Tagudtud

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Pebrero 25, 1957 ken Marso 4, 1957 a bilang.

Sarita ni HERMOGENES F. BELEN

NAGSARDENG ni Carmen iti igid ti karayan kalpasan ti panagdaliasatna iti tay-ak ken pantar manipud idiay ili. Minatmatanna ti aglawlaw, ngem bin-ig a dadakkel a bato, dumanay, ledda, ken kayo dagiti naimatanganna. Sinurongna ti karayan sa nagsardeng iti sirok ti nalungpo a damortis. Indissona ti bungonna, sa nagtugaw iti dalumpinas a bato. Immanges iti nauneg apaman a nakapagsimpa. Nabang-aran iti makapasalibukag nga angin a nagtaud kadagiti bantay ti Tagudtud. Pinidilna a linekkab ti paset ti kawesna a kimpet iti bukotna a nadaripespes iti ling-et. Inuksotna ti sapatosna sa pinagay-ayamna dagiti dapanna iti makapasalibukag a danum.

Kalpasan ti naunday a dalan, nasudi ti aginana iti linong ti nalungpo a kayo, kinunana iti unegna. Nangakup iti darat ket inay-ayamna iti dakulapna. Kastoy ti biag, kinuna ni Carmen bayat ti panangin-inutna a nangibulos kadagiti tinukel ti darat iti nagbabaetan dagiti ramayna. Kastoy ti biag— agin-inut a maregreg dagiti darikmat ti biag ti maysa a tao ket mapukaw kenkuana ti panawen a saannanto a mapupuotan. Apagdarikmat laeng ti biag— aha, awanen….

Kinita ni Carmen dagiti sakana iti natarnaw a danum ti karayan. Nalamiis. Makapabang-ar. Minatmatanna a nalaing ti lansad ti danum ket nadlawna ti panagtultulid dagiti rinibu a darat a kasla ak-akuyen ti agus ti karayan.

Kastoy ngata ti panagbiag ti tao… maipalpalais babaen ti pigsa ti agus ti panawen? Dagiti darat ti kasla mangibagi kadagiti naruay a tattao iti lubong ket yan-anud ida ti napigsa nga agus ti nailubongan a panunot. Adu dagiti agus. Ket dagiti dadakkel a bato ti manggubuay iti panagalikuno ti danum gapu iti panangtubngarda iti agus ti karayan. Kasta dagiti tattao a naparaburan iti naisangsangayan a panunot a mangtiped iti nasayud a panagayus ti danum. Dagita a bato ti mangted iti imnas iti karayan… ti sudi ti biag… ti nailubongan a parikut. Ta saan a kanayon a namay ti biag, wenno lawag, ta no saan koma a kasta, awanen ti kaimudingan dagiti padak a mangisursuro….

Nagsennaay ni Carmen. Padak a mangisursuro… padak a mangisursuro…. Ngem saanto a madaeran dagiti dadakkel a bato ti panangrunot ti agus, ti karayan, ti panawen— ta agtungpaldanto met, wen, agbalindanto met laeng a darat a maitipon iti rinibu a tinukel a maipempen iti baybay….

Natukay ti panagpampanunot ti maestra idi nangngegna ti panagrippiis dagiti ruting ken bulong iti salogan ket idi timmaliaw, nakitana ni Berto ken dagiti ubbing a nagawit kadagiti masapulda iti pagadalan idiay Tagudtud. Nadaripespes met ti bado ni Berto; nakabambaniit met dagiti ubbing.

“Nabayagen nga agur-urayka, maestra?” inimtuod ni Berto a nagsarimadeng iti likudan ni Carmen.

65

a Tawen Itan ti Napalabas

“Saan pay. Sangsangpetko laeng itay,” insungbat ni Carmen. “Sadino ti yan dagiti dadduma a kakaduatayo, Berto? Ni Siano ngay? Ni Ito, sadino ti yanda?”

Indisso ni Berto ti imetna. “Dimmagasda dita Tudingan, maestra,” kinunana. “Ngem apagbiitda kano laeng… kamakamendatayonto kano iti dalan… mabalin a ditayto pay la makasang-at idiay Parparia, makamakamdatayonton. Nalaing a magna.”

