Dagiti Mariing iti Parbangon

Nobela ni CONSTANTE C. CASABAR

Immuna a naipablaak iti Bannawag idi Septiembre 1956.

Ti Napalabas: Pinatigmaanan ni Mr. Manchos ni Salvador idi dinillaw ti agtutubo dagiti kakailianda nga agpanggep a manggun-od iti pagimbagan nga ipaay ti pagpartuatan iti Guilang. Iti panagawidda, saanen a nauray ni Salvador ni Emerita ta dimteng ti bagyo. Nakasalapon pay ti apona a lakay iti yo iti kaadda ti lakay iti taaw. Kapilitan nga immutangda iti pinagpaagas daytoy ket naitulag a maiserrek ni Salvador nga agtrabaho iti pagpartuatan a linikliklikanna. Saanen a nangayed ti panagturpos ni Salvador. Iti pasalada iti karabiyanna, nagwaywayas iti igid ti baybay. Iti sumuno a Domingo, kapilitan a pinirmaanna ti tulag a pangiraked ni Apo Julian kenkuana iti nadagsen a pagrebbengan. Napan da Emerita iti Sabangan ta kunana nga agpipiknikda. Ngem naripirip ni Adoy ti pudno a panagem ni Emerita idi nadlawna a kasla umsien ti balasang ti kinanumo ti kalapawda.

(Maika-7 a Paset)

“UMAYKA koma met idiay Manila,” kinuna ni Emerita. Agtugtugawdan ken Salvador iti linong ti sinankalapaw a pakaiduldulinan dagiti iket ken paggaud. Simmang-atda payen manipud iti baybay a napanda naglangoyan ket nakanda metten dagiti kakaruyen a niog a pinuros ni Adoy. Adda metten da Fe ken Soling iti pagtapliakan dagiti dalluyon iti panagsapulda kadagiti naidaknir a buttiki. “Saannak kadi a dengdenggen, Adoy?” minatmatan ni Emerita ti kasarsaritana a sitataliaw iti taaw.

“Mapanta suroten da Fe.” Kinita ni Adoy dagiti dua a babbalasang a kadua ni Emerita. Naimatanganna ti kasla panangsuron ni Fe iti umas-asideg a dalluyon, ket idi nagburak ti dalluyon iti sakaanan ti balasang, inngato ni Fe ti gayadan ti badona ket nagparang ti napudaw a gurongna. Kasla nagsibo ti dara ni Adoy kadagiti uratna.

“Saanmo kadin a kayat ti mapan aglangoy?” kinunana ket timmakder. Iniggamanna ti pingir ti iket a sibibitin iti agsit ti sinankalapaw. Minatmatanna ni Emerita.

Saan a naggunay ti balasang iti nagtugawanna. Siaapsay dagiti sakana iti kadaratan. Siwawara iti arubayan dagiti bunot ken sabut ti niog a nangananda. Immakup ni Emerita iti darat ket inay-ayamna dagitoy iti dakulapna. Ket idi timmangad, nagkalumbitin dagiti matana iti rupa ni Adoy.

“Saanmo a kayaten ti aglangoy?” inimtuod manen ni Salvador.

“Malamminakon. Kaykayatko nga agtugawta ditoy… agsarsaritata… data laeng a dua.”

“Ngem awan ti mamaayna.” Naggunay dagiti ima ti baro ket nagpigerger ti ig-iggamanna nga iket, a kas iti panagpigerger ti iket iti panaggulagol ti ikan a malakub. “Awan ti mamaayna a pagsaritaanta ti masakbayan. Pumanawka. Mapanka agadal idiay Manila. Mabatiak ditoy. Agbalinak a mangngalap. Saanmo a patangkenen ti nakemko. Ammom nga adunton ti paggidiatanta apaman a makaturposka iti kareram.”

Nalaka kano ti agsapul iti panggedan idiay Manila,” insungbat ni Emerita. “Agtrabahoka iti aldaw ket agadalka iti rabii.”

Iti apagapaman, kayat ni Salvador ti agtugaw manen iti abay ni Emerita tapno perrengenna ket ilatakna ti pannakaiparngedna iti nagtulaganda ken Apo Julian Manoto idi immutangda iti pinagpaagas ti apona a lakay. Ngem nalagipna ti nainget a ballaag ni Apo Manoto ket indulinna ti essemna iti kaunggan ti mugingna. Maysa pay, ania ti maitulong ni Emerita no maammuan daytoy ti maipapilit a panagpaaynanto iti pagpartuatan? Ania ti maaramid ni Emerita? Wen, pudno a nangayed dagitoy a darikmat a panagsarsaritada. Ta nupay saanda a madakdakamat ti maipanggep ken ni ayat, maawatan ti baro, kasta met ti balasang, nga addaanda iti panagpinnateg.

