Manila Bulletin

Dulon

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hulio 16, 1956 a bilang.

Gregorio C. Laconsay

NARIWET pay laeng idi bumangon ni Andro. Nagtarus iti kosina; kinautna ti gurabis iti sirok ti dalikan sa sinindianna ti rungrong a teddana a nagsigarilio idi sumipnget. Immulog. Kasla maariek a bumaddek iti daga ta daytoy man la ngaminen ti umuna a panagsakasakana iti kalubuan kalpasan ti tallo a tawen a panagyanna idiay siudad. Nalaus a rurodna a nangsipat kadagiti ngilaw ken sepsep a sibibisin a nangsippit iti takiagna ket nagmusiig pay gapu iti panagadiwara ti naglaok nga angot ti pitak ken rugit ti nuang iti koral a paglublubnakan ni Sikkubeng.

No dikanto ketdi nagsingsingpet idi, di saanka koma a mailumlom iti kapitakan ita, pammabasol ni Andro iti bagina. Nupay mangar-arigenggen, inturturednan ti lamiis ti pagattumeng a lutlot sa dinardarasna a winarwar ti tali ni Sikkubeng a naiparaut iti nagrungarong a ramut ti akasia. Nagpanangres a sisusuron idi nagwang-it ti ayup ta uray la a nadiram-osan iti nabangsit a pitak. Dumayamudom a nangukod ken ni Sikkubeng ket napanna pinadigos iti banawang iti daya ti balay, sa inwaywayna iti ballasiw ti aripit.

Pudno a panagtalon lattan, nakuna ti baro idi mariknana ti pakpakauna nga arbis ti agsapa. Timmangad. Mangrugin a manglangeb ti tangatang. Nagtakder iti rabaw ti nangato a tambak ket inwarasna ti panagkitana iti nalawa a tanap. Iti sumagmamano pay nga aldaw, agkarabaliktadton dagiti inarado agingga iti di maulsan amin dagiti sinilong iti raep.

Binatogan ni Andro ti sanganayon a talonda. Nagsakuntip a nangkudkod iti ulona idi makitana dagiti napuskol a ledda a nagtubo iti akindaya a tambak. Rigatko man met nga aggaik kadagitan ngay, nakuna ti baro. Nagturong iti akinlaud a tambak— ti dulonda iti daga ni Lakay Ibong. Nasdaaw. Apayen a kas met la ketdin tangbaw ti arado ti tambak?

Tinalaytayna ti tambak nga agpaamianan. Idi kanikatlo a tawen, nalinteg dayta a tambak a kasla nawasnay a kayo a naibartay manipud iti pinuon ti akasia iti abagatan agingga iti pinuon ti mangga iti igid ti waig iti amianan. Ita, naglas-uden iti daga ni Lakay Ibong— ta sinakup la ngaruden ti tambak dagiti tallo a pinuon ti silag iti tengnga ti talon ket mangrugrugi payen nga agtinnag iti laud ti pinuon ti dakkel a mangga— ket no mapalabas pay daytoy a panagtalon, ninton Lakay Ibong ti agburas iti bungana inton bulan ti Mayo.

Dakes daytoyen, nakuna ti baro. Pudnon sa ketdi a di pay la naiwaksi ti lakay ti sakit ti nakemna ken ni amang. Ipakatnan sa la ketdi ti nakairuamanna gapu laeng ta isu ti aglallalaki ditoy?

Innem a tawenen ti napalabas nanipud iti daydi panagpipili a panagsalip da Lakay Ibong ken Tata Sendong nga ama ni Andro iti kinakonsehal. Naabak idi ti kaarrubada a lakay. Dayta metten ti nanipudan ti panangpanemnemna iti sakit ti nakemna gapu ta namati, ken sinugsogan pay ketdi dagiti nangisayangkat kenkuana, a kinusit kano ni Tata Sendong. Ita, ti ngatan nagbakkug a tambak ti pangrugian ti panagibalesna, ket nagpuonanna ti kinamalalakina ken ti kinamanagpalabas met ni Tata Sendong tapno maibanagna ti panggepna.

Iti sibubukel nga away, ni Lakay Ibong ti kalaingan iti arnis. Napaneknekanen ni Andro dayta idi bumarito pay laeng. Iti naminsan, maysa a tagaballasiw nga agtaltalon met iti awayda, ti napagura ni Lakay Ibong gapu iti pananglibasna a panangawid iti danum nga agturong iti rinaepan daytoy. Babaen ti panagaramatda iti bellang, nakita ni Andro ti dandani la panangpapatay ni Lakay Ibong iti tagaballasiw, no saan koma a naanawa a dagus dagiti nakaimatang. Kasla daytoy metten a panagamak dagiti bumario ti nangpatured ken ni Lakay Ibong ket awanen ti italtalekna.