Immisem ni Carmen apaman a natimudna ti Parparia, ta sadiay ti yan ti derraas a sang-atenna ken kanayon a kasla aglusdoy no makatapaw iti derraas. Napeggad ngamin dayta a dana. No dadduma, kumpet iti tali nga iguyod dagiti ubbing a kakuyogna.

“Naawityo met la amin dagiti libro, pagsuratan, lapis ken dadduma pay a masapultayo?” sinaludsod ni Carmen ket nupay apagdarikmat ti impaayna nga itataliaw ken ni Berto, nasippaw ti baro nga isu ti nakaituronganna.

“Wen, maestra,” insungbat ni Berto. “Addada amin iti uneg dagitoy a karton.” Ket insurona dagiti karton nga awawiten dagiti ubbing.

Kalpasan ti panaginana dagiti sangsangpet, inggay-atdan ti magna.

“No nakainanakayon, maestra,” kinuna ni Berto, “nasayaat no mangin-inuttayon a magna. Uray ta lumamiisen ti init. Narigat no marabiyantayo iti dalan.”

“Ala, wen.” Pinanawan ni Carmen ti dalumpinas, inkapetna ti sapatosna. “Napigsaak manen a sumang-at,” kinunana nga umis-isem.

NO ar-arigen, apagdap-aw pay laeng ni Carmen iti maikaduapulo ket tallo a tawenna. Kalpasan ti panagturposna iti kinamaestra iti Philippine Normal College, nagawid iti ilida a siinanaman a maawatto a mangisuro iti uneg ti ili. Ngem naupay ti namnamana idi nangngegna ni Mr. Cenon Claudio, ti pangulo ti pagadalan iti ilida, a nagkuna: “Miss Florendo, awan ti mabalinmo a pangisuruan iti uneg ti ili. No kayatmo ti mangisuro ita a tawen, mapanka pay laeng idiay Tagudtud….” “Tagudtud?” inimtuod idi ni Carmen.

“Wen, Tagudtud. Kayatmo ti mangisuro sadiay?” “Agsubliakto kadi, a, no bigat, Mr. Claudio. Maammuanyonto ti sungbatko.”

Ngem nupay kasano ti panangpanunotna, awan ti sabali a pagtungpalanna no di ti panangawatna iti panangisurona idiay Tagudtud. Saanna pay a nadanon dayta nga away ta dimmakkel la ngarud iti poblasion ken idiay Manila. Nangnangngegna laeng kadagiti gagayyemna nga adayo dayta a disso. Ket idi impakaammona ken ni tatangna ti nagsaritaanda iti pangulo dagiti mangisursuro, naammuanna a nadap-awan kanon ni tatangna ti Tagudtud. Napan kano naganup idi iti dayta nga away iti ginget dagiti bantay. Ket dagiti tattao—wen, dagiti taga-Tagudtud— masapulda kano unay ti pannursuro, masapulda ti bagnos a mangiturong kadakuada iti narangrangen a panagbiag.

“Adayo, anakko,” kinuna idi ni tatangna. “Ngem napintas daydiay a disso. Saan la a dayta. No adda met la ganetgetmo a nagadal iti kinamaestra, apay a samirem ti pannakaibaonmo iti naseksek nga away?”

Ngem apay a siak, a maysa laeng a babai, ti ibaonda sadiay? inimtuod idi ni Carmen iti nakemna. Ket inadadalna no ania ti pangngeddengna. Dina malagip itan no daydi kinuna ti dakkelna ti ad-adda a mangiduron kenkuana a mapan mangisuro idiay Tagudtud; ti kinapudnona, nupay adayo dayta a disso, naibturanna ti nakipagnaed kadagiti tattao—ta daytoy a tawen ti maikatlo a panaglukat ti klase ti kabayagton ti panangisurona idiay Tagudtud.

Idi damona ti mapan idiay Tagudtud, inkarina a saannanton nga ayonan ti pannakaibaonna sadiay. “Uray no saanak a mangisuro no kastoy met laeng ti rigatko,” kinunkunana iti bagina, aglalo no dumteng ti kapilitan a panagudongna no mapan makimiting iti binulan idiay ili, iti mitingda amin a mangisursuro.

