Manila Bulletin

Dagiti Duduogan a Dalipawen iti Tuao

Maibilang dagitoy a “kayo a tawid” saan laeng a dagiti taga-Tuao, Nueva Vizcaya no di pay ket ti amin a makaammo iti kinapateg ti tunggal pinuon ti kayo.

Ruperto P. Manuel

NO agturongka iti Barangay Santa Cruz ken Sitio Singian, Barangay Tuao South ditoy ili ti Bagabag, Nueva Vizcaya babaen ti dalan a manglinteg nga umagibas iti Palaisdaan Resort, malabsam ti kunkunada a duogan a dalipawen (“Devil’s Tree”) iti nagsapalan ti dalan a sakup ti Coloma Estate. Pammati ngamin iti Laud nga India a “pagtaengan dagiti dakes nga espiritu” ti kayo a dalipawen.

Rakepen ti uppat a katao ti puonna ket mapattapatta nga agarup 130 a tawennan daytoy a dalipawen, segun iti Department of Environment and Natural Resources (DENR). Kuna dagiti lumablabas iti rabii a pudno kano nga adda marmarna no makabatogda. Ammo ti kaaduan a balay ti pugot daytoy a dalipawen nga agpakita iti kayatna a pagparangan. Kuna met dagiti dadduma a mangpaneknek a kapre ti aggigian ditoy. Iti rabii magulgolan ti pakabuklan daytoy a kayo iti adu a kulalanti. Kadagiti mairana a lumabas iti rabii, madlaw kano dagiti makapaseggar nga asug aglalo no agar-arbis.

Kadagidi panawen a nuang pay laeng ti pagsaksakayan dagiti mannalon iti panagawidda a marabiyan nga aggaput’ talon iti Suli (ti nalatak idi nga awag iti dayta a lugar), istoriaenda nga agbang-es, sumkad ken agbuatit dagiti nuang no makabatogda iti daytoy duogan a dalipawen.

Kadagitoy a panawen, likliklikan dagiti agindeg iti Sitio Singian ti marabiyan a lumabas dita. No apay ketdi nga agpalia wenno agiddep kano lattan ti makina ti motorsiklo wenno traysikel no makabatogda uray awan met ti deperensia ti makina ken adu pay met ti gasolinana.

Iti met Calle Arponeda, Tuao North adda dita ti maysa pay a duogan a dalipawen nga agarup 150 a tawennan. Lima a katao ti mangrakep iti dakkel a puonna.. Masarakan daytoy iti igid ti dalan iti bangkag a kukua ni Lakay Pandong Gallardo nga agturong iti Karayan Magat. Apon ti nadumaduma a billit, mutit ken baniasoy ti dalipawen. Iti agdama, maysa daytoy kadagiti kaduogan a nakatakder a kayo iti ili ti Bagabag.

Kadawyan kano nga agmatuon nga agparang ti agindeg a pugot iti daytoy a dalipawen. Kuna dagiti masansan a pagparanganna a nakasaritami, umis-isem kano a nakatugaw iti aringgawis ti kayo.

Adu metten a taga-Aparri, Cagayan ti mangididiaya a gatangenda daytoy a dalipawen ta aramidenda kano a bilog. Nalag-an ken naayas kano ngamin ti bangka a naaramid iti nasao a kayo.

Idi un-unana, nga uso pay laeng ti suekos (bakya kadagiti Tagalog), ti dalipawen ti kapintasan a maaramid a suekos gapu ta nalag-an ken pumuraw ti maris ti kayona. Adu a dalipawen ti napukan kadagidi a panawen gapu ti industria ti suekos. Iti maysa a sarita a sinurat ni

mannurat nga Ilokano F. Sionil Jose, nadakamatna ti leyenda ti dalipawen iti Bario Carnay, Rosales, Pangasinan.

Kadagiti mangngagas idi ununana a panawen, nabirtud nga agas ti dalipawen. Maaramat nga agas ti inanger nga ukis ti kayona a para iti sakit a malaria, panagburis, gurigor, alta presion, diabetes, ken reuma. Idiay kano India, nasamay ti nadekdek a bukel a bunga ti dalipawen a pagpatangar.

