Dagiti Mariing iti Parbangon (1)

Pakauna ti nobela idi marugian a maipablaak daytoy idi 1956:

Mabalin nga awan pay ti pagpartuatan nga impasdek ti turay dita iliyo—awan pay ti pakair-iran iti tabako a kas iti nabangon idiay Agoo, La Union, wenno pagpartuatan iti sag-ot a kas iti adda idiay Narvacan, Ilocos Sur. Ket gapu ta pudno a dakkel ti pagimbagan nga ited dagita a pasdek kadagiti umili, tarigagayanyo met ngata ti pannakabangon ti maysa a pagpartuatan iti iliyo. Ngem ania kadi ti dakdakkel nga ited dagita a pagpartuatan maipanggep iti panagrang-ay wenno panagrigat dagiti umili? Saludsodenmi daytoy saan a gapu ta kayatmi nga ibaga a dakdakkel ti pagdaksan dagiti umili ngem pagimbaganda, ngem gapu ta kayatmi nga ipakpakauna a mabasayo iti daytoy a nobela dagiti mabalin a mapasamak kadagiti umili— ulitenmi, mabalin a mapasamak—no maikkanda iti pagpartuatan. Ngarud, saan a naibatay daytoy a nobela iti kabibiag dagiti mangmangged idiay Agoo, La Union wenno idiay Narvacan, Ilocos Sur wenno ania man nga ili iti Kailokuan. Ngem, kas nasaomin, mabalin a mapasamakda iti ania man nga ili a pakabangonan ti maysa a dakkel a pagpartuatan.—EDITOR

INSARDENG ni Salvador ti panangbasana iti sinuratna, tinaliawna dagiti kaadalanna tapno pennekenna no sipapasnekda met laeng a dumdumngeg kadagiti pamanunotanna. Naimatanganna a sigagagarda amin, kasta met ken ni Mr. Manchos, a mangisursuro kadakuada iti Economics. Sidadalikepkep ti maestro iti suli ti klase a nagpainganna. Inukradna ti sumaruno a panid ti salaysay sa intuloyna ti nagbasa:

“Wen, agpayso a nagasattayo a taga-Guilang. Ita payen, maimutektekakon dagiti sumangpet a pagluposan dagiti kakailiantayo. Ngumatonto ti kasasaad ti panagbiagtayo. Umadunto ti kuarta kadagiti bolsatayo, nangnangruna kadagiti maikkan iti gundaway a mangged kadagiti a pagpartuatan.

“Ngem saantayo koma a lipaten dagiti nangayngayed a panggep a makaigapu iti panakabangon dagita a pasdek. Ta mariribukak iti agdama a panagkaribuso dagiti dadduma a kakailiantayo— dagiti mananggundaway a kakailiantayo a madaman a mangbalabala kadagiti aramidenda tapno isuda laeng— wen, isuda laeng— ti agsagrap kadagiti pagimbagan nga isangpet ti pagpartuatan.

“Nakarimrimon dagita a kakailiantayo. Addaanda la ngaruden iti aglaplapusanan a sanikua, isuda pay laeng ti makapanunot nga agagum ken—”

“Agurayka,” simngat ni Mr. Manchos. Naitag-ay ti ima ti maestro iti ipapanna iti sango ti klase. “Kasano ti idadanonmo iti kasta a panangipagarup?”

“Umuna unay, sir,” insungbat ni Salvador. Nalinteg ti ikikita nga insarangna kadagiti mata ti mannursuro. “Umuna unay, ammok a kasta ti mapasamak… a kas iti pagsasao a no adda tagapulot, umarak dagiti kuton.

Maikadua, adu ti mangmangngegko a saosao kadagiti—”

“Saosao?” Nagkatawa ni Mr. Manchos ket nakidanggay dagiti kaadalan ni Salvador. “Saosao, kinunam?” inulit ti maestro. “Saan a mabalin nga adalentayo ti Economics iti saosao laeng, laglagipenyo daytoy.” Inwarasna ti panagkitana kadagiti adalanna. “Agurayka ta ituloyko,” inlappedna ken ni Salvador idi gamden daytoy ti bumallaet. “Kayatko a sawen, narigat nga ibataytayo ti pangngeddengtayo kadagiti mangngegtayo a sayangguseng. Saaantayo a makagteng iti pudno a panangadaltayo iti Economics no aramidentayo dayta.”