Nakallalagip ngamin daydi umuna a panagudongna tapno makitaripnong. Kalpasan ti panagsarita dagiti dadduma a maestro, timmakder ni Mr. Claudio ket kinunana: “Nagasattayo met ita nga aldaw ta naibunggoy ti mangisursuro idiay Tagudtud. Dumngegtayo ngarud iti ipakaammo ni Miss Carmen Florendo….”

Naiturong ti imatang dagiti nakipurok kenkuana. Dida impagarup, wenno kasla dida patien, a maysa laeng a maestra ti naibaon idiay Tagudtud—ti away a kinettatan dagiti lallaki a mangisursuro.

Saan nga ammo idi ni Carmen no kasano ti panangiruanganna iti parikutna idiay Tagudtud. Ngem daytoy ti kinunana kalpasan ti sumagmamano a darikmat a panagulimekna:

“Awan ti sabali a saritaek kadakayo no di dagiti napaliiwko idiay Tagudtud iti tallo a bulan a panagnaedko sadiay. Saanak a nakaumay ditoy itay napan a bulan ken kasta met iti umuna a bulan a kaaddak sadiay ta adalem ti karayan, ammoyo metten no kasano ti kinalutlot ti dalan no iti panawen ti tudo.”

Nagtamed ni Carmen iti sumagmamano a darikmat.

Adu dagiti karayan iti lubong ket dagiti dadakkel a bato ti manggubuay iti panagalikuno ti danum gapu iti panangtubngarda iti agus ti karayan.

Idi aggapu idiay Tagudtud, inkarina ti panangidatagna ken ni Mr. Claudio kadagiti asugna bareng no maysa a lalaki ti maisukat kenkuana idiay. Ngem idi rabii a panaginanana iti balayda iti ili, inam-amirisna a dakkel gayam ti pannakaikawana iti kaawanna idiay Tagudtud— dagiti ubbing, dagiti lallakay a saan nga umalumiim nga agkuna: “Apo Maestra, wen, Apo Maestra….”; dagiti babbaro a nadadayaw, dagiti babbaket a masansan a mangawis kenkuana tapno makiranud kadagiti inaramidda a kankanen, ngem kangrunaan ti pannakasursurona iti maysa a pagrebbengan a kasla mangkarkarit kenkuana ken iti kinamaestrana…. Nalabit, dagitoy ti dina napupuotan a mangidurduron kenkuana a nagkuna: “Agnaed dagiti tattao kadagiti kalapaw a naatepan ken nadidingan iti pan-aw wenno ledda. Babassit unay dagitoy a pagtaengan. Nasipnget ken nanumo ti unegda. Nanumo met dagiti tattao. Manmano ti mula a kayo nga agbunga, malaksid dagiti sigud a pinuon ti lungboy, kamantiris, bayabas…

“Awan ti ammo nga aramiden dagiti taga-Tagudtud no di la ti ar-aramidenda iti tinawen: agtalon, aganup, aglabbeg iti karayan wenno mangdalus iti bassit a disso a pagmulaan. Manmano kadakuada ti mabsog a mangan iti mamitlo iti maysa nga aldaw.

“Awan ti dardarepdepen dagiti tattao, a kas iti yaaliwaksayda iti sabali a lugar. Awan ti pagiwarnak wenno

ania man a pagbasaan a makadanon kadakuada malaksid dagiti libro dagiti ubbing. No makadamagda, dagiti laeng isangpet dagiti kapurokanda a makaanus nga agudong iti diak ammo no adda maminsan wenno mamindua iti lima a bulan—sa la agudongda no umayda gumatang iti sabon wenno asin, wenno dagiti babassit a banag a masapulda iti namuno a panagbiagda.

“Ngem adda naindaklan a bagnosda. Isu ti nainget a pammatida kadagiti balakad dagiti panglakayen ti purok, wenno kadagiti mangisursuro a makaanus a makipagnaed kadakuada….” Nagsennaay ni Carmen. “Dagita ti napaliiwko idiay Tagudtud. Ket dakkel a parikutko no kasano ti panangirugik a mangyadal kadakuada iti wagas ti ammotayo a panagbiag….”