Gapu iti panangbigbig iti kinapateg dagiti “kayo a tawid,” naisaganan ti Tuao South Barangay Council ti maysa a gakat a mayendorso iti gobierno munisipal ken probinsial ti pannakasalaknib ken pannakasaluad dagiti duduogan a kayo kangrunaanna dagiti naagapad a dua a dalipawen gapu iti kinapategda iti pakasaritaan ti lugar, ti akemda a kas umel a saksi kadagiti paspasamak kadagiti naglabasen a pinullo a dekada, ken gapu ta saan laeng a mangipaay iti kinangayed no di pay ket iti di magatadan a tulongda iti pannakapasalun-at ti aglawlaw a paggargarawan dagiti tattao.

Maysa ti dalipawen (Alstonia scholaris) kadagiti kayo a kaduduogan a nairaman a maikalima iti listaan dagiti Top Ten Oldest Philippine Trees. Umuna iti listaan ti Century Balete Tree ti Canlaon City a mapattapatta a 1,328 ti tawennan. Sarunuen daytoy ti 600 ti tawenna a Millenium Tree (Baliti) idiay Aurora; Bittaog Tree (500 ti tawenna) idiay Agusan del Norte; ti maysa a kayo a Baliti a 400 ti tawenna a masarakan idiay Siquijor; ti duogan a Dalipawen (250 ti tawenna) idiay Natividad, Pangasinan; Toog Tree (230 ti tawenna) idiay Agusan del Sur; kayo a Dao (210 ti tawenna) idiay Bulacan; ti Aguinaldo’s Chico (128 ti tawenna); La Union Centennial AcaciaTree (125); ken ti Kalayaan Tree (125) iti sango ti Simbaan ti Malolos.

Iti siensia, makuna nga addaan iti adu nga akem iti ekolohia dagiti dadakkel ken duduogan a kayo a kas taeng dagiti organismo, ken iti agtultuloy a pannakaiwaras ken panagadu dagiti mula ken ayup iti aglawlawda. Makatulong pay dagiti dadakkel ken duduogan a kayo iti pannakapaurnong ti danum iti uneg ti daga, mangtimbeng iti pannakaummong ti carbon dioxide iti tangatang, ken mangparnuay iti nabuslon nga oksiheno nga angsen dagiti tattao.—O

agur-uray kenkuana.

Saanda pay a nagkasar iti daydi inangko. Idi kano nadlaw ti inak a masikogen, impakpakaasi daytoy a kuyogen ti amak nga agawid, uray pumanawton no mayam-ammo daytoy nga isu ti ama ti imetna. Maysa laeng a lawasna idiay lugar ti inak. Nagpakada nga agsapul iti trabahona tapno mangged iti pagkasarda ken pangrugianda nga agbiag ngem saanen a nakasubli.

Nakaluaak pay iti istoria ti amak. Anian a kinadaksanggasatko. Bastardaak pay gayam. Isu met laeng nga apeliedo daydi inang ti apeliedok.

Kuna ti amak nga adda gayyemna a nakasarita a balasangen ti pinanawanna nga anakna. Imbaon kano ti baketna nga umaynak alaen. Iti dayta nga impudno ti amak, simken a dagus iti nakemko a pinaalanak ti baket tapno adda alilaenna. Iti sakit ti nakemko, iti daydi met laeng a bigat pimmanawakon. Inawagak ni ‘Nay Caring. Urayennak kano idiay Talakag. Limmuganak iti dyip nga agpa-Talakag. Kasta unay ti ragsak ni ‘Nay Caring idi nakitanak. Pinalugannak a dagus iti luganna. Daydi ti umuna a panagkitami ken ni Abe. Isu ti nangmaneho iti lugan ni mamangna. Intuloddak idiay Cagayan de Oro City, iti balay ti bantayak a baket idiay Taguanao, a paset ti Brgy. Indahag.

Adda iti tapaw ti turod ti balay a dinanonmi. Ruangan pay laeng ti bakudna, kasta unayen a pintasna. Pinastreknakami ti guardia. Napaumelak iti kinadaeg ti aglawlaw ti balay. Makaawis ti berde a bermuda a pagdalupisakan. Pumaypayapay met dagiti agduduma a sabsabong iti hardin. Kumuykuyog iti palayupoy ti bangloda. Ngem ti nakaisalatan ti imatangko, dagiti rosas. Anian a nagrambak ti buya dagiti nalabaga, puraw, naranghado, duyaw ken derosas a sabongda. Makapasalibukag pay ti nalamiis a pul-oy gapu kadagiti agbunga a kaykayo iti likud ti balay ken dagiti saan unay a dadakkel nga agsabsabong a kayo iti lauden a sikigan ti balay.