“Mabalinmo pay ti agtrabaho iti unibersidad,” kinuna manen ni Emerita.

“Mabalin, wen, mabalinko,” inulit ni Salvador iti kasla nairidis a panagbalikas. “Nalaka no sawen. Ngem saan a maipada ti aramid. Dimo ngamin maawatan ti kasasaadko. Awan ti dagami nga ilako wenno isaldami. Saan a kas kadakayo. Ti laeng panaglako ni nanang iti lames ti pangal-alanmi iti pagbiagmi. Naimbag ketdi ta nagturposak pay iti sekundaria. Narigat ti biagmi… aglalo ita ta kasdiay ti napasamak ken ni apong…” Inibbatan ni Adoy ti pingir ti iket, nabayag bassit a minatmatanna ti rupa ti situtugaw a balasang, ngem pagammuam laengen ta nagpusipos ket dadakkel dagiti askawna iti panagturongna iti pagkinkinnamatan da Fe ken Soling.

Saan a naggunay ni Emerita iti linong ti sinankalapaw. Insursurotna laengen dagiti matana kadagiti addang ni Salvador, iti nabisked ken akaba a bukot daytoy, iti pamugoten a kudilna a nagtitinnulongan a dinamili ti init, ti angin, ti apgad ken ti katangriban. Nakarikna iti essem, karkarna nga essem. Immakup manen iti darat ngem nangin-inut dagitoy a limsot kadagiti nagbabaetan dagiti ramayna, a kasla isuda payen ti nangipasimudaag iti kinaalibtak ni Salvador a kayatna koma nga ipupok kadagiti dakulapna.

“Saannak a maawatan, pulos a dinak maawatan,” inyarasaas ni Emerita ket timmakder. Ngem saanna a sinurot ni Salvador a nakadanonen iti asideg da Fe ken

Soling. Nakitana ti isasango ni Soling ken ti panangitudo daytoy kenkuana, ket naipasimudaag kenkuana nga isu ti pagsasaritaan dagiti kakaduana. Nagpayapay ni Fe sa nagpukkaw ngem dina naawatan dagiti insawang ti gayyemna. Inwagisna ti imana tapno ipakdaarna a dina kayat ti mapan iti yanda. Nagbaw-ing, pinanurnorna ti desdes a sumpok iti kabalbalayan ti Sabangan ket idi agangay, umul-ulin iti agdan ti kalapaw da Salvador. Maysa a baket ti rimmuar manipud iti kosina idi makasagpat ni Emerita. Saan a baket unay. Naisem dagiti matana. Mabalin nga in-inauna la bassit ngem ti inana.

“Na-naimbag nga aldawyo, nana,” kinuna ni Emerita ket adda panangipagarupna a daytoy ti ina ni Salvador, nupay ammona, kas nasarita ni Adoy, a napan naglako ti baket iti lames idiay ili. Pimmudno ti panangipagarupna. Inyam-ammo ti baket ti bagina.

“Nailakoyo kadi aminen ti inyudongyo, nana?” inimtuod ni Emerita.

“Impapakiawkon, a,” insungbat ni Baket Basil. “Madanaganak ngamin ta awan met ti kadua ni Adoy a danonenyo. Numona ta kasta unay ti warami, anakko. Nakababain payen. Awan pay mabalinmi nga ipasango.”

“Dakami la koman ti pakawanenyo, nana,” insungbat ni Emerita a nakarikna iti panagdayaw. Ita pay laeng, naallukoyen a manangipateg iti ina ni Salvador. “Dakami pay ti umay maningsinga kadakayo… impalpalakayo ketdin ti lakoyo…”

“Saan met. Adu dagitay komersiante a taga-Vigan ken taga-Candon a napan iti tiendaan. Isuda ti gimmatang. Nagsayaat koman no masansan a maranaak ida… nangina ti panaggatangda. Ngem no dadduma, malalaes payen ti lakomi iti kaawan ti aggatang. No adda met ngarud tumawar, bidbidingenda sa pay ram-uyenda. Marabianak pay idiay ili no dadduma. Nakanumnumokami a tagaSabangan.” Impalawlaw ti baket dagiti matana kadagiti agsit a niog. “Kitaem ti kinapanglawmi. Saan a kas kadakayo a babaknang… Tagaanoka kadi, anakko?” “Tagaigid ti bantay, nana… idiay Bimmikal.”

