Dagiti Mariing iti Parbangon (9)

Ti Napalabas: Pinatigmaanan ni Mr. Manchos ni Salvador idi diniliaw ti agtutubo dagiti kailianda nga agpanggep a manggun-od iti pagimbagan nga ipaay ti pagpartuatan iti Guilang. Nasalapon iti apona a lakay ti bagyo iti taaw. Kapilitan nga immutangda iti pinagpaagas daytoy ket naitulag a maiserrek ni Salvador nga agtrabaho iti pagpartuatan. Nagpirma iti tulag a pangiraked ni Apo Julian kenkuana iti nadagsen a pagrebbengan. Iti ipapan da Emerita iti Sabangan, nailaw-an ni Baket Basil a nangipadamag iti panagtrabaho ni Adoy iti pagpartuatan. Inkari ni Emerita ken ni Adoy a dinanto ilatak ti palimed iti siasino man. Inuyotanna pay dagiti kaduana nga umianda iti Sabangan. Kabayatanna, nagaligagaw ni Nana Ipang, ti ina ni Emerita, idi nagdisso ken naguni ti kullaaw iti tuktok ti balayda ta ipalnaad ti billit ti dakes a partaan.

N(Maika-9 a Paset) AABIGAYAN manen ti Bimmikal iti naisangsangayan nga ulimek a nagkurruoy manipud iti kabakiran iti bakras dagiti bantay iti daya ti purok. Inalun-onen ti rabii daytay agal-allangogan nga uni ti kullaaw ket dagiti laengen masarsarutsot a panagririri dagiti panniki kadagiti sanga dagiti kapasanglay ti mangngeg. Pasaray lumtaw ti taguob manipud iti Surong, ti purok iti ballasiw ti karayan iti abagatan, ket sumungbat met nga agtaul dagiti sumagmamano nga aso iti Bimmikal.

Saan a sinardayan ni Nana Ipang ti panaglualona. Nasinged ti pammati ti baket, kas paneknekan ti masansan nga ipapanna idiay Guilang tapno makimisa, uray pay no lasatenna ti nalubo a dana iti rabaw dagiti tambak. Ti laeng sakit ti nakaipawil iti ipapanna pannakimisa. Kenkuana, awan ti sabali a pagrang-ayan ti tao no di ti di agpatingga a panagdawdawat iti Dios. No makigtot wenno agaligagaw, agugis sa aglualo. Masansan

a daytoy ti pagtantanabutoban ni Tata Irong. Manmano a sumrek ti lakay iti simbaan. Pudno, saanna met a maliwayan ti agudong iti Domingo, ngem agtarus iti yan dagiti matadian a manok. Nalabit a daytoy ti maysa pay a mangidurduron ken ni Nana Ipang a di mangliwat iti simbaan: tapno “isakemna” ti asawana iti kararagna. Saan met a mamati ni Tata Irong kadagiti partaan, kadagiti anting-anting. Ket ita, nupay kasanon ti panagkarkararag ti asawana iti pagturturoganda, nakakukoten ti lakay ket kasta unayen ti panagurokna.

Napaglag-anan ti barukong ni Nana Ipang apaman a nairingpasna ti lualo. Inagkanna ti bassit a krus ket nagin-inayad a nagidda kabayatan ti panangisimpana iti ules iti bagina. Dandani mailibay manen idi pagammuan laengen ta nangngegna dagiti ranipak. Kasla uni ti paltog! Intungrarawna ti ulona tapno dumngeg. Wen, saan a nagriro! Kanalbuong ti paltog dagiti mangngegna. Saan a nagduadua. Idi gubat, idi mapaksiat dagiti Hapones, kadagiti sumagmamano a gundaway a nakangngeganna kadagiti paltog kadagiti napalabas laeng a bulan, saan a nagduadua iti nangngegna.

Nalagipna ni Julian, ti manong ni Emerita. Dimmuklos manen ti panagaligagaw iti barukongna. Nagugis….

Nagsasaruno manen dagiti kanalbuong, adayo ngem narungsot. Iti pay panagdengngeg ti baket, kasla iti pagruaran iti Bimmikal ti disso ti pinnaltog. Aggitgiteben ti barukongna idi karawaenna ti gurabis iti uluananna. Gangtanna ti silaw. Riingenna ti asawana. Ngem nagpanunot. No riingenna ti lakay, amangan no pagsasawan manen daytoy. Numona ta ti la maisawsawang ni Tata Irong no matukay ti pannaturogna.

Tinaliaw ni Nana Ipang ti sagumbi iti nagbaetan ti balay ken ti kosina. Ditoy ti pagturturogan ni Julian. Nasipnget ita iti siled. Awan ti arimekmek. Nagininayad, idapdapdapna dagiti sakana a nagturong iti pagturturogan ni Julian. Awan ti linaon ti papag. Ket iti pannakaikulengna, nalagipna daytay yaay ti kullaaw— ti panagdisso ti billit iti tuktok ti balay. Daytoy ngata ti impalnaad ti kullaaw? Ni ngata Julian ti— sus! Saan! Nagpusipos ti baket ket sikakarting a nagsubli iti yan ti lakay. Nasikkarudna ti maysa a palangka ket nanabtuog daytoy a namagkulagtit ken ni Tata Irong.

“Ania dayta?” nadagdagus a ginaw-at ti lakay ti buneng a rinabii a kaiddana nanipud idi makadamdamagda kadagiti nakaam-ames a pammapatay kadagiti kabangibang a purok.

