Ni Patay

“PUPUOTENYO, adda dakkel a mapasamak bayat ti massayag!” indeklarar ni Ingkit idi masapulanda ti bangkay ni Manong Ben. Dayta ti gapuna nga iti umuna pay laeng a rabiina, di makaidna dagiti makidung-aw. Agpalpaliiwda. Saan a maisina ti panagkitada ken ni Anong a kabbalay ni Ingkit. Ngem maudin a rabii ti massayag, awan met napasamak a naidumduma. Ni Anong a namnamaenda a mabalin a pangrugian ti ania man a maaramid, nakataltalna met. Kasla kayanak a kalding a di maisina iti abay ni Ingkit a makitongtong-it. Nakaringringgor a makikinkinnantiaw. Kas ita a mayat ti panagkapena.

“Kung ganyan lang ang buhay/ mabuti pang pumanaw…” apagapaman a pimmigsa ti dati a nakapsut a kansion ti grupo dagiti nagtagipuraw a lallakay ta nagtukeng ni Bruce iti panagsaritana.

Naipugso ni Anong ti kaisubsubona a biskuit nga insawsawna iti kape. Nagparsiak iti lamisaan a pagsasanguanda ket bimtak ti katkatawa dagiti agtotongit ken agbuybuya.

“Ano ba ‘yan!” aglalon a kasla agsirsirit ti simmingkit a mata ni Ingkit ta kineppetna ti maysa idinto nga impunasna ti bukot ti dakulapna iti mugingna. Malaksid kadagiti baraha ken kuarta iti lamisaan, namurumoran ti rupana iti naburbor a biskuit a naipugso ni Anong.

“Pinta laengen ti kurangmo, Ingkit, kasla rebultokan. Mabalindakan nga isemento iti panteon ni Mang Ben ta sika ti anghelna!” inggarakgak ti maysa kadagiti miron ket ad-addan ti katawa ti ummong. Ngem kellaat a nagsardengda idi kinusilapan ni Ingkit ti nagsao. Nagalaludoy daytoy nga immadayo a kasla napat-ilan nga aso.

Immatiddog ti tengnged ni Bruce a kimmita iti grupo dagiti agsusugal. Insardengna ti agsarita. Insardeng met dagiti nakapuraw a lallakay ti nagkanta. Nakapsut laeng ti kantada ta background laeng ni Bruce a mangis-istoria kadagiti lagip ti nakamassayag nga ulitegna.

“Dikay makaringgor!” inyunget ti maysa a baket kadagiti agsusugal. “Makitayo a madama ti serbis ket!”

Naggarakgak la ket nangaruden ni Anong. Nginirsianna pay ti baket.

“Isardengyon dayta agsusugal!” Inikkat pay ti baket ti face mask-na a lupot. “No saan, umawagak iti polis!”

Imbes a mabuteng, kinusilapan ketdi ni Anong ti baket. “Di umawagka tapno matiliwtayo aminen!” imbarusngina iti baket. Sa inulitna ti kanta: “Kung ganyan lang ang buhay/ mabuti pang pumanaw…” Nagpaggaak manen iti nakapigpigsa. “Kaasika pay, Ben!” kinunana ket binagkatna ti kapena a naibaso iti styro ngem tinipaw ni Ingkit ti imana.

“Nalalangit naak sa im!” impasgar ni Ingkit. “Dadama ka na talaga sa akin!”

“Sige, Waray, patulan mo!” kinuna ti maysa a miron. Simmardeng ni Anong ngem binilawanna ni Ingkit. Sa minulagatanna ti miron. Nagkumeg ti miron ngem saan nga immadayo.

“Saan sa ketdi a tagaditoy ni daydiay,” kinuna ti maysa a nakuttong a baket iti intar dagiti nakatugaw a babbai. Insungona ti miron. “Natured man a mangkasdiay ken ni Anong.”

“Awan met ngamin babainna, ina,” insungbat ti maysa a balasang. Nakatapungor ket di unay mailangaan aglalo ket medio nasipnget gapu ta taltallo ti silaw— saggaysa laeng dagiti tallo a tent a naipatakder iti tengnga ti nailet a kalsada iti sango ti balay ni Manong Ben.

“Tagtagari! Amangan no maan-annonganka!” inkissim ti panglukmegen a baket a kaabay ti balasang.

“Napigsa, wen, ti an-annong ti nagpakamatay,” inyarasaas met ti nakuttong a baket a kaabayda met laeng.

“Patienyo ti an-annong?” kinuna ti balasang. “Wen, a! Namin-adun a naan-annonganak!”

“Isu a dika agdildillaw ta napigsa ti an-annong ni Manong Ben,” inyayon ti nalukmeg. “Itay laeng, adu ti naan-annongan. Dika ngata mamati ngem iti marikriknak, naan-annonganak ti pananagkunak.”

“Kunam kadi, pada a baket, ket uray siak. Maulawak. Makasarsaruaak!”

“Agkaiwaran sa ketdi dagiti kararua nga immay nangsarungkar ken ni Manong Ben!”

Immisem ti balasang. “Dagitay operatives ni Boss P, kunayo. Isuda ti adda.”

“Boss P?” Nagmuregreg ni kuttong.

“Ni Patay!” kinuna ti balasang.