Awan ti nakatimek kadagiti padana a mangisursuro. Makipagriknada ngata kenkuana iti kasasaadna? Saanna a naammuan daytoy, ta idi agsaludsod ni Mr. Claudio no ania ti pamanunotan dagiti dadduma a mangisursuro, awan ti naginnanakem a mangted iti pangpatured wenno ballaag kenkuana no ania, kas pagarigan, ti tumutop nga aramidenna iti panangisurona kadagiti taga-Tagudtud. No kasta ngarud, naragsakanda ta saanda nga isu ti naibaon idiay Tagudtud?

“Bay-am ta umayakto sumarungkar,” dayta laeng ti impabalon kenkuana ni Mr. Claudio….

LUMLUMNEKEN ti init idi makasangpet da Carmen ken dagiti kakaduana idiay Tagudtud. Makapasalibukag nga angin ti simmabat kadakuada manipud kadagiti turod. Immisem ni Carmen a nakaimatang manen iti disso a napagbalinnan a nasayaat a pagnaedan. Daydi nasipnget a Tagudtud a sinangpetanna idi kanikatlon a tawen, nalawag ken naragsaken.

Manipud iti turod a pagtaktakderanda ken Berto, natimudda dagiti ubbing nga agaayam kadagiti paraangan a masungad. Duduadan a nabati. Ta itay sumungaddan iti purok, dinardarasen dagiti kinakuyogda nga ubbing ti simrek iti kabalbalayan. Nalabit, kinuna ni Carmen iti nakemna itay nadlawna nga immuna dagiti ubbing a nagawit kadagiti libro, mapanda agipadamag kadagiti nakitkitada idiay ili.

Iti sumagmamano pay a darikmat, naimatangan ni Carmen dagiti ubbing a naguummong iti wangawangan ti purok, ket kasla ur-urayen dagitoy ti isasangpetda. “Mailiwda unay kenkan, maestra,” kinuna ni Berto. Minatmatan ni Carmen ti baro iti sikiganna. “Uray siak, mailiwak metten. Dua la a bulan ti kaawanko ditoy, ngem kasla maysa a tawen!”

“Kunami no saankayon nga agsubli.”

“Siak? Saanakon nga agsubli?” Nagkatawa ni Carmen iti apagapaman. “Naumakayo kadin kaniak?” “Nadamagmi, maestra.”

Inyalis ti balasang ti panagkitana manipud iti rupa ti baro agingga iti pasdek ti pagadalan a matantannawaganda. Nalangto dagiti mula, nupay ninamnamana a nataydan iti kaawanna iti uneg ti dua a bulan a panagbakasionna. Dagitoy koma ti kayatna a damagen itay ken ni Berto, iti kaaddada iti dalan, ngem naiwalin dagitoy iti panunotna ta dagiti kapurokan ni Berto ti nagsarsaritaanda.

Idi kanikadua a rabii nga isasangpet ni Berto iti balay da Carmen idiay ili, a kinakuyog ti baro dagiti sumagmamano nga ubbing a kapurokanna tapno umayda kaduaen ken tulongan nga umaway ken agawit kadagiti libro, nadlaw ni Carmen a kasla mababain ti baro no agpinnerrengda.

“No umakarka, maestra,” binurak ni Berto ti laglagip iti muging ni Carmen, “agsublinto man met laengen ti Tagudtud iti sigud a kasasaadna.”

“Umaykan, makitak dagiti babbaket ken lallakay a mangpadpadaan kadata,” insungbat ketdi ti maestra. Ngem iti nakemna, wen, iti nakemna laeng, nalagipna manen ti nangyariganna kadagiti tinukel ti darat iti karayan—ti kayarigan ti bagina iti agus ti danum ti panawen. Daytoy kadi a disso ti baybay a pagtungpalanna?

“DAYTOY ti gundaway a panangipakitatayo ken ni Mr. Claudio iti pudno a kabaelantayo babaen ti panagkaykaysatayo,” kinuna ni Carmen idi naangaynan ti taripnong dagiti panglakayen iti Tagudtud iti sumuno a bigat. Kas iti inar-aramidna idi no adda kayatna a maiwayat maipanggep iti pagadalan, masapul nga ilatakna kadagiti pumurok daytoy sakbay a mairugi. “Inkari ni Mr. Claudio ti panangsarungkarna kadatayo iti mabiit tapno denggenna ti asugyo ken tapno maimatanganna met ti kasasaad ti pagadalantayo. Kas kinunayo, saan pay a simmarungkar ditoy ni Mr. Cladudio… ket no kayattayo a makadawattayo iti tulong, masapul nga adda pangallukoytayo iti panagraemna.”