“Ay, taga-Bimmikalka? Nakagtengak metten, a, sadiay nga umay aglako iti ikan idi sakbay ti gubat. Nagpaingkami pay idiay Surong idi panawen dagiti Hapones.”

“Idiay Surong, nana? Isu ti purok iti ballasiw ti karayan manipud idiay Bimmikal.”

“Umayak agisuksukat iti lames iti bagas idi idiay Bimmikal,” kinuna manen ti baket. “Ngem saanakon a mapmapan idiay ita… ta nakabutbuteng metten ti agaliwaksay kadagiti igid ti bantay.”

“Wen, ngarud, nana,” insungbat ti balasang. “Ngem saankay koma a mabuteng nga umay idiay Bimmikal. Awan ti pagpeggadan sadiay. Saan a kas

“Agbalinak a mangngalap. Ammom nga adunton ti paggidiatanta apaman a makaturposka iti kareram.”

PANAWEN man ti kunatayo a “New Normal” wenno saan, napateg ti pannakataginayon ti salun-at dagiti ubbing nga agad-adal. Daytoy ti rason nga adda naituding nga asignatura a mangtratar iti pannakamantener ti salun-at.

Nupay kasta, agkurang daytoy nailatang nga oras a pannakaadal ti salun-at. Ngamin, malaksid iti salun-at, nailaok pay dagiti dadduma a programa a kas iti musika, arte, ken edukasion pisikal.

Saan a magatadan ti kinapateg ti salun-at ta daytoy ti pagbatayan iti panagdur-as ken nasaysayud a pannakasagepsep dagiti ubbing kadagiti rumbeng nga adalenda.

Saanto a magun-od ti edukasion ti kangrunaan a panggepna no saan a nasalunat dagiti ubbing. No managsakit ti maysa nga ubing, saanna met a maipasnek ti agadal wenno saanna a mayulo dagiti maited kenkuana a leksion. Nasarsarut nga agadal ken kadawyan pay a nagatngato ti promedio dagiti nasalun-at nga ubbing.

Iti panangkurang ti oras a pannakatratar ti kinapateg ti salunat kadagiti pagadalan nga ituyang ti kurikulum, nasken nga iraman wenno dakamaten ken inaig koma dagiti amin a mannursuro kadagiti amin nga asignatura daytoy a topiko.

Saan met a narigat nga inaig dagiti aspekto ti salun-at kadagiti nagduduma nga asignatura ta adda amin paset dagitoy a mainaig iti pisikal, mental, emosional, ken sosial a salun-at.

Nasken a tulongan dagiti mannursuro dagiti nagannak a mangpasayaat iti salun-at dagiti ubbing tapno maliklikan dagiti sakit ken tapno maikabassit dagiti parikut a mainaig pay iti galad dagiti ubbing.

Nasken nga ilungalong dagiti pagadalan ti salun-at ken seguridad dagti ubbing tapno maipaugali kadakuada dagiti aramid a mainaig ti salun-at uray no nakapagturposdanton iti panagadalda.

Malaksid iti panangipasagepsep kadagiti ubbing kadagiti pagalagadan ti salun-at, nasken pay a makipaset dagiti mannursuro iti pannakailungalong ti salun-at iti komunidad. Iti sabali a pannao, nasken a mangbukel wenno makipartisipar ti pagadalan kadagiti gannuat tapno mapasayaat ti salun-at ken dagiti aramid a mainaig iti salun-at kadagiti komunidad. Mairaman ditoy ti itutulongda iti pannakaisayangkat dagiti surbey ken pannakaamiris dagiti datos a mainaig iti salun-at, wenno panangawisda kadagiti doktor iti medisina a mangsungbat kadagiti pakaseknan iti salun-at dagiti nagannak maipanggep kadagiti annakda. Iti panawen ti “New Normal” a pannakaipawil ti rupanrupa a panangisuro ken panagsursuro, mabalin nga aramiden daytoy online, kas iti ar-aramidentayo a pannakaisuro ita dagiti ubbing nga agad-adal.—O

(Napadayawan a Most Outstanding Elementary School Head Teacher ti Division of Isabela idi 2017, agpapaay ita ti autor a Principal II ti Salinungan East Elementary School, San Mateo North District, San Mateo, Isabela.) kadagiti kabangibangmi nga away a pakadamdamaganyo kadagiti dakes a mapaspasamak. Agpasiarkayo met idiay, nana, ta makitayo met ti kinapanglawmi.”