Intallikud ni Mr. Manchos dagiti imana sa pinagkametna dagiti dakulapna, kas kababalinna no mangisursuro. Nagna agingga iti sango ti lamisaanna, pinagsinana dagiti imana sa insammakedna ti maysa iti rabaw ti lamisaan idinto nga inaramatna ti maikadua a pangitudona ken ni Salvador. “Kas pagarigan,” intuloyna, “saantayo a mabalin a kunaen nga agkurkurang ti kanentayo a taga-Ilocos Sur no ibataytayo dayta a pangngeddeng iti sinao dagiti taga-Norte wenno taga-La Union, wenno dagiti agindeg idiay Dappat ti Cagayan. No kayattayo a maammuan nga agkurang ti maapittayo a bagas, datayo met laeng a taga-Ilocos Sur ti mangisayangkat iti pamuspusan. Mangbukeltayo iti maysa a gunglo a mangsukisok iti dayta a parikut… ket no masukalan dayta a gunglo a pudno a saantayo a makaapit iti agpaay kadatayo, wen, makunatayo metten a kasta. Umannugotkayo?” inturongna ti saludsodna iti sibubukel a klase.

“Umannugotkami,” nagdadanggay dagiti agadadal, ket nairaman pay a makipagtungtung-ed dagiti sumagmamano a lallaki a, nupay agsisinnutilda iti likud, kayatda met nga iparangarang nga adda met masaoda.

“Wenno,” intuloy ti maestro, “alaentayo a pagarigan ti purokyo a Sabangan. Saantayo a makuna nga agkurang ti makalapan dagiti kapurokam nga agpaay iti sibubukel nga ili ti Guilang no dagiti met agindeg iti sabali nga ili wenno purok ti agkuna a kasta. Sika, Salvador, a maysa a taga-Sabangan, ti mabalin a makaibaga a saan nga umanay ti makalapan dagiti kapurokam… saan nga umanay ti ikan a maitakdang a sidaentayo a tagaGuilang… Saan kadi a kasta?”

“Agpayso a kasta… sir.” Imparaipus ni Salvador ti sir kalpasan ti nakadidillaw a panagtunged ti balikasna. Kasla masuron a nangitupak iti bagina iti tugaw. Ket inggiddanna pay a pinagatiddog ti subsobna ken nagtanabutob.

“…Narigat nga ibataytayo ti pangngeddengtayo kadagiti mangngegtayo a sayangguseng…”

Nagtitinnaliaw dagiti kaadalan ni Salvador. Awan pay kadakuada ti nakaitured a nangiparang ken ni Mr. Manchos iti kasta a tignay. Wenno, iti kabassitan laeng a pagannurotanda iti uneg ti klase, saanda pay a naitured ti nagtugaw no awan ti pammalubos ti maestro.

“Ala, ituloymo dayta salaysaymo,” kinuna ni Mr. Manchos.

Nanayonan ti panagsiddaaw dagiti agad-adal. Ita man pay, kinunkunada kadagiti panunotda, a nalamiis ti ulo ni Mr. Manchos!

Nakuttong ti maestro. Agarup sumagpaten iti maikalimapulo a tawenna. Patinayon nga atiddog ti manggas ti badona, maibotones agingga iti tengnged a kasla mabuteng no malam-ekan ti lilidduokanna. Nalennek dagiti matana, ket ad-adda a nauyongda no awan ti makasungbat kadagiti saludsodna iti klase. Naingpis dagiti bibigna, atiddog ti tengngedna a nakaiparabawan ti panguppiten nga ulona a kumalkalipkipan dagiti masarsarang a lapayagna. Nakaranting a magna ket dayta ti masansan a pagkakatawaan dagiti sumaglilima gasut nga agad-adal iti Guilang Rural High School. Manmano a makiangaw iti ruar ti klase, ket no adda la ngaruden iti sango dagiti agad-adal, kasla dina ammo ti agkatawa.

Ngem masirib ni Mr. Manchos. Saan a pataypatay a mangisuro. Kadagiti sangapulo ket maysa a mannursuro iti daytoy a pagadalan, isu ti pagbutbutngan dagiti estudiante, nangruna kadagiti addan iti maikapat a tukad a masapul nga aglasat iti panangisurona iti Principles of Economics. Nalaka nga agpungtot, agunget ken mapasugkian. Idi laeng kalman, idi simrek iti klase ti naladaw nga estudiante idi madaman a mangisursuro, awan sabali nga inaramidna no di namagbaga, namalakad maipanggep iti annuroten ti natakneng nga estudiante. Dayta ti gapuna a sangsangkamaysa ita dagiti kaadalan ni Salvador a nagsiddaaw no apay a saan a bimtak ti kadawyan a panagpungtot ni Mr. Manchos.