“Baliksenyo laeng, maestra,” kinuna ni Apo Insiong a nagtugaw iti maysa a suli ti pagadalan. “Ur-urayenmi ti panangilatakmo iti ania man a kayatmo nga aramidenmi. Ania ti makunayo, kakadua?”

“Maaramid amin a pagayatan ni Maestra Mameng!” nagdadanggay dagiti naitallaong.

Saan ngarud a narigatan ni Carmen a nangisagana iti purok ti Tagudtud iti isasarungkar ni Mr. Claudio. Nadalusan dagiti arubayan dagiti balbalay ken nasayaat met ti pannakataripato ti pakaipupokan dagiti baboy, kalding

ken manok. Nalagdaan ti alad iti aglawlaw ti tikub ti pagadalan ken natarimaan met ti agsit ken dagiti datar ti eskuela.

Ket dimteng ti naisangsangayan nga aldaw nga isasarungkar ni Mr. Claudio. Nasapa ni Carmen a nagturong iti pagadalan tapno matamingna a naimbag ti uneg ti eskuela. Binilinna dagiti ubbing a mangdalus a naimbag, uray nadalusen, iti arubayan ti pasdek. Nagpapuros pay iti sabong nga insaadna iti plorera iti rabaw ti lamisaanna.

Kasla saan a makaidna kabayatan ti panangisurona. Pasaray tamaliaw iti turod a pagsalogan ti dana manipud idiay ili. Idi naiwayatna ti aramiden dagiti ubbing nga isursurona, nagtugaw iti palangka. Iti panangisurona ditoy Tagudtud, awan ti kapatgan nga aldaw no di daytoy. Maipakitana met laengen ken ni Mr. Claudio ti nagapuananna. Di bumurong a raemento ni Mr. Claudio, dayawento daytoy.

Idi kalman, lima a panglakayen iti purok ti impanguluan ni Apo Insiong a simmarungkar iti pagdagusan ni Carmen.

“Immaykami, maestra,” kinuna ni Apo Insiong, “maipanggep iti yaay ti sangailitayo no bigat. Ket napanunotmi man, maestra, a nasayaat sa no agsaganatayo a naimbag.”

Nagkuretret idi ti muging ti balasang. “Saankayo a madanagan, tata, apo.” Sinaggaysa a minatmatan ni Carmen dagiti panglakayen iti purok. “Nadalus dagiti paraangan. Natarimaanen ti pagadalan….”

“Saan a dayta ti pakaringgoranmi, maestra.” Nagsay-a ti maysa kadagiti lallakay. “Ti pangsangailitayo ti pakariribukanmi. Kasano ngamin… ita laeng nga umay dayta a sangaili ditoy… masapul met, a, ti nabaknang met bassit a pangaldaw—”

“Wen, kasta koma, maestra,” intuloy ni Apo Insiong. “Kakaisuna nga adda met tarakentayo a kalding ditoy, adu ti manok, ken—”

“Nasayaat unay dayta a napanunotyo, tata,” insungbat ni Carmen. “Ngem no agisaganatayo iti nabaknang bassit, kas kinunayo, a pangsarabotayo ken ni Mr. Claudio, amangan no saantayo a maala kenkuana ti panagraem a kayattayo a gun-oden. Ammona a narigat bassit ti kabibiagtayo ditoy Tagudtud. Ket no makitana a kabaelantayo ti mangisagana iti kasta a pangaldawna, saantayo ngarud a masapul ti tulong nga aggapu iti turay. Ammok a saan a dayta ti nasken ken ni Mr. Claudio, no di ket ti yaayna panangsarungkar iti puroktayo tapno kitaenna no pudno met laeng nga addan nagbalbaliwan ti Tagudtud, kas linaon ti report nga indatagko kenkuana.”

“Ngem nakababain, maestra, no saantayo a sangailien a naimbag,” kinuna laeng ni Apo Insiong.