Diak napuotan ti bagik nga immasideg iti hardin tapno lang-abek ti ayamuom dagiti sabsabong. Ngem naisalat ti angesko iti pannakakitak iti nadaeg a buya iti labes ti hardin. Dagiti nalangto a turod a naadi-adi a nakaipatakderan ti sumagmamano a balbalay ken subdibision, ti gumilapgilap a karayan iti baba a ti agsumbangir nga igidna, nayuged dagiti berde a kaykayo ken muymuyong, ti asul a mangliwengliweng a baybay a simmabat iti asul met laeng a langit. Anian a ngayed ti nakaparsuaan iti daytoy a lugar!

Inyam-ammonak ni ‘Nay Caring iti babai a kasla ub-ubing pay ngem ni ikit. Napintas, naisem dagiti matana. Siiisem a nagkuna

a mommy ti yawagko kenkuana. Sidadayawak met a nangibaga a Jasmine ti naganko.

Agmaymaysan iti biag ni mommy ta nabayagen a natay ti lakayna. Awan pulos anakna uray amponna la koma. Ti makadakes, saan a makapagna. Nakawheelchair. Naaksidenteda kano idi ken lakayna. Saan a nakalasat ti lakayna. Isu ti nakalasat ngem nagbalin nga imbalido.

Nalaka ti imbagana a trabahok. Mangkadkadua, mangdigos, mangipasiar laeng kenkuana iti aglawlaw ti arubayan ken mangisagana iti pannaturogna. Adda labandera, para dalus, para luto, hardinero ken drayber. Mamitloda laeng nga agtrabaho iti makalawas malaksid iti para luto nga inaldaw nga umay ken ti drayber nga agmaneho laeng no adda papanan ti baket.

Suelduannak kano iti pito ribu tunggal bulan ket no diak pumampanaw, nayonanna pay. Nakasangitak iti ragsakko. Kaniak la a maysa, dakkel unayen ti pito ribu. Inulitulitko ti nagyaman kenkuana. Ammok a maragsakan ni ikit ta maikkakon iti kuarta iti binulan.

Gapu ta awan met ti adu a trabahok, siakon ti manglaba iti pagsukatan ni mommy iti inaldaw. Plantsaek sa idulinko iti kabinetna. Ilutuak pay iti meriendana ken yaramidak iti natural a juice manipud iti preska a bungbunga. No ipasiarko iti hardin, istoriaak kadagiti makaparay-aw. Kasla musika ti panagdengngegko iti katawana.

No adda met papananna, urnosek ti buokna, meyk-apak iti apagapaman ti rupana, pulagidak iti lipstick ti bibigna. Pusitsitak pay bassit iti bangbanglo. Pagsukatek iti napintas a bestido sa ipasangok iti sarming. “Super a nagpintaskan, mommy!” idayawko ket rumaniag dagiti matana.

“Mabalin pay a makapagnaka,” nakunak iti maysa nga aldaw. Nakitak ngamin a saan met a bimmassit dagiti sakana. Masapulda laeng ti ma-physical therapy.

“Nabayagak met a nagpa-PT, ngem awan met simmayaatak,” kinunak. “Diak latta met nakapagna.”

Sinapulko iti Google no kasano nga iluten dagiti saka ti maysa a di makapagna. Sinanayko dagiti imak ken ramayko nga agmasahe. Tunggal malpas nga agdigos, no yaprosko ti losion kadagiti takiag, ramay ken gurongna, isamirak nga iluten a bulon ti napasnek ken naulimek a panangikararagko a paimbagen koma ti Apo. Napalalo a yamanna ta makagin-awa kano.

Nayakar iti pagtrabahuan ti lakay ti cook ket simmurot ti pamiliana. Isu a siak pay laeng ti nagluto pangyur-urayanmi iti sumukat iti cook. Ngem idi naramanan ni

Itoy A Bilang

tl

2021-10-16T07:00:00.0000000Z

2021-10-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281891596461760

Manila Bulletin Publishing Corp