Iti Panawen ti COVID-19

NAKATALTALNA ti panunotko iti tunggal bigat a makariingak. Adda ngamin naurnos a sursurotek a ritual tunggal bumangonak. Kalpasan ti panangitalamitimko kadagiti kayatko nga idanon iti Apo ken panag-CR-ko, agwatwatak a nakaidda babaen ti dua a landok a dambel nga iduldulinko iti sirok ti katrek. No saan, agbisikletaak nga agrikusrikus iti nasemento a pagibilbilagak iti irik iti uneg ti inaladanmi sakbay nga agdigosak. Agalmusarakto metten kalpasanna no awan agururay a kameng ti kooperatibami nga umay agbayad wenno umutang iti pagtalon wenno pagbangkagna. Siak ngamin ti agig-iggem iti pondo ti kooperatiba nga impatakderko ditoy barangaymi.

Nasinga daytoy nga aramidko idi nairamanak a nakuarantina gapu ken ni baket. Ngamin, adda immay nagpakpakaasi ditoy balay nga asideg a kabagianna a no mabalin, ikapetna koma ‘diay dekstros a ginatangda a para ken ni tatangna nga agib-ibleng kano iti dua nga aldawen. Gapu ta awan ospital a mangadmit kenkuana ta napunno kadagiti agduduma a kaso ti COVID-19, inawaganda ti kabagianda a doktora a nakadestino iti sabali a probinsia no ania ti nasayaat nga aramidenda. Agindegkami ditoy Natividad, Pangasinan.

Ket ti balakad ‘diay kabagianda a doktora, gumatangda kano laengen iti dekstros nga iresetana a paikapetdanton iti doktor wenno nurse ditoy health center ti ilimi. Ket gapu ta adu ti makaammo nga agikapkapet ni baket iti dekstros kas retirado a nurse ken daytoy met ti aramidna idi adda pay dagiti katugangak (isu ti agikapkapet iti dekstros nga ireseta ti anakmi a doktor no kasta a kasapulanda). Isu nga inasitganda ni baket. Sitatallugod ni baket a napan nangikapet iti dekstros ti dayta a malem a medio adda pay pammabasolna ‘diay immay nangsukon kenkuana no apay nga ita laeng a napanunotanda a kaptan iti dekstros ket dua nga aldaw gayamen nga agib-ibleng ti amada.

Idi makasubli ditoy balay ni baket, sipapannakkel met a nangipadamag a saan kano pay a nagkupas ti laingna a mangitudok iti dagum ti dekstros. Ngamin, addada sumagmamano a nurse a no mamin-ano nga itudokda ti dagum sadanto mapuntaan ti urat a pangibatianda iti dagum ti dekstros. Kinunana, “Namnaminsan la nga intudokko, napuntaakon ‘diay urat. Permi ti ragsakko ta saan unay a nasaktan ‘diay kabagiak.”

Sinukonda manen ni baket iti dandani agtengnga ti rabii tapno suktanna ‘diay umuna a botelia ti dekstros nga inkapetna. Nakaragragsak manen a nangipadamag idi nakasubli ditoy balay a nagdakkel kano ti pimmipiaan ‘diay pasiente a kabagianna. “Saanen nga agtakki ken saanen a nakaun-uneg dagiti matana a kas itay malem a kinaptak iti dextrose,” kinunana. Kasla mariknak ti ragsakna ta uray kaskasano, nakatulong iti padana a tao.

Ti dakesna, iti malem ti sumaruno nga aldaw, umayda manen suksukonenen. Ita, mangikapet iti oksiheno ta marigatan kano nga umanges ‘diay kabagianna. Saan a natuloy daytoy ta kurang ti ramit ‘diay nabulodda a tangke ket napilitanda nga intaray iti maysa nga ospital nga adayo bassit ditoy ilimi a dagus met nga inadmitda. Resulta, positibo iti COVID a mabalin a naalana gapu kadagiti adu a napnapananna a lugar nga agkitkita kadagiti disso a mabalin a pangipatakderan iti cell sites ti kompania ti komunikasion a pagob-obraanna.

Pulos a di impagarup ni baket a na-COVID ‘diay

kabagianna bayat ti panangdekstrosna iti daytoy. Ti ammona, agibleng laeng a bunga ti saan a nasayaat a panagsaad ti kinnanna a balut, segun iti istoria a nasagapna.

Adda pay la idiay ospital ti kabagian ni baket bayat ti pannakaisurat daytoy a salaysay. Segun iti damag, awan kanon ti marikriknana a sintoma ti COVID. Ti laeng rikriknaenna, sakit ti bukot a gapu siguro iti kaiiddana.

Nupay kasta, impakaammo ti health center ti ilimi nga amin a kabbalayna ken asino man nga immasideg kenkuana, masapul a makuarantinada iti uneg ti 14 nga aldaw. Ditoy a nairamanak uray awan inar-aramidko wenno saanko man la nga inas-asitgan ‘diay kabagian ni baket. Kiniddaw dagiti immay a taga-health center ditoy balaymi a naginterbiu a gapu ta adda kontak ni baket iti daydiay na-COVID a kabagianna, dakami a kabbalayna agraman ‘toy kadkaduami ditoy balay a kaarrubami ti dimi iruruar iti inaladanmi iti uneg ti 14 nga aldaw. Tapno saankamin nga agpaili a gumatang iti abastomi, nangipatulod ti munisipio, uray saankami a nagkidkiddaw, iti lima a kilo a bagas ken sumagmamano a delata.

Nagbaliw a namimpinpinsan ti taray ti biagmi ditoy balay gapu ti daytoy. Awan la ket agsuob iti naipaburek a danum nga adda asin ken layana ti aramidmi ta nabileg kano daytoy a pangontra iti COVID agraman ti pananginum iti daytoy kalpasanna. No saan, agbuya iti TV, maki-chat, agteks, agpakan iti manok ta adda tarakenmi a walo a pamusian, mangan, ken maturog. Mabutengak payen nga agehersisio ta adda amakko amangan no umapay ti narigat a panaganges a maysa a sintoma ti COVID. Nupay diak malipatan ti agkararag iti Apo iti bigat no makariingak, diak magawidan a kasla di payen agsusurot ti maitaltalamitimko gapu iti danagko ta amangan no inton madamdama wenno inton bigat, sabalin ti marikriknak, aglalo la ngaruden ni baketko a mismo a naas-asitganna ti kabagianna. Kimmayakay met dagiti kakaarruba ken dagiti kameng ti koopmi nga umay umutang, agbayad wenno ag-renew iti utangda gapu iti butengda a maakaran.

Ti pagyamanak, manipud inrugimi ti nagkuarantina, awan pulos nariknami a sintoma ti COVID. Maikasangapulo ket dua nga aldawmi itan ket normal met amin ti marikriknami a sangakabbalayan. Ita a basbasaenyo daytoy, nalpas la ketdin ti 14 nga aldaw a pannakakuarantinami ket ikarkararagko a sapay la koma ta mailisikayo iti kas iti daytoy a pagteng iti biagmi a nagdandanagak la unay.—O

[Retirado a Propesor ni Dr. Felix M. Eslava, Jr. ken nagpaay nga Associate Dean ti College of Forestry and Natural Resources ti U.P. Los Banos ken Consultant iti forestry iti United Nations Food and Agriculture Organization (UN-FAO) ken United Nations Operations for Project Services (UNOPS)].