“Lakay! Agriingka, Irong!” Nagkaradap ni Nana Ipang a dimmanon iti ikamen. “Ni Julian! ‘Tay anakmo, ni Julian!”

“Ni Julian? Nabartek manen?”

“Adda nangngegko a nagpaltog,” kinuna ti baket a kasta unayen ti pigergerna. Kasla kataktakdangna manipud iti nalamiis a karayan.

“Sus, ti bakbaketan, aya,” indayamudom ti lakay. “Saanka nga agunget,” kinuna manen ti baket. “Saanak a nagriro. Adda nagpaltog… kasla agbusi. Kasla dita laud ti nagdenggak.”

“Hus, nagkararagka koman, a, ta dika ketdi maningsinga iti pannaturog. Kullaaw itay… ita, paltog manen. Naimbag ketdi ta dimo kabuteng ti uni ti kuriat.”

“Awan ni Julian,” saan nga intaltalek ni Nana Ipang ti manglalais a timek ti asawana. “Saan pay a simmangpet. Kasaritam koma ta patigmaanam… Saanmo nga ipalubos a makibunggoy…”

Insaluksok met laeng ni Tata Irong ti buneng iti pandag ti ikamen. Adda karbengan ti asawana. Masansanen nga agat-arak wenno agat-basi ni Julian. Dandani rinabii a naladaw a sumangpet; ania pay, maturog metten iti agmalem.

Idi laeng kalman, binilin ti lakay ti anakna a mapanto sumurot iti uma ta reppetenda dagiti pan-aw a ginabut ti lakay. Sumurotakton, kinuna ni Julian ngem di met nauray ti lakay ket isun, a, ti nangiringpas iti trabaho. Kasta unay ti pungtot ni Tata Irong a simmalog manipud iti uma, dimmagas iti balay ti kabsatna ta ditoy ti masansan a pagturogan ni Julian iti aldaw no maamak nga agidda idiay balayda. Ngem awan ni Julian.

“Bagbagaam no kua ni Julian, kabagis,” kinuna ti kabsat ni Tata Irong. “Adda nadamagko a saan a nasayaat nga aramidna. Naikuyog kano kadagiti timmiliw iti baka dita amianan.”

“Diak maiturongen daydiay kaanakam, manong,” insungbat ni Tata Irong. “Diak pay kinasarita… ta ammom metten no makapungtotak.”

“Saanko man met a patien a makaaramid ni Julian iti dakes,” kinuna manen ti kabsat ni Tata Irong. “Ngem no saan a maguped ti pannakibunggoyna kadagita tagaBurias, mabalin a mailaw-anto metten. Adu ti garawigaw a taga-Burias. Isu a bagbagaam bassit ni Julian.

Immay ditoy idi kasangaaldaw, adda kaduana a tallo a kapatadanna… Diak ammo no tagaanoda… Ket pinilitnak lattan a nanglukat iti baak a basik. Madiak koma ta isagsaganak iti pananglagiptayo iti daydi Marcos, ngem diak la kinayat a mabainan.”

“No asino ketdi ti inalaan daydiay nga ubing, manong,” kinuna idi ni Tata Irong. “Mangilaklak-am ketdin. Nasubeg la unayen. No maguyugoyko la koma a mapan agbasa idiay Manila a kas ken ni Mering…. Nalawlawa koma ti pagangsak.” Nagsardeng idi ti lakay a kasla agpanunot, sa met la intuloyna: “Kayatnak sa ngamin a papasan. Kayatnan ti agasawa. Ngem saanko nga inannugot. Kasano nga agasawa? Duapulo ket maysa laeng ti tawenna….”

Ita, iti pannakalagip ni Tata Irong kadagitoy, ututobenna no naim-imbag met la koma a pinalubosanna ni Julian a nagasawa. Naganus nga agpayso ni Julian, ngem adun dagiti nagangganus a lallaki iti Bimmikal a nagasawa ket naglimbongda met idi addaandan iti pagannongan. Tinaliawna ti asawana a madama manen a mangitantanamitim iti kararagna. Kasla agkakapsut, nagidda manen. Saan met a nabayag, nagidda metten ni Nana Ipang.

“’Man ‘tay gurabis,” kinuna ni Tata Irong. Sinindianna ti pinadis. Kasla aluten daytoy a gumayebgeb tunggal

Nakangngeg ni Nana Ipang iti agiinnarasaas iti arsadanan ti agdan. Dagitoy kadin dagitay umay agtatakaw wenno dagitay umay agpapatay?

susopenna. “Ibaon ketdi ni Julian idiay Manila,” kinunana ngem situturong dagiti matana iti nasipnget a sallabawan. “Agkuyogda ken Mering.”

“Nasayaat no denggennata.” Tinaliaw ti baket ti lakay. “Saanak a makaanges a mangpampanunot kenkuana. Ngem tinto met agasawa ti pampanunotenna.”

“Wen, ibaonta idiay Manila… ta agadal ketdi,” kasla agar-arapaap ni Tata Irong a nagkuna. “Ala, naturogkan. Kasaritakto no agsapa….”

No agsapa? inulit ti baket iti nakemna. Namin-anon nga inkarim? Ania pay ti maaramidmo no isu daydiay pinaltoganda? Pinilitna nga iddepen dagiti mamutbuteng a ladawan iti mugingna. Ngem saanda a pumanaw. Singaenda iti pannaturogna. Nagaludaid dagiti darikmat a nagbalin nga oras ket pagammuan la ta agsisinnungbaten ti taraok dagiti abuyo iti bakir.