“Apay ngay nga immindayon metten ti tambak ti dulontayo ken ni Lakay Ibong, amang?” dinamag ni Andro idi nagawid a mamigat. “Sigud man met a nalinteg. Adda metten iti laud ti tambak dagiti silag. Sa daydiay mangga… Ne, di pay ket isun ti agburas inton umay a tawen no—”

“Ammom metten ti ugali daydiay a lakay,” insungbat ni Tata Sendong. “Kunam ketdi ket iwarwarasna payen kadagiti kakaarruba a siak kano ti nangirugi a nangkitikit iti agsipungto ti tambak tapno sakupek ti dagana. Kinunana pay kano nga inyalisko idi punganay dagiti mohon tapno masakupko dagiti silag ken ti pinuon ti mangga.”

“Ngem sigud man met a kukuatayo dagita a kayo. Matandaanak pay laeng a naikali dagiti agsipungto a mohon iti laud ti pinuon ti mangga iti abagatan.”

“Awanda itan sadiay. Nayalisdan iti dayaen dagiti pinuon ti kayo. Nagsubangkami pay ngarud ken ni Lakay Ibong idi naduktalak.”

“Apay ngarud a diyo—”

“A diak tinubngar idi pay koma? Maibanag, aya, dayta iti kinnarit? Tagiurayko laeng ti panagturposmo koma… ti panagbalinmo nga abogado tapno maipamatmatko, babaen ti nainkalintegan a wagas, a saan a mabalin dayta a lakay ti aginlalaing ditoy. Ngem ania kadi met ti inaramidmo? Agmalmalem a lumumlumlomkami iti inam iti kapitakan, agkalintuduan ken agkainarankami, ngem ania kadi ti nangipaayam iti kuarta nga ipatpatulodmi kenka? Ket ita, agririka. Pang-orenkanto pay ketdi, punietaka—”

Timmakder ni Tata Sendong a simemesmes. Nabatad ti sakit ti nakem ken pungtot iti nasidunget a rupa ti lakay. Kasla saan a maalimon ni Andro ti innapuy. Nagdumog a sibabain. Ita laeng ti naan-anay a pannakaawatna iti pudno a rikna ti amana kenkuana gapu iti panangpaayna iti panangnamnamada a maaddaanda koma iti anak nga abogado.

Nakaem ni Andro dagiti sangina. Malagipna dagiti pagayamna idiay siudad— dagiti pagayamna a ninamnamana idi a nasingpet ken manangisakit ngem nagbanag a nangisungsong laeng kenkuana kadagiti di umno a pagdadaelan iti kuarta ken panawen. Idi damo, napalalo nga annadna amangan no maammuan dagiti dadakkelna daytoy a nasumokna. Tunggal agkiddaw iti kuarta idi, ipadpadayawna dagiti nangato a gradona ket ti la panguy-uyotna kadagiti naganak kenkuana tapno ipatulodanda laeng iti busbosenna.

Ngem idi naminsan nga aldaw, pagammuan la ta simmangpet ni Tata Sendong nga amana a kasta unay ti pungtotna. Naammuan gayam ti lakay iti maysa met la a kapurokanda a mangmangged iti siudad ti pudno nga ar-aramidenna. Dandani la linugoban ti lakay. Adu ti dandani di maalimon ti baro a balikas ti amana.

“Dimo latta kadi italtalek ni amam,” kinuna ni Nana

Ita ta ammon ti sibubukel nga away ti nagbanaganna idiay siudad, maimutektekannan ti ikikipet ti gundawayna a manggutugot iti pannakaay-ayo ti kinaubinganna kenkuana.

Simang ita. “Kasta laeng dayta ta di pay la nagbaaw ti sakit ti nakemna kenka.” “S-saankayo a paayen itan, inang,” naisungbat ni Andro. “Makikuyogak ita met laeng kadagiti kakaarruba a mapan mananggal dita surong.”

Maysa laeng ngamin a bassit a dissuor iti bantay iti daya ti pagtaudan ti pagpadanum dagiti pumurok. Adda sabali a karayan iti kabangibang nga ili a suroten ti danum ket masapul a tanggalen dagiti bumario ti wangawangan ti karayan tapno mabalinda nga awiden ti paset ti danum nga agturong iti waig a nangbeltak iti pagtatalonanda. Ngem agati met ti dissuor iti panawen ti kalgaw, isu a maminsan laeng ti panagtalonda iti makatawen.