“Pay met, aya? Nabaknangkayo amin sadiay. Dadakkel dagiti balbalayyo a nagatep iti sim. Ngem ditoy Sabangan, kayo ti niog ti pagadigimi, bulong ti niog ti pagagsitmi. Nalawa pay ti taltalonyo idiay Bimmikal. Ditoy, ti laeng baybay ti pagsammakedanmi. No agbagyo, saankami a makapagkalap, awan metten ti pagbiagmi. Adda met bassit a talon ditoy ngem no agatab, maapaya dagiti pagay ket adu ti agbukaw…” Nasinga ti baket idi nangngegda ti panagsaretset ti dalikan. “Tay banga, nalipatakon,” kinuna ni Baket Basil ket nagturongen iti kosina. Sinurot ni Emerita iti sango ti dalikan.

“Nabayagkayo kadin, nana?” inimtuod ni Emerita ta nakitana a maatiananen ti banga.

Saan a sinungbatan ni Baket Basil ti sangaili, ngem kinuna ni Baket Basil, nga awan ti ipasida ni Adoy kadakuada.

“Uray ta tinulonganmi ni Adoy a nagpidut iti buttiki… ken—”

“Wen, nakitak dagita gurguraman nga insangpetyo.’’ Tinaliaw ni Baket Basil ti nailabba a ruot ti baybay agraman ti sangapinggan a buttiki a madengdeng. “Mangibatiak koma iti lames itay agsapa ngem saanen, kinuna met ni Adoy. Nakababainen, a, ta awan met ti sidaenyo.”

“Naim-imas met ti sittil ken guraman, nana. Magustuak unay ti guraman…. Aglalo ti pukpuklo. Kanayon nga isu ti ibilinko a gatangen ni nanang no agudong.”

“Apay, dagitay kaduam ngay?” inimtuod a kellaat ni Baket Basil ket naipalagip ken ni Emerita ti panagsinada ken Adoy iti sinankalapaw.

“A-addada pay laeng idiay igid ti baybay, nana. Umayak la koma uminum biit,” impambar ni Emerita. Nagturong kan’ pay idi iti yan ti malabi iti suli ti kosina, ngem inunaan ni Baket Basil a napan nangpili iti napudaw, kakkiros a buyuboy iti ngatuen ti paginuman.

“Awan ti basomi, ‘nakkong,” kinuna ti baket idi yawatna ti buyuboy. “Ipampanumom la kadin ti kinapanglawmi. Ken mabalin a dimo kayat ti danummi… ta adda ap-apgadna.’’

Intumba ni Emerita ti linaon ti buyuboy a kasla awan ti aniamanna kenkuana ti pangapgaden nga inumen. Kinapudnona, itay umayda agala iti lulukoten a niog kalpasan ti itatakdangda a napan naglangoy, dimmawat ni Emerita iti danum ken ni Salvador ket naramananna ti danum iti Sabangan.

“Sabali nga agpayso ti raman ti danum ditoy,” kinunana ken ni Baket Basil.

“Wen, sabali. Naapgad bassit… saan a nasam-it a kas iti danumyo idiay igid ti bantay.’’

“Ngem kinuna met daydi apongmi a baket,

nana, a ti kano asin ti mangted iti anag ti biag. No kasta ngarud, naananag ti biagyo a tagaigid ti baybay!” inrabak ni Emerita.

“Kasta man ti kunkuna dagiti lallakay ken babbaket.” Immisem ni Baket Basil. “Ngem saan met a makaanay ti bagas. Dayta ti gapuna a no saankami a mapan agkalap, agsanakami iti umayminto isukat iti bagas.”

“Kasta met a di umanay ti bagas a pagbiagmi, nana,” insilpon ni Emerita iti nataengan a wagas ti panagsarita ni Baket Basil. “Masapul met nga agtalonkami iti isukatmi iti asinyo.”

Nagkatawa ni Baket Basil, a nakaisursurotan ni Emerita.

Idi naisaganan ti pangaldawda ket ur-urayenda ti idadateng da Salvador, Fe ken Soling, nagbaybay da Emerita ken Baket Basil a nagtugaw iti batog ti tawa a tumannawag iti baybay. Nagal-allatiw ti saritaanda agingga iti nadakamat ti baket ti di panagtuloy ni Salvador iti kolehio.

“…Ta no adda koma pay la daydi amana,” intuloy ni Baket Basil, “mabalin a maibaonmi koma ni Adoy idiay Manila. Ngem an-anuek pay, aya, Apo, ket awan met ti kabaelakon. Agsardeng ni Adoy, Mering.”