Imlek ti nalukmeg a baket. “Is-istoria laeng dayta kunkunada a nagtagikumpay a patay, balasangko. Ngem asinoka itayen?” Intingigna ti nangmatmat iti balasang. “Pagdaksan ti adda maskarana ket ta ditayon aglilinnasin…”

“Siak ni Patay, nana.”

Nagkatawa manen ti nalukmeg. Naisurot ti nakuttong. Inikkat ti balasang ti tapungorna ket nagparang ti naemma a rupana ken ti bimakkuko a kiday ken kurimatmatna.

Kellaat nga inyadayo ti nalukmeg a baket ti rupana. “Ania ket a sileng dagiti matamon! Kasla kumaut iti kararua!”

“Dagita man a matmata! Deadly!” pagam-ammuan ta impukkaw ni Anong ket nagpinsan dagiti matana iti balasang.

Dinanog ni Ingkit ti bakrang ni Anong. “Animal ka talaga! Subukan mo!”

Naisardeng ni Bruce ti panagsaritana. Nagkutikuti ti pispisna.

“Dagitoy a tattao a talaga,” indayamudom ti baket a nanganawa itay kadagiti agsusugal. “Kasla bukodda ti lubong…”

“Bay-am ida,” kinuna met ti nakuttong a baket ken ni Ingkit. “Saanka met a tagaditoy, aya?”

Nagwingiwing ti balasang. “Bisitakami.” Kinitana ti miron nga agbuybuya pay laeng iti tong-it.

“Ah… Immaykayo la nakidung-aw? Kabagianyo ni Manong Ben?”

Immisem ti balasang. “Adda laeng gagarami, ina… ni kapitan, kangrunaanna. Ditoy kano ti pagkitaanmi.”

Bangbangir ti panangsirig ti baket iti balasang. Bangbangir met laeng ti isemna. “Talaga a nalaing a tumiliw ni kapitan,” inkalbitna iti padana a baket.

Kimmayakayda bassit iti balasang sa pinasurotanda a dinayyengan ti kanta dagiti nagtagipuraw a lallakay.

Madama ti pannakaserbis ni Manong Ben. Nasuroken a makalawasna a nakamassayag. Panawen ti pandemia ngem impalubos ti kapitan ti pannakaimassayagna iti siam nga aldaw ta segun iti doktor, saan met a COVID ti impatayna. Inggunamgunam ketdi ti kapitan a masurot dagiti linteg nga intuyang ti Inter-Agency Task Force a kas iti panagusar iti facemask ken social distancing. Ngem nakaad-aduda ita. Dandani payen agsisinnikoda iti kalsada a nakaipatakderan ti tallo a tent a nanglinong kadagiti lima a lamisaan. Sigurado a tiliwen ida dagiti polis—no adda umay. Degdegan pay ta tallo kadagiti lima a lamisaan ti inokupar dagiti agsusugal. Ngem ditoy Abkir a sa laeng adda maisar-ong a politiko no dandanin ti eleksion, asino ti mangipakat iti linteg aglalo iti rabii?

Maysa a naselsel a lugar ti Abkir ditoy San Jose del Monte, Bulacan a nagpaingan ti dagiti nadumaduma a puli, kangrunaanna dagiti Ilokano ken Bisaya. Asideg iti sentro ngem adda iti sab-ok ti nauneg a naparkaganen a waig ken linakub ken rinemmengan ti kabakiran. Ditoy, awan ti pandepandemik. Addan dagiti subdibision iti asidegna ngem awan ti makagaraw iti Abkir ta pagaapaan dagiti agtawid nga agkakabsat ken lallakayen. Nagdadarison la ket ngarud dagiti kunkunada nga “urban poor” ditoy ket nangaramidda pay ketdin iti asosiasionda ket kukuada kanon daytoy panglawaen a daga.

Normal ti taray ti biag ditoy Abkir. Nawaya dagiti mammartek. Nawaya dagiti mannugal. Nawaya dagiti tsismosa. Biagna bianganna. No kayatmo ti ag-videoke iti alas dose iti rabii, adda kenka. Uray pay agtakawka, okey laeng. Basta awan agreklamo, okey. Ta sa laeng adda linteg no adda agreklamo. Isunto pay laeng ti yuumay dagiti polis. Ta ti Abkir, pudno a maysa a nalemmeng a lubong a nagpaingan dagiti naimutan iti gasat— no makuna a naimutan ta addada met dagiti dadakkel a balbalay a kas iti pagtaengan ni Manong Ben. Ammo ti barangay ken ili ti kaadda daytoy a lubong ngem kasla awan bibiangda. Kas nakunan, sa laeng adda serbina no eleksion. Ken no adda patrabaho ni no asino ditan a boss.

Ditoy, adda pay sabali a gobierno. Adda sabali a linteg. Ket no asino ti gobierno, isu ti linteg. Isu nga ita, awan gobierno. Ta natayen ni Manong Ben a dati a dadaulo. Nagpakamatay kano. Nasarakanda ti bangkayna a naibitin iti dakkel a kayo ti alukon iti burubor a pannakangiwat ti Abkir. Kayat dagiti mangipatpateg kenkuana a pa-autopsy. Ngem saan nga impalubos ni Bruce ta awan kano met laeng ti serserbina. Ta natay kanon ni Manong Ben ket uray ania pay ti resulta ti autopsia, saanen a maisubli ti biagna.