“Saanyo a pagdanagan ti pannakasangailina, tata,” insungbat manen ni Carmen. “Siakton ti makaammo iti dayta. Naaramidyon ti rumbeng nga itutulongyo kaniak, ket siak met laengen ti mangtaming iti maudi a paset dayta a pagrebbengan…”

Immisem ita ni Carmen iti pagtugtugawanna a palangka iti sango dagiti ubbing iti pagadalan. Ket nalagipna manen daydi makadadael iti nakem a marunrunoten a diding ken atep daytoy a pagadalan idi sangsangpetna iti Tagudtud. Ad-adu ti makita a langit ngem ti pan-aw nga atep ti eskuela idi; awan ti umanay a pagtugawan dagiti agadal; nasamek ken naraber dagiti ruot iti arubayan ti pagadalan; narukop ti datar iti siled. Ngem kadakkelan idi a parikut ti balasang ti panagkitakit dagiti ubbing—a kasla kanunongan idi dagiti nagannak—a mapan iti pagadalan. Nabayag nga inuyuyotanna dagiti ubbing tapno maipasagepsepna kadakuada ti kinapateg ti adal. Adu ti inwayatna a pangay-ayo kadakuada. Ket no kasano ti kinarigat ti panangallukoyna kadagiti ubbing, narigrigat pay ti panangallukoyna kadagiti nagannak tapno ibaonda dagiti annakda iti pagadalan.

“Awan ti maited ti panagtugtugaw dagiti annakmi iti pagadalan,” kinuna idi dagiti dadduma a nagannak. “Pagdaddadaelanda laeng iti oras.”

“Adda kadi kanen a maited ti pannakasursuro nga agbasa wenno agsurat?”

Ngem saan a napukaw ti inanama ni Carmen. Nasarakanna ni Berto a kaanakan ni Apo Insiong, a mabigbig a panglakayen iti Tagudtud. Nasarakanna ken ni Berto ti maysa a pannakipagrikna maipanggep iti kinapateg ti adal.

“Miss Florendo,” kinuna ni Berto iti naminsan nga ipapan ni Berto iti pagadalan idi nabiit pay a simmangpet iti Tagudtud. “Miss Florendo, saanmo nga itulok nga awan ti maaramidmo.”

“Ania ti kayatmo a sawen?” naisawang idi ni Carmen. “Napaliiwko a kasla napukawmon ti ganetgetmo a

mangpasayaat iti kasasaad dagiti kapurokak. Ket no maupayka, maipadakanto met laeng kadagiti dadduma a maestro nga immay ditoy awaymi… pimmanawda nga awan a pulos ti imbatida a pagimbaganmi. Kayat dagiti kapurokak ti agadal, ngem….”

“Ngem ania?”

“Ngem an-anusanyo koma ida… ananusandakami koma. Adu kadakuada ti di pay la makaawat iti panggepyo, Miss Florendo.”

“Ania ngarud ti kayatmo nga aramidek?”

“Saanak ngata a madillaw, Miss Florendo, itoy nga isingasingko?”

“Saan, apay ketdin!” immisem ni Carmen idi. “Saanak a kas kadagiti sabali a mangisursuro a dida kayat ti mapatigmaanan. Agyamanak ketdi ta adda pay la maysa kadakayo ditoy Tagudtod a… a makaripirip iti kayatko.”

“Ni Tata Insiong koma ti kasaritayo a naimbag, Miss Florendo,” intuloy ti baro ti panagsaona. “Ammoyo met ngatan nga isu ti bigbigen dagiti kapurokak a pannakaama ti purok.”

Minatmatan idi ni Carmen ti baro. Saan met a naidumduma ni Berto kadagiti agtutubo iti Tagudtud: napugot gapu iti panagmalmalemna iti bangkag, ngem nataer no mabayag ti panangmingmingmo kenkuana.

“Ni Apo Insiong?” inimtuod ni Carmen idi. “Ngem kasla awan ti pannakipagriknana kaniak—”

“Pinadasyo kadin a kinasarita, Miss Florendo?”

“Saan pay, ta… ta nadamdamagko nga isu kano ti pangulo dagiti simmupiat kadagiti wayat dagidi maestro nga immay ditoy.”

“Ammok ti kayatyo a sawen. Saankayo a madanagan ta kuyogenkayo a mapan kenkuana. Saan man met a naalipunget ni uliteg!” Nagkatawa ni Berto. “Ngem masapul a natured bassit ti tao a nakisarita kenkuana… ket ammok a kabaelamto nga allukoyen ti panagdayawna iti pamanunotam.”