“Adu met ti agadal nga agtrabaho, nana. Agtrabahoda iti agmalem sa agadalda iti sardam.”

“Kasta koma ngarud… ngem agtrabaho metten ni Adoy iti pagpartuatan ta isu met ti—“Nagtilmon ni Baket Basil idi nadlawna ti pannakailaw-anna a nangdakamat iti daytoy a banag. “Ne, aldawen, inka ayabanen dagitay kakaduam ta mangantayon,” nalawag nga imbaw-ingna ti pagsaritaanda. “Inka ayaban idan ta mabisinda itan.”

Nabayag a minatmatan ni Emerita ti rupa ti baket a naiturong iti taaw iti labes dagiti nalayog a niog. Agtrabaho ni Adoy iti pagpartuatan! inulitna iti nakemna. Kasano nga agtrabaho ket kagurgurana ti pannakaipagna ti pannangged iti dayta a pagpartuatan? Kayatna koma nga agpalawag ti baket, ngem naamirisna a nasaysayaat no ninto Salvador ti pagimtuodanna. Timmakder ni Emerita, nanglugay kas pammakadana iti ipapanna iti igid ti baybay ket immulogen.

Kasla nagbuteng itay, kinuna ni Emerita iti bagina idi dumteng iti pangrugian ti kadaratan a pagtapliakan dagiti dalluyon. Adda palimed ti insawangna. Masapul a damagek amin ken ni Salvador. Saan a mabalin a diak maammuan…

NAGPAYAPAY manen ni Fe ngem nakitada a tallo ti panagpusipos ni Emerita a nagturong iti kabalbalayan iti daya ti kaniogan. Agsalsaludsod dagiti mata ni Fe a naiturong ken ni Salvador. “Ne, papanan ni Mering, Adoy?” inimtuod ni Fe sa linibasna a tinaliaw ni Soling.

Immatiddog dagiti bibig ni Salvador ngem pinadasna ti immisem idi taliawenna ni Fe. “Ammok pay, makainum ngata,” insungbatna nupay ammona a masuron ni Emerita iti dida panagkinnaawatan itay agsarsaritada a dua iti linong ti sinankalapaw a pakaiduldulinan dagiti iket ken paggaud dagiti taga-Sabangan. “Umayakayon ta tulongankayo nga agpidut iti buttiki.” Ket inlungalongnan ti panangpanurnorda iti agpaamianan a paset ti kadaratan.

Ngem saan a napnek ni Fe iti insungbat ni Adoy. Kinamakamda ken Soling ni Salvador. “Nagsubangkayo kadi?” sinaludsod manen ni Fe. “Saan, apay ketdin?” nagindidiammo ni Adoy.

“Ngem apay a kasdiay ti tignay ni Mering?” insalingbat ni Soling. “Limmalaingankayo itay nga agsarsarita… pagammuan laengen ta immayka ditoy ket nagturong metten ni Mering idiay purok. Awan met ketdi ti bibiangmi ken Fe no—”

“Awan ti bibiangmi!” insengngat ni Fe. “Apay nga awan ti pakibianganta, Soling? Tallotayo a nagkukuyog nga immay ditoy. Ti sakit ti maysa, sakit ti amin.” Sinangona ni Adoy. “Ammok no apay a nagsubangkayo. Imbaga idi kaniak ni Mering a saanka kano nga agtuloy idiay Manila. Itay immaynak dinagas idiay balay sakbay a napanmi dinagas ni Soling, imbaga ni Mering nga aramidenna amin a kabaelanna a mangitugot kenka nga umay met idiay Manila.”

“Ala, wen,” inannugot ni Adoy ket nagtibnok ti pannakasimron ken panagalumiim iti timekna: pannakasimron agsipud ta saan pay laeng a nabawbawan ti sakit ti nakemna iti panagsinnungbatda ken Emerita, panagalumiim agsipud ta maripiripna a gutigoten dagitoy dua a babbalasang a mangilatak iti maysa a nakaininaka a banag— a rumbeng a ti biangna laeng ti pakaidulinanna. Dina pay napadasan ti nakilinnawag maipanggep iti ayat iti sango ti asino man a balasang ta iti bukodna a panangamiris, napateg, nasin-aw a banag ti ayat ket di rumbeng a pagsasaritaan iti sadino man a disso— a kas met laeng iti ammona a di rumbeng a panangdakamat kadagiti banag maipanggep iti Pammati… ta ti ayat, a kas met iti pammati, nasudi ken napateg ket rumbeng laeng a riknaen ken amirisen.