Nagkarenken met ketdi ti mugingna ken nagkeppet dagiti bibigna, ngem nalamiis a nagkuna: “Ituloymo dayta salaysaymo, Salvador.”

“Saanen, sir,” insungbat ni Salvador ngem sidudumog. “Naibatay daytoy a salaysay iti saosao ket, kas kunayo, awan ti anagna…”

Miningmingan ni Mr. Manchos ni Salvador iti sumagmamano a nairteng a kanito a nangted iti klase iti panangurayda iti ibebettak ti panagpungtotna. Ngem pinidut ni Mr. Manchos dagiti class cards ket, kalpasan ti panangukagna kadagitoy, inawaganna ti sabali nga estudiante a mangbasa iti inaramidna met a salaysay.

Nagkullayaw ti naawagan idi tumakder. Dakkel ti panagamakna amangan no isu ketdi ti pagdasalan ti pungtot ti maestro. Nagsay-a nga immuna ket nagbanarbar pay ti timekna idi rugianna ti agbasa.

Nupay sidudumog, ta ti tirad ti lapisna ti kitkitaennan, naparimriman ni Salvador ti panagtugaw ni Mr. Manchos iti sango ti lamisaan. Narikna pay ni Salvador ti panagliad dagiti agsumbangir a katugawna a kasla yamakda ti pannakayalis kadakuada ti di bumurong a panagunget ti maestro. Dagitoy ketdi a kaadalak, nakuna ni Salvador iti nakemna. Napalalo ti butengda iti inaramidna. Awan man met ti dakes nga inaramidma. Dina kadi karbengan ti mapasugkian ket addaan met iti rikna… a masair met?

Nasabang dagiti abaga ni Salvador nupay saan pay a namsek dagiti takiagna ta apagsagpatna pay laeng iti maikaduapulo a tawenna. Kasla immalis dagiti dalluyon ti baybay ti Sabangan kadagiti panguloten a buokna. Nasarut dagiti matana a kasla iti mangliwengliweng a rawang. Inted met ti apgad, ti danum ti baybay, ken ti kainaran ti pamugoten a kudilna. Awan ti agad-adal iti Guilang Rural High School a makadaer kenkuana iti sanggol ken torsi. “Kasla gamat ti kurita ti kinabileg dagiti ramayna,” kunkuna dagiti kaadalanna.

Saan pay a nagudua ti estudiante ti basbasaenna a salaysay idi mangngegda ti kanungkong ti aglatlati a kapsula ti bala ti kanion— ti kapsula a maar-aramat a kampana ti pagadalan.

“Ituloymonto no bigat,” kinuna ni Mr. Manchos sa timmakder. Nagtugaw ti estudiante. “Salvador,” kinunana manen, “umayka idiay Library… ta agsaritata.” Kinayumkomna dagiti librona ket immunan a rimmuar iti siled.

Apagsibet ti maestro, limtawen ti namedmedmedan a sayangguseng ti klase.

“Addayta,” nangngeg ni Salvador ti maysa iti likudan ti tugawna, “nakasaraken ni Salvador!”

“Kaslanto la kalkalaingan ngamin.”

“Asi payen no saan nga agturpos!”

Saan nga inkaskaso ni Salvador dagiti nangngegna. Inigpilanna dagiti librona; simmurot kadagiti kaadalanna a rumrummuaren iti siled. Kayatna a kamakamen ni Mr. Manchos. Ngem idi makalabes iti ridaw, apagisu metten a sumrek ni Mr. Manchos iti biblioteka. Nagsardeng ni Salvador iti pasilio ti pagadalan. Nakeppet dagiti bibigna, dandani agsabat dagiti kidayna a mangiparangarang iti pannakakulkol iti panunotna. Kasla ita laeng nga umapay ti panagamak wenno panagbabawina.

“Imbagak ngamin… ngem dinakto met intaltalek.” Tinaliaw ni Salvador ti nangsinga kenkuana ket nakitana ni Emerita.