Ket iti umuna a gundaway, kinuyog ni Berto ti maestra a simmarungkar iti balay da Apo Insiong.

“Ngem amangan no… no dinata pastreken,” kinuna ni Carmen idi addada pay laeng iti dalanda. “Saan met ngata, Miss Florendo.” “Kasano ti pannakaammom?” “Gapu ta sika ti mapan

sumarungkar kenkuana… a saan ketdi a kas iti inaramid daydi sinukatam a maestro a kayat ti maestro a maaramid.”

Nakarikna ni Carmen iti panagdayaw iti baro. Patienna a nawadwada ti panagpampanunot ni Berto ngem isuna, ta ti pay ketdin baro ti nakaamiris iti dayta a kinapudno.

“Agyamanak unay, Apo Maestra, ta naanusanyo ti simmarungkar ditoy nanumo unay a kalapawmi,” kinuna ni Apo Insiong idi sinabat ida ti lakay iti pagagdanan.

“Ragsakek met, apo, daytoy a kanito a panangawatyo kaniak,” inyallawat ni Carmen.

“Sumrekkayo, dumanonkayo,” inyawis ti lakay. Tinaliawna idi ni Berto a kasla amadenna no apay a naikuyog daytoy kaanakanna iti naisem a maestra.

“Immayak… pinakuyogak iti kaanakanyo, tata,” kinuna ni Carmen idi nakapagsasangodan iti kadaklan, “ta—”

“Ta mabutengka nga agwaywayas nga umay ditoy balay, maestra?” Nagkatawa ti lakay. “Awan man met ti asomi!”

“Maipanggep iti pagadalan, tata,” saan nga intaltalek ni Carmen ti lakay nupay timmarabang dagiti lapayagna iti pannakaamirisna iti kaipapanan ti inrabak ni Apo Insiong.

“Ah, wen, ti pagadalan. Nadamagko, maestra, a panggepyo kanon ti pumanaw ditoy lugarmi idinto a dua wenno nasurok laeng a dua a bulanyo ditoy.”

Saan a nakatimek ni Carmen. Pudno dayta, kas napanunotna idin, idi awan ti pagmamaayan ti panagrigrigatna a mangallukoy kadagiti ubbing tapno saanda nga aglangan a mapan agbasa.

“Ammoyo, maestra,” intuloy ni Apo Insiong, “kayatmi met ti paisuro. Kayatmi met a makasursuro dagiti annakmi iti panagbasa ken panagsurat. Ngem saan la koma a dayta ti ipangpangrunayo nga isuro kadagiti ubbing. Malagipko ita, ket diyo koma pakasairan, ti pamanunotan dagidi mangisursuro nga immay ditoy sakbay nga immaykayo. Kangrunaan kadakuada ti panagsursuro dagiti ubbing nga agadal ken agbasa. Saanda a sinursuro, isuda a maestro, no kasano ti pannakilangenda kadagiti pumurok… ket saanda a nakaanus iti biag ditoy. Dayta ti kangrunaan a panunotenyo, maestra. Kinapudnona, nabayagen a kayatko ti makisarita kadakayo ta masansan a makitak ti kinaanepyo a mangpasayaat iti arubayan ti pagadalan.”

“Dayta ngarud met ita ti inayak ditoy, tata,” insungbat ni Carmen, ket inlatakna dagiti panggepna nga aramiden.

“Naidumdumaka kadagiti maestro a sinukatanyo, maestra,” kinuna idi ti lakay. “Ket patiek a no mayanusmo pay ti makipagrigat kadakami ditoy Tagudtud, agapadek amin a kabaelak a bumadang…. Ngem uray no saanko a kabaelan, ta lakayakon, addayta met ‘toy kaanakak,” inisemanna a tinaliaw ni Berto, “a mangisuno kaniak no adda pakasapulanyo….”

Immisem ita ni Carmen. Wen, adu ti naitulong kenkuana ni Berto, saan laeng a ti panangidadaulo ti baro iti pananglagda dagiti kapurokanna iti pagadalan, ngem naginnanakem pay ketdin a mangitulnog kenkuana idiay ili no agudong—a kaduana ti sumagmamano nga ubbing.

