Manila Bulletin

Dagiti Mariing iti Parbangon (23)

Immuna a naipablaak iti Bannawag idi Septiembre 1956.

Constante C. Casabar

Ti Napalabas: Kapilitan a simrek ni Adoy iti pagpartuatan iti ilida tapno mabayadanna ti inutangda a kuarta ken ni Apo Julian Manoto. Kalpasan ti maysa a pasamak iti biag da Salvador ken Mering idiay Sabangan, nagturongen ni Mering idiay Manila a pangituloyanna iti adalna. Nangrugi metten ti panagtrabaho ni Adoy iti pagpartuatan. Inanusan ni Salvador ti biag, nupay nariknana a dina madepdep ti gura iti barukongna. Maysa a nalimed a gunglo ti binukelda iti pagpartuatan tapno supiatendanto ti pannakaadipenda. Ngem iti maysa nga aldaw, idi nagawid ni Salvador iti balayda manipud idiay ili, nadanonna ni Mering ket inlatak daytoy nga adda biag iti saklotna. Nagturongda idiay Bimmikal tapno dumawatda iti pammakawan dagiti dadakkel ni Mering, ngem gumigil-ayab a pungtot ti impabalon kadakuada ti ama ti balasang. Nagasawa da Adoy ken Mering nupay saan a pinakawan ida dagiti dadakkel ni Mering. Inkari ni Adoy a saanen a makireppeng kadagiti maar-aramid iti pagpartuatan, ngem iti maysa nga agsapa, dinarup dagiti kakaduana ket kayatda a dangran.

MMaika-23 a Paset)

ANIPUD iti sango ti pagbambantayanna a kangrunaan a ridaw ti pagpartuatan, nakangngeg ti guardia iti mangaw-awag kenkuana. Ket idi timmaliaw, nakitana ti maysa kadagiti babbai nga agtrabaho iti pagtibbian nga umas-asideg iti ridaw.

“Adda agraranget idiay carding department!” kinuna ti babai iti napigsa a timek tapno marimbawan ti balikasna ti di agressat a daranudor dagiti makina.

Saanen nga inuray ti guardia ti dadduma pay a baliksen ti babai. Agarup tumaray idi lumasat iti nagbabaetan dagiti makina, ket idi nakadanon iti akinamianan a benneg ti pagpartuatan, nakitana dagiti agaarimutong a lallaki a mangbuybuya iti panagdinnanog dagiti nairaman iti riri. Pinuyot ti guardia ti silbatona tapno pagsardengenna dagiti agrangranget.

Saan a nangngeg ni Salvador ti umaw-aweng a sultip ti guardia. Iti dayta a kanito, agkakamakam ti panagdinnanogda ken Remegio. Naray-ab ti paset ti pagan-anay ni Salvador; agdardara metten ti bibigna.

Inwalin ti guardia dagiti agrangranget. Pinagsinana ida. “Hey, ania ti mapaspasamak ditoy?”

Saan a simmungbat dagiti nagdinnanog. Sikikita ni Remegio ken ni Salvador, ket kasla mangipangpangta dagiti matana.

“Ala, agsublikayo iti trabahoyo!” imbilin ti guardia kadagiti agbuybuya, ket agdaydayamudom dagitoy a nasarsarutsot a nagturong kadagiti tamingenda a makina.

“Dakay’ met la nga aggayyem ti agringgor?” Kinudkod ti guardia ti teltelna ket agsinsin dagiti imana a nangiggem iti abaga da Salvador ken Remegio. “Ania kadi ti naknakanyo? Ania, aya, ti gapuna?”

Saan laeng a simmungbat dagiti dua. Nagulimek ni Salvador nupay kayatna koma a malawlawagan ti pammabasol kenkuana dagiti kabunggoyanna, ngem pampanunotenna met nga awan ti karbenganna a mangilatak iti guardia iti ammona a namkuatan dagiti kabunggoyanna a mangdangran kenkuana. Nagulimek met ni Remegio agsipud ta kayatna a denggen ti isawang ti kinarangetna.

“Masapul a kumuyogkayo kaniak,” kinuna ti guardia idi awan ti agtimek, “ta idiay sango ti manarawidwid ti paglinnawaganyo.”

“Saanyo la koman nga ipulong,” kinuna ni Salvador.

Agingga iti kabaelanna, masapul a malapdan ti pannakairakurak ti kaadda ti nalimed a bunggoy a binuangayda. Iti apagkanito, naamirisna a no maidanon ti pasamak iti imatang ti manarawidwid iti pagpartuatan, maipapilitto nga ilatakna ti nakaigapuan ti nagsubanganda ken Remegio; ket no aramidenna dayta, saan a pagduaduaan ti aramiden kenkuana dagiti maramaram a kameng ti nalimed a bunggoy.

“Adda la bassit a dimi nagkinnaawatan ken Remegio,” kinuna manen ni Salvador ket inasitganna daytoy sa impatayna kampay idi ti imana iti abaga ni Remigio. “Diak ngamin nagawidan ti imak… ket pagammuan laengen ta agdindinnanogkamin.” Nagkatawa ni Salvador nupay nairteng laeng ti panagkita kenkuana ni Remegio.

Pinagsinnublat ti guardia a minatmatan dagiti nagranget. Kasla tuktukodenna no asino kadagitoy ti patienna. Kinapudnona, ammona a maysa a pagbasolan iti paglintegan ti pagpartuatan ti panagranget ti asino man nangruna no kanito ti trabaho, ket no idatagna ida iti manarawidwid iti pagpartuatan, agunget ti manarawidwid ken mabalin nga ibilin pay daytoy ti panaglusulos dagiti maseknan. Saan a kayat ti guardia nga adda pagkunaan dagiti kakailianna kenkuana. No saan la ketdi a maisarsarak ti kasasaad dagiti nagranget wenno ti pagimbagan ti sibubukel a pