Manila Bulletin

Daytoy Dilatayo

Ni ESTELA A. BISQUERA-GUERRERO

“SABALI nga ili, sabali nga ugali.” Masansan a mangmangngegko daytoy iti daydi apongmi a baket idi ubingak pay. Aglalo no adda dina kayat nga ugali ti naikamang kadakami. Aglalo la ngaruden no dina matarusan ti sao ti naikamang.

Umisemak laeng idi ta ania koma ti bibiangko no dida agkatarusan. Iti unegko, uray di agkatarusan da Apong Baket ken ti baket ni uliteg, awan diperensiana. Ti napateg, agkatarusan da uliteg ken baketna.

Ngem idi siak ti maikamang, nariknak a saan gayam a kas karina lattan a katinnarusam ti nakaikamangam uray pay kunaen nga agpadakayo iti sao. Ta adda ket adda latta gayam paggidiatan ti nabangonan a sao iti lugar a dimmakkelan iti lugar a nakaikamangan.

Wen, sabali nga ili, sabali nga ugali! Pudno, ket iti panagsabali dagitoy, mairaman met ti sao, ti dila, a nakairuaman.

Tuboak ti Pangasinan (iti ili a Laoac) nga Ilokano ti pagsasaomi iti balay. Nayanak ken dimmakkel met ni lakayko iti Siudad ti Baguio. Ditoy Baguio, Ilokano ti maysa kadagiti kangrunaan a pagsasao.

Kankanaey da katugangak. Dimmakkel ti katugangak a babai idiay Bauko, Mountain Province idinto nga idiay met Tadian (Mountain Province met laeng) ti katugangak a lalaki. Ngarud, Ilokano a nalaokan iti Kankanaey ti sao a nakairuamanda.

Ket gapu ta Baguio City met ti dimmakkelan ni lakay, saan a nakaddidillaw no aglaok nga Ilokano ken English ti saona. Banag a pakaray-awak no dadduma. Adu dagiti terminoda a diak matarusan. Ket no dadduma, diak mapupuotan ti umisem uray serioso ti tungtongan gapu iti panangyablatda iti Ilokanoda. Masdaawkayo no kasano?

“Ay, sobra ti KIBTOTko itay idiay MARKET, adda nagkikinnamat!” KIBTOT, Kankanaey daytoy a kayatna sawen KIGTOT ngem masansan a KIBTOT, kunada. Naglaok ngarud nga Ilokano ken Kankanaey. MARKET, ammotayo amin nga English daytoy ngem ditoy yanko a bantay (Itogon, Benguet), kasla naadaptaren daytoy nga Ilokano a balikas a para iti tiendaan. Ngarud, saan laeng nga Ilokano nga adda Kankanaeyna, adda pay English-na ti sao ditoy.

“Ay, dikan ag-apos, sika, ta igatangankanto met iti toys-mo a kasdiay!” APOS/APUS, Kankanaey, kayatna sawen gumura. TOYS, English, ay-ayam.

“Madinak mapan idiay, agbongot ni mama!” BONGOT, Kankanaey, kayatna sawen, agunget. Dayta “madinak” ket pudno a maus-usar ditoy yanko a bantay. Makaisemak idi damo a mangngegko daytoy ta ti nakairuamak ket, “Saanko a kayat ti…” Wenno “Diak kayat ti…” Ngem ditoy, gagangay dayta “Madinak…”

Iti naminsan, idi kakaskasarmi ken lakay, naginnistoriakami ken ni katugangak a lalaki. Mayat pay met ti taray ti saritaanmi agingga a kinunana, “Naando man ti kaaduan a Guerrero!” Diak natarusan ngem impagarupko a ti kayatna a sawen ket “naguapo” ta diak met bagkaten ti bangkito ni lakayko, nataer met iti imatangko. Isu a kunak, “A, wen, isu ngarud a kinayatko ni Jun!” Ngem nakigtotak idi kuna ni katugangak, “Aysi, agpadakayo ken mamayo, a, ngarud, kaykayatyo ti bassit!”

Gapu iti daytoy, impagarupko a ti kayatna sawen ti NAANDO ket bassit. Isu nga iti naminsan nga addada bimmisita a babbai a kakasinsin ni lakay ket adda agarup uppat a kadapan ket lima a pulgada la a katayag ‘diay maysa, sinallabayko sa kinunak, “Naandoka man!” Nagpapaggaak dagiti kakaduana. Idi laeng a naammuak a ti kayat a sawen ti NAANDO ket natayag, nawasnay wenno atiddog.

ANDO, Kankanaey. Inangawnak gayam ni katugangak.—O indissona met laeng iti lamisaan.

Timmangad. Inturongna ti panagkitana ken ni Melanie Davis a nakatakder iti sango ti lamisaanna. Sitatamnay a nangisawang, “Impressive, Miss Davis.”

“That’s what you want. That’s what you asked me to do. And I did it,” kinuna ni Melanie a kasla agduadua no apay nga awan man laeng ti garang daytoy a lalaki idinto a naiwalinen ti kangrunaan a karibalna iti pannakaiwardas ti droga iti California.

“You were alone, right?” Timmakder ni Archie Castillano. Nangpidut iti sigariliona.

Nakaparpardas ni Ronnie nga immasideg. Inruarna ti lighter-na. Pinasgedna sa inyasidegna ken ni Archie Castillano.

Sinindian ti boss ti sigariliona.

“I was alone...” insungbat ni Melanie.

“But there was a lot of shooting... People were just wasted from every angle... Ti laeng nakitami a pinaltogam ket ni Roberto Guerrero ken sumagmamano a security detail...”

Saan a nakauni ni Melanie. Nagngayemngem iti kaungganna. Natay ni Roberto Guerrero. Napateg kadi no kasano?

“Can you explain that, Miss Davis? Addada kaduam? Asinoda?”

“Maymaysaak, kunak la ngaruden...” impapilit ni Melanie.

Nagturong ni Ronnie iti pagtugtugawan ni Melanie. Imparabawna ti dua a ladawan iti sango ti balasang.

Kasla naltotan ni Melanie a nakakita kadagiti ladawan. Ni Agent Schummer ken maysa pay kadagiti kakaduana a nakaiggem iti M-4 nga umap-apuy dagiti murdongda. Ngem saan a mabigbig ti kinaasinoda. Nakamaskara dagiti dua.

“Asino dagita a tattao, Miss Davis?”

“Diak ammo...” Ngem saan a naituloy ni Melanie ti sungbatna gapu iti panangpungot ken panangguyod ni Archie Castellano iti buokna.

“Ania a departamento ti gobierno ti pagtrabahuam, Miss Davis? DEA, FBI, ATF... Ania?” naturay ti timek ni Archie.

Nangemkem ni Melanie iti sakit ti pannakaguyod ti buokna. Kayatna

ti bumales. Kayatna a balsen ni Archie Castillano. Ngem nagteppel. “None. I am not a member of any law enforcement agency. Ammok a nakitamon ti rekordko... Naisuplayen kenka dagiti kakomplotmo a pannakabagi ti linteg.”

“Kasano a mailawlawagmo ti kaadda dagiti tao a rimmaut iti balay ni Roberto Guerrero?”

“Diak ammo. Awan ti ammok iti dayta...” Mangemkemkem latta ni Melanie iti sakit ti pannakaguyod ti buokna.

Nagkiriring ti selpon ni Ronnie. Sinungbatanna. “Yes... Siguradom? Na-verify agingga iti kangatuan? Okey...”

Immasideg ni Ronnie ken ni Mr Archie Castillano kalpasan a makisarita. Adda inyarasaasna iti boss-na.

Madamdama laeng, rinuk-atan ni Archie Castillano ti buok ni Malanie. Napatugaw ti balasang. Masmasdaaw no apay nga inibbatan ti boss.

“Anything to drink, Miss Davis?” sinaludsod ni Archie Castillano. Ita, nupay naturay latta, naalumamayen ti bosesna.

Masmasdaaw ni Melanie a nangtangad ken ni Archie Castillano. “Scotch on the rocks, sir...”

Sineniasan ni Archie Castillano ni Ronnie. Nagdardaras ni Ronnie a timmallikud. Idi agsubli, addan iggemna a naibaso nga arak. Inawat ni Melanie ti baso sa intangadna a dagus. Saannan nga imbaba agingga iti saan a naibus ti naglaon daytoy.

“Can I have one more, sir?” Inyawat ni Melanie ti baso ken ni Ronnie.

Immisem ni Archie Castillano. Tinung-edanna ni Ronnie ket innala daytoy ti baso sa nagturong iti bar.

“Welcome to my world, Miss Davis...” kinuna ni Archie Castillano.

Nasdaaw ni Melanie, ngem kinunana: “Thank you, sir...”

“Kayatko nga aginanaka. Talaga a pinagraemnak iti inaramidmo. You are better than a lot of my guys... but, be ready for another shake up. Adda misionmo no bigat...”

BLACK SITE, CIA BASE OPS. Nabengbeng a natayag a diding a sarming ti nanglakub kadakuada. Duduada. Agpapada a naka-coat and tie. Nakatakder ni Mr. Hutchison iti sarming a tawa a mangbuybuya kadagiti kaykayo a sikakalupkop pay laeng iti niebe. Ngem kawaw ti panunotna. Kasla aggargaraw iti alintatao dagiti matana ti ladawan ni Agent Fleming a nadigos iti bukodna a dara, ken nakalawlawag ti pannakalussok ti mugingna.

Kinemkemna dagiti sangina. Maysa kadagiti rumusrusing nga agtutubo iti tay-ak ti espionage ni Agent Fleming. Addaan koma iti napintas a masakbayan iti ahensia. Ngem naputed dayta nga arapaap. Pinuted ni John Villa.

Nangemkem manen. Nakatangtangken dagiti gemgemna iti panangmesmesna. Kayatna ti agriaw, ti agpukkaw. Kas iti nakapigpigsa a pukkawna idi maawatna ti ladawan manipud ken ni John Villa. Ngem adda iti opisina ti Direktor ita.

Immanges iti nauneg, naitanimitimna, “Agbayad ni John Villa kenkuana!”

Iti nasilap a lamisaan, luklukipen ti naka-anteohos a

lakay ti maysa a nabengbeng a folder. Madamdama laeng, inrikep ti lakay ti folder, impangatona ti anteohosna iti tuktok ti ulona sa kinitana ni Mr. Hutchison.

“This report is without any mistake, right?” sinaludsod ti lakay.

Nagtung-ed ni Mr. Hutchison. “99.99 correct, sir. Nairaman dagiti tulang ni Agent Stewart kadagiti tulang a nasarakan iti napabettak a safehouse. He is dead, sir...” Nagturong ni Mr. Hutchison iti sango ti Direktor a ni Mr. Bosworth. Ngem nagtalinaed a sitatakder.

Immanges iti nauneg ti Direktor. “Good... Malag-anan bassit ti barukong. And John Villa?” “Nowhere to be found, sir...” “Not a trace?”

“None, sir...”

Imbaw-ing ti Direktor ti panagkitana iti maysa a ladawan iti sikig ti folder. Ginammatanna, kinitana, sa indissona met laeng iti lamisaan.

“Are there any proof too that Agent Fleming was killed?” sinaludsodna. Timmakder. Nagturong iti shredder. Insubona ti ladawan. Dinekdek ti shredder ti ladawan.

“He’s got DNA found in that destroyed building too, sir...”

Napaanges manen iti nauneg ti Direktor. “Has his family been notified?”

“Yes, sir. We informed the family and next of kin that he was killed in the performance of his duty... considered a hero...”

“Good... and make sure to offer the maximum assistance to the family in claiming all the extended benefits to a fallen hero.”

“Yes, sir.”

“And how’s Operation Orient Express doing?” Nagsubli ti Direktor iti tugawna. Linukatanna ti makanigid a drawer-na sa inruarna ti maysa a dippig a botelia. Linuktanna daytoy sa nangitangad.

“Back to normal, sir. But this time, I am personally taking over...”

“You’re over reacting...” Inyawat ti Direktor ti botelia ken ni Mr. Hutchison.

Inawat ti Deputy ti botelia. “John Villa killed my best operative, sir...” Timmilmon iti arak. “Kayatko laeng a siguraduen a mapasardengko dayta a tao.”

Nagrasaw ti Direktor. “Binallaaganka idin, Mr. Hutchison... Napeggad a kabusor ni John Villa.”

Nangemkem ni Mr. Hutchison. “I’m gonna kill him, sir...”

“Do you have any leads on him?” “Rudy Agnes, sir...”

Nagsakuntip ti lakay. “Dimmakkel ditoy Virginia ni Rudy, sir. Isu ti makaammo kadagiti adu a pasikutsikot ditoy Virginia. Sisiimenen dagiti taok dagiti kameng ti pamiliana ken dagiti gagayyemna... inkaso a kontakenna ida.”

“Kayatko a mairingpas daytoy iti kabiitan a panawen. Adda nasnasken nga asikasuek a pakaseknan iti national security...”

“Ti dirty bomb?”

“Wen...”

“Asino ti nakaitedan daytoy a kaso, sir? No kayatyo laeng nga ibaga...”

Nagkuretret ti muging ti Direktor a nangkita ken ni Mr. Hutchison.

“Sir, paset ti departamentok iti dayta a kaso. Saanak laeng a nairaman gapu ken ni John Villa. Karbengak met koma a maammuan ti lead operative...”

“Ni Melanie Davis?”

“Ti nobia ni John Villa...” “Ex... Nagsinadan.” “Mabalintayo nga usaren nga appan, sir...”

Kellaat a nanalbaag ti lamisaan iti panagdisso ti dakulap ti Direktor. “Stop that nonsense. No more pawn... Kitaem ti inaramidmo, innalam ni Rudy Agnes tapno maipalab-ogmo ni John Villa. Ania ti napasamak? Ibagam...”

“Napataymi ni Agent Stewart. We eliminated a major threat.”

“Wen, ngem natay met ni Agent Fleming ken adu a kakaduatayo. Nadadael pay ti maysa a safehouse. Dakkel unay a collateral damage. Saankan a mangiraman iti sabali pay a tao, maawatannak? Concentrate on finding John Villa and get rid of him... or your career in the agency is in great danger.”

“Y-yes, sir...” nakaal-alumamay ti timek ni Mr. Hutchison.

“Mr. Hutchison, I’m giving you all the resources to find and terminate John Villa... and please don’t disappoint me. I gave you that position and I can also take that away from you.”

Nagtungtung-ed ni Mr. Hutchison. “Good... and I want to be alone,” kinuna ti Direktor ket dinumoganna dagiti papeles iti lamisaanna.

Saanen a nagpakada ni Mr. Hutchison. Dinagasna a pinidut ti folder iti lamisaan ti Direktor ket rimmuaren. Kemkemkemenna pay laeng dagiti sangina ta saan a maalay-ayan ti pungtotna ken ni John Villa. Impagarupna a nalaka laeng nga anupenna daytoy. Ngem bin-ig a kibaltang dagiti insayangkatda a plano.

Karuruarna iti opisina ti Direktor idi agkiriring ti selponna. Inruarna a dagus daytoy. Kinitana ti numero ti umaw-awag. Ti classified a numero a naka-assign laeng iti Operation Orient Express a mangipakni ken ni John Villa.

“Hello,” insungbatna.

“We received an anonymous call, sir, about John Villa...”

“Maipanggep iti ania?” magagaran ti Deputy.

“Ti yan da John Villa and Rudy Agnes...”

“How credible is the tip?” “Very credible, sir. They sent us a picture of the place. And right now, a drone has been dispatched to spy on the place.”

Immanges iti nauneg ti Deputy. Nabang-aran. “Have the strike team ready. This time, I want foot soldiers and people from the sky at the same time, do you copy?”

“10-4, sir...”

“Good... I’m there in fifteen minutes... keep me posted on any developments...”

“Roger that, sir...”

NAKALAWLAWAG ti asul a tangatang nupay tumulang latta ti lamiis. Iti tunggal isasaplid ti paluyupoy, saligemgemen da John ken Rudy a nakatakder iti beranda. Kasla Christmas tree latta dagiti kaykayo a sibubungon pay laeng iti niebe.

Naiputputong ti yanda. Nalabit a manmano ti makaammo iti daytoy malaksid iti pamilia ni Rudy ken sumagmamano a gagayyemda.

Nakaangkla dagiti mata ni John iti largabista. Sawsawarenna ti law-ang. Imbabana ti largabista idi agangay, sa kinitana ti relona.

Itoy A Bilang

tl

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281986085515547

Manila Bulletin Publishing Corp