadanmi Kenka? Siak? Gapu kadagidi inaramidko kadagiti sabali a babbalasang? Gapu iti panangpaldaangko kadakuada? Pakawanennak, Diosko! Siak ti tumutop a dusaem. Saanmo a pagikaruen ni Trining. Siak ti nagbasol Kenka. Siak ti dusaem. Alaem daytoy biagko no isut’ kaitutopan dagidi inaramidko, no Dimo la ketdin pagsagabaen unay ‘toy asawak.... “Awan manen.” Immanges ni Trining iti nalukay ket immisem a timmaliaw iti asawana. Nakagin-awa ni Dencio. “Daytay ti kabayagan,” kinuna manen ni Trining. Kayat koma ni Dencio ti mamagbaga: Pedpedem... yuraymo iti idadateng ti doktor, kunana koma. Ngem kasano ti pananglappedmo iti saem? Mabalin nga ibturan; ngem di maigawid. “Patakderennak man ketdi. “Apay?” “Magnaak.” “Magnaka?” “Wen. Idiay ospital, pagpasiarenmi dagiti agpasngay iti pasilio no kabaelanda ti magna. Makatulong dayta a mangyawawan iti sakit ti tian. Ania ti orasen?” Timmakder ni Dencio ket napanna tinannawagan ti relona iti kahon ti aparador. “Alas dos,” kinuna. “Tallo nga orasen… nakadanonda itan idiay Aparri.” “Nakadanontayo koman no napantayo,” kinuna ni Trining. Saan a nagtimtimek ni Dencio idi nagsubli iti palangka. Agpampanunot manen. Malagipna itan daydi panagsinnungbatda ken Trining idi sakbay nga umay agdappat ditoy Purosawi. Agkedked idi ni Trining a sumurot. “No madika, siak ti umuna,” kinuna idi ni Dencio. “Ngem asino ti katulongam iti maysa laeng a puro?” insupiat idi ni Trining. “Kas pagarigan adda mapagtengmo, asinonto ti mangsaranay kenka? Awanto ti kaarrubam….” Tinaliaw ni Dencio ti asawana. Ket idi laeng a naimatanganna nga agngarngariet manen ni Trining. Inagawaanna ti immasideg ket impaiggemna manen dagiti takiagna a pagkabbengan ni Trining. Iti sumagmamano pay a darikmat, nagpukaw manen ti sakit ti tian ni Trining. “Den? Saankon a maibturan. Nasakit unayen.” “Dandanida itan.” “Kayatko ti agidda, Den. Alaem amin a pungantayo.” Kasla maur-uraman ni Dencio a napan nangala kadagiti punganda. Nagtignay met a dagus ni Andoy manipud iti suli. Sinurotna ni Dencio ngem kasla saan a nakita ni Dencio ta dina pay nagtimkan idi madalapusna idi agsubli iti yan ti ikamen. Agil-ilus manen ti agpasngay ken agas-asug iti nasaem. “Assideg unayen, Den,” inyarasaas ni Trining idi naglimbong manen ti tianna. “Mariknak a saanen a makauray ‘toy anakmo.” Saan a nakatimek ni Dencio. Ania ngarud ti aramidenna? Kasanon no agpasngay ni Trining nga awan pay laeng ti doktor? Maria Santisima! Ania ti aramidenna? Idi agtutubo pay laeng idiay probinsiada iti Kailokuan, saan la nga immas-asideg iti yan dagiti agpasngay. Saanna a maibturan a kitaen ti panagrigatda, ti panagpukpukkawda, nangruna iti daydi kaarrubada nga agpasikal iti uneg ti tallo nga aldaw ken rabii. Ngem nangnangngegna ti pagsasaritaan dagiti lallakay, aglalo no maisar-ong kadakuada ti partera a nangtaming iti nagpasngay: Manglapgisda iti kudil ti bulo a pangipasda iti puseg ti maladaga. Bedbedanda ti puseg iti sag-ot, ket aramatendanto a pagiket ti nayon dayta a sagot, ta nagasat ken adu kano ti makalapan ti iket a pakaaramidanna. Ikargada ti kadkadua iti banga santo mapan ibitin ti ama iti sanga ti aludig. Kaduaanna ti kadkadua iti papel ken lapis tapno masiribto ti ubing. Saan kano a tangaden ti ama ti init no maibitinna ti kadkadua ta dinto ketdi agbalin a pangkis ti anakna. No kayatmo a nauneg ti kallid ti ubing, ideppel ti partera ti kasilpo ti puseg ti ubing iti pingping ti ubing. Mangisagana ti amana iti nalinis a bato, a kasla iti paglidlid no agdigoska, ta ikabilnanto ti bato iti sirok ti dalagan tapno nasingpetto ti ubing, saan a managlukag iti rabii, saan a nariri. Dimo met liwayan ti aganglem. Ti anglem ti salaknib ti ubing iti sairo, kunada man.... “Den?” nagtimek manen ni Trining. “Agsakit manen?” “Saan pay. Ngem denggennak, Den. Saanen a lumbes, mabiiten.” “Ania ti aramidek?” “Ibagam ken ni Andoy ta mapan mangaron. Mangisaang iti danum. Isaganam met ti getteng a pagpukpukis ni Tata. Isunto ti ipalabasmo iti apuy tapno matay dagiti kagawna... ta isunto ti panggeppasmo iti puseg ti anakmo.” “Ket sika? Ania ti—” “Saannak a pagdanagan. Ti anakmo ti tamingem. Kakaasiamto, Den? Ilalaemto?” “Saan a kasta ti sawem. Andoy, mapanka mangaron,” innayonna. Ngem addan ti ubing iti kosina, ket agpigpigerger daytoy ken dandani naibusna ti sangakaha a palito sakbay a napasgedanna ti dalikan. “Ikarim, Den.” “Adu la amin, Trin. Awan ti... sus, pagdanagem laeng dayta bagim. Saannak met la a pabasolen, Trin?” “Pabasolenka? Apay ketdin?” “Malagipko daydi kinunam idi awisenka ditoy Purosawi. Nga agpeggad ti biag iti puro aglalo no awan ti kabadangan a kaarruba. Dimonto met kinayat ngamin ti agbati idiay Aparri idi pagbatbatienka.” “Diak ngarud kayat nga awanka no agpasngayak.” Nagkidem manen ni Trining idinto a nagparang manen ti saem kadagiti bibig ken kadagiti kidayna. Ngem saan pay laeng a nagpasngay. “Iggamannak, Den,” kinunana ket kimpet kadagiti ima ni Dencio. “Italmegmo ti rusokko… Saan, saanmo nga italmeg!” Nangngeg ni Andoy ti panagikkis ni Manang Trining. Dinagdagusna ti nagpalaem. Naimatanganna ti panagkabbeng ti agpasngay idinto a kagkagatenna dagiti bibigna. Nabayag daytoy a panagtuok ni Manang Trining. Kalpasanna, inibbatanna dagiti ima ni Manong Dencio. Kasla napaksuyan. “Trining?” kinuna ni Dencio. Saan a naguni ni Trining ta nariknana manen ti saem a kasla manglasang kadagiti tulangna. (Maituloyto)