“Baliwam, kunak idi,” kinuna manen ni Emerita, “ngem daytanto la kaykayatmo ti— “

“Ngem kasta ti salaysay. Naibatay iti bukod a pamanunotan… pamanunotak. Ania ti kayatna? Kas kadagiti salaysay dagiti kaadalantayo… salaysay a tinultulad ken parparawpaw?”

“Apay ngarud a kasdiay ti impakitam ken ni Mr. Manchos?”

“Asino met ti di masuron… Ala man, no sika ti—“

Pinerreng ni Salvador ni Emerita a pagtangtangsit ti Bimmikal. Kasla naluom nga allagat dagiti bibigna, kaas-asping ti kudil ti bulo a di pay nainitan ti kudilna, ken kasla nainaw iti mungay ti Bantay Tirad dagiti barukongna…

“Ngem agturpostayon no umay a bulan. Di la ket mamin-ano no sabali ti mapanunotna.”

“Kayatmo a sawen, saannak a pagturposen?” namaga a katawa ti imparaipus ni Salvador. “Imbagana nga agaramidtayo iti naanag a salaysay… ket dayta ketdin ti pangtinnaganna kaniak? Ne, ania dayta a pamanunotan? No dinak pagturposen, ad-adda pay a dina pagturposen dagiti kaadalantayo nga awan ti ammona. Ala man, mangibagaka man no— “

“Dika unay agtangtangsit.”

Pinerreng ni Salvador ni Emerita. Napintas ni Emrerita. Idi addada iti maikatlo a tukad, napili a pannakareyna ti parambak iti pannakaipasdek ti pagadalan. Pagtangtangsit dagiti kapurokanna idiay Bimmikal, ti away iti puon dagiti bantay iti daya ti poblasion. Kasla naluom nga allagat dagiti bibigna, kaas-asping ti kudil ti bulo a di pay nainitan ti kudilna, ken kasla nainaw iti mungay ti Bantay Tirad dagiti barukongna. Iti sumagmamano a gundaway a panagkantana kadagiti parambak nga inangayda nga agad-adal, inyarig ti mangiturturong iti programa ti timekna iti “timek ni bullilising.” Ken ni Salvador, pasaray agdiram-os iti danum ti karayan idiay Sabangan— ta agtaud dayta a karayan iti surong ti Bimmikal— ket di bumurong a no agdigos ni Emerita iti karayan, yanud ti danum ti ayamuom ti balasang agingga idiay Sabangan!

“Dumawatka iti pammakawanna,” kinuna manen ni Emerita. “Umaykanto idiay entablado?” inimtuodna, a kayatna a sawen, ti ar-aramidenda nga entablado iti daya ti pagadalan a maaramatto a pagturposanda ken agdama ita a pagsansanayanda iti kantada nga agturpos.

“Wen, umayakto,” insungbat ti tagabaybay ket idi nagpusiposen ni Emerita, insursurotna dagiti matana iti likudan ti tagaigid ti bantay. Nakarikna iti naisangsangayan a ragsak. Adda gayam panangisakitna kaniak! nayesngawna iti unegna. Ket apagapaman a nalipatanna ti agur-uray a parikutna iti sango ni Mr. Manchos.

Kasla adda napasnek a banag a birbiroken ni Mr. Manchos idi dumteng ni Salvador iti ridaw ti biblioteka. Sitatallikud ti maestro iti ridaw; adda sapsapulenna iti kahon ti estante dagiti libro. Agpadlaw koma ni Salvador ngem isu metten ti isasango ni Mr. Manchos.

“Umayka ditoy,” kinuna ti maestro. Mangaw-awis, a saan ketdi a mamilbilin, ti timekna. Wenno linglingdan la dayta ti pungtotna? “Irikepmo ‘ta ridaw. Ibalunetmo.”

Uray pay idi isimpa ni Salvador ti balunet ti ridaw, nariknana a kasla serserraanna ti kakaisuna a ruaran a mabalinnanto a paglibasan. Nagpusipos ket immasideg iti agur-uray nga ukom.

“Kayatko nga agsaritata… iti nalapat,” inrugi ni Mr. Manchos. “Kayatko nga iselsel i’ta natangken nga ulom dagiti dimonto malipatan a banag… a dimonto malipatan uray nabayagton a pimmanawka iti daytoy a pagadalan. Ania ti namnamaem a dusam iti dimo panagraem kaniak iti sango ti klase?”

“Pakawanen—”

“Kayatmo ti agturpos wenno saan?”

(Maituloyto)