Timmakder ni Carmen manipud iti palangka. Umaldawen ngem awan met laengen ni Mr. Claudio. Amangan no saanen nga umaway? Amangan no awanto met laeng ti kaipapanan ti panagsagana dagiti taga-Tagudtud, ket saandanton a patien?

Tinaliaw ni Carmen dagiti ubbing. Kinagatna ti akimbaba a bibigna. Ita la nga aldaw a naimatanganna dagiti ubbing a

nagaruat kadagiti nadalus ken kaplantsa a pagananay!

Timmaliaw manen ni Carmen iti dana iti bakras ti turod. Ne, addadan! Talloda. Nagrag-o ti maestra. Saan met laeng a pinaay ni Mr. Claudio.

“Agsaganakayo, ubbing!” Tinarimaan ti maestra ti panagtakderna iti sango ti klase. “Addan ni Mr. Claudio… ne, ituloyyo laeng ti aramidyo,” innayonna idi sumagmamano kadagitoy ti timmaliaw kadagiti tawa.

Dimteng dagiti sangaili iti sango ti pagadalan. Sinabat ida ni Carmen iti ridaw. Nasdaaw idi naimatanganna ni Berto a kinakuyog dagiti sangsangpet. Ngem sakbay a makapagtimek, nangngegda ti panagdadanggay dagiti ubbing a kimmablaaw iti sangailida.

“Good morning, children!” insungbat ni Mr. Claudio ket agrimrimat dagiti matana a nagsubli iti rupa ni Carmen. Nagtugaw iti naidiaya a palangka iti likudan ti klase ket impasnek metten ti balasang ti nangtaming iti panangisurona.

Idi napalubosan dagiti ubbing tapno mapanda mangaldaw, nagtakder da Mr. Claudio ken Carmen iti sango ti pagadalan.

“Adu nga agpayso ti naipaaymo iti Tagudtud, Miss Florendo,” kinuna ni Mr. Claudio. “Nalabasanmi dagiti paraangan, dagiti inaladan, ket nakitak nga awan met dagiti nadamdamagko a kinarugit ti paraangan dagiti balbalay ditoy. Nasayaat payen daytoy pagadalan ken ti aglawlaw.”

“Naawisko met laeng ida a tumulong iti bagida, Mr. Claudio,” insungbat ti maestra.

“Asino kadi daytay lalaki nga imbaonmo kano nga umay sumabat kadakami dita ballasiw ti turod?” Tinaliaw ni Mr. Claudio ti balasang.

“Awan ti—ni Berto, Mr. Claudio?” Nalagip ni Carmen a naikuyog gayam itay ni Berto iti sangaili. Saanna nga imbaon ni Berto….

“Wen, Berto ti naganna.” Immisem laeng ni Mr. Claudio. “Kinunana kaniak nga allukoyenka kano a saan nga umakar iti pangisuruan… ta nasursuro kanon dagiti kapurokanna ti agraem kenka.” Nagkatawa ni Mr. Claudio. “Saan sa ketdi a dayta laeng ti pagkiddawanna a saanka a pumanaw ditoy—”

“Aldawen, Mr. Claudio,” insengngat ni Carmen a nakarikna iti panagrikab iti barukongna. “Agur-uraydan idiay balay ket mabalin a mabisinkayo metten!” “Nadayaw a lalaki ni Berto,” kinuna ni Mr. Claudio. “Maipanggep iti pagadalan, Mr. Claudio,” inyawawan ni Carmen ti insawang ti sangaili. “Maipanggep iti pagadalan, sir, sapay koma ta mangtedkayo iti tarikayo—”

“Wen, dayta ti umuna a tamingek idiay Division,” insungbat ni Mr. Claudio. “Ngem iti panagkunak laeng, saanmo unay a masapul ti sabali a tulong. No kas koma kenka dagiti dadduma a mangisursuro kadagiti sabali nga away….”

Nagnadan a nagturong iti pagdagusan ni Carmen. Idi dimtengda sadiay, nadanonda da Apo Insiong ken sumagmamano kadagiti panglakayen ti purok. Maysa kadagitoy ni Berto. Tinaliaw ni Mr. Claudio ti balasang sa insublatna ti baro.

Tinaliaw ni Carmen ni Berto ket nagsabat dagiti matada. Nagrikab ti barukong ti balasang.—O