Saan, diak mabalin a paayen ida ita, intantanamitim ni Andro idi ibarikesnan ti panabas a naisab-it iti adigi. Saan a nagtimtimek ti amana idi labasanna a situtugaw iti dapian. Masapul nga igaedko ti agtalon… masapul a diak pagtalonen ita ni tatang. Uray no dayta laeng a pamuspusan ti pakaipakitaak iti reggetko a manglitup iti adu a bannogda kaniak.

Agur-urayen ni Andro ken ti maysa pay a kaarrubada iti sirok ti akasia idi mapasungadanna ni Asiang a manguk-ukod iti bumalasang a nuangda. Kasta unay ti panagisemna idi makabatog ti balasang iti yanda.

“Ne, kunak la ket no saan a sika itayen, ading,” insawang ni Andro a sipapaludip. “Idi la maikatlo a tawen ti naudi a panagkitata, adu met unay itan ti dinakkelam ken… pimmugotkan sa! Ngem ad-adda a napintaska ita. Kitaem man laeng met, aya…”

“Kastakami a mannalon, Apo Abogado.” Di pay immisem ni Asiang ket naipasabat ken ni Andro ti natadem a kusilap daytoy. “Ania ngarud a dikam pumugot, apo, ket pitak, init ken tudo met la ti kapulpulapolmi iti talon.” Nagbaw-ing ti balasang, ginutadna ti tali ti nuang ket saanen a timmaliaw a napan nangpadigos iti ayup iti banawang.

Nagkatawa iti apagapaman ni Andro. Saanna a nagsiddaawan ti panagpannakkel ti balasang, no maibilang a panagpannakkel ti panangkusilap daytoy kenkuana. Sigud a kasta ti kasasaadda uray idi ubbingda pay. Saanda nga agkasunguan. Masansan a pagsangitenna idi ni Asiang. Agipulong met daytoy iti amana, ket dinto metten inggaan ni Lakay Ibong a kamaten tapno bauten ngata daytoy, ngem nakarkarting nga agtaray. Idi la ngaruden nagkaadalanda iti high school, ad-adda manen ti panangguyab ni Asiang kenkuana, nangruna idi libaslibasenna nga isigpit kadagiti libro daytoy dagiti suratna maipapan iti ayat.

“Psee,” sasawen kano ni Asiang idi. Madamdamag met ni Andro. “Dayta ti agrayo kaniak? Dinanto pay kabaelan nga aramiden ti bukodna a homework iti Mathematics! Apay, no saan la a pagsakaren ni Dadong dayta, makaruar met ngay?”

Ta pudno a nakapuy ni Andro iti Mathematics. Ti la agawana nga agpaisuro ken ni Dadong idi no madanon ti eksamenda. Ngem nalaing ketdi a makisinnungbat. Pasaray mapagsangitna idi ti maestrada iti Siensia nangruna no mapagsasaritaanen dagiti banag a pakaibiangan ti kasasaad ti tao. Ket dayta pay ngata metten ti nakagutugotan da Tata Sendong a mangpaadal kenkuana iti kinaabogado.

Ngem ita ta ammon ti sibubukel nga away ti nagbanaganna idiay siudad, maimutektekannan ti ikikipet ti gundawayna a manggutugot iti pannakaay-ayo ti kinaubinganna kenkuana— a nalawag a napaneknekanna ita nga agsapa. Ken uray ngata no agkinnaawatandanto met laeng kas pagarigan, narigrigat manen ti yaasidegna iti ama daytoy— ni Lakay Ibong!

“Itay la napan a tawen a nagsardeng nga agadal ni Asiang,” kinuna ti kadua ni Andro nga agur-uray kadagiti mapan makitanggal. “Mangal-ala kano idi iti Home Economics dita kabesera. Ngem idi nagreuma ken nagut-ot ti bukot ni Lakay Ibong, isun ti nagtalon.

Adda ketdi atiwenna a lalaki no panagtalon ti pagsasaritaan.”

“Apay ngamin a dida mangala iti katulonganda?”

“Daydiay kadi a lakay ti masugsogam a mangala iti katulonganna? Awan la ti ammokon. Dinanto pay kaasian dayta kakaisuna nga anakna, a babai pay met ngarud. Inton rummuar iti ospital inton bigat, ammok pay no kayatnanto pay met la ti umiggem iti putan ti arado. Ket ammom no ania ti pampanunotek?

“Ania?”

“Ni Asiang… masapul a makiasawan ta di kakaasi a mailumlom iti pitak.” Bimtak ti isem ni Andro ket inturongna ti panagkitana iti banawang a yan ni Asiang. Agal-alimon a nangmatmat iti nasippukel a pammagi ti balasang. Nalagipna dagiti padasna kadagiti sumagmamano a babbai a kinapulapolna idiay siudad. Tinangadna ti nanglangeb a tangatang.

No agbagyo ita, nakunana iti nakemna, napintas a gundaway a pangrugiak nga umasideg kenkuana. Tinaliawna manen ti balasang a sumangsangaten iti banawang. Sinakayanna ti nuang a napan inwayway iti laud dagiti silag. Nalawa met bassit ti talonda, a, nakunana iti nakemna. Ken adda pay bangkagda dita laud a mabalin a pagmulaan iti mais ken tabako. No agtipon ti talon da Asiang ken ti talonda, di kad’ nawadwad metten a pagapitan.

Tinangad manen ni Adro dagiti mangaykayumkom nga ulep iti alimpatok dagiti bantay iti adayo a daya.

NANGRUGI ti bayakabak iti agarup agmatuon. Saanen nga intuloy da Andro a ginaburan ti sangi ti tanggal gapu ta mayanud met laeng ti daga no dumakkel ti danum. Mangin-inut a pumigpigsa ti tudo a sarsarunuen metten ti sumanengseng nga angin. Iti sardam pay laeng, nangrugin a kumarab-as ti nalibeg a danum iti teppang ti waig iti amianan. Naglipias dagiti banawang, naslep dagiti sinilong ket saan a nagbayag, simmalpan ti danum kadagiti paraangan ti balay iti akin-amianan a paset ti bit-ang.

Nagannanga ken nagbistukol, immulog idi mangngegna ti kasta unay nga ariwawa dagiti manokda iti abulog. Insalpana dagitoy iti papag. Kalpasanna, sinarakusoknan ti bayakabak. Nagpalaud iti bit-ang. Nalabsanna ni Ama Kulas a mangigalgalut iti aggargaraigi a kabaliona iti uneg ti kamarin. Nakitana met ni Inti a mangpapaad iti santol a rumugrugma iti bubongan ti balayda. Agkaranipak dagiti maspak a sanga ti kayo. Sumagmamanon ti nabual ken napuri a pinuon ti naibangen iti bit-ang, isu a nagusok-usok laengen ti baro iti arubayan dagiti balay.

Ni Nana Utiang ti immuna a nakita ni Andro idi makadanon iti ungto ti bit-ang iti laud. Itantan-aw ti baket ti kingki ket dandani saan a mangngeg ti pukkawna a mangbilbilin kada Asiang ken ti kaanakan daytoy nga ubing a madama a mangituktukod iti adigi a kawayan iti awanan gapu ta agirig gayamen ti maysa a suli ti balay. Nakita ni Andro a natukkol gayam ti inanay nga adigi iti suli gapu iti panagramed ti dakkel a sanga ti akasia iti sallabawan.

Saan a kusilap ti impasabat ni Asiang idi sumungad ni Andro. Kinitana ketdi daytoy a kasla agpakpakaasi nga agpatulong ta pudno a dakesen ti langa ti balay. Rinakep ni Andro ti kawayan kasta met da Asiang ken ti kaanakan daytoy.

“Maysa… dua… tallo!” imbilang ni Andro ket naggigiddanda a nagpigsa a nangiduron iti itukodda a kawayan. Nagranitrit ti bautek. Naggunggon ti balay. Ngem saan a nabaelan ti nagragup a pigsada ti sanga ti akasia nga agkalkalumbaba iti bubongan. “Tenglenyo a naimbag daytoy, a?” imbilin ni Andro iti agkutkutimermeren a balasang. “Nana,” imbaw-ingna ken ni Nana Utiang, “yawatyo man ‘tay buneng ni tata dita.”

“Ania ti aramidem?” dinamag ni Asiang.

“Uliek ti akasia ta pukanek man dayta anak ti diaske a sanga.” “Ngem… ngem nagalis ti pinuon ti kayo. Amangan no tinnagennaka ti angin.”

Saan nga intaltalek ni Andro ti patigmaan ni Asiang. Siaannad nga immuli iti kayo. Pudno a nagalis ken agpalpallayog pay ti kayo gapu iti pigsa ti angin. Rinugianna a pinaad ti sanga. Ngem pagammuan la ta dimmarup ti sumanengseng nga angin a sinaruno ti gurruod. Nakaibbet ni Andro iti

Itoy A Bilang

tl

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281998970417435

Manila Bulletin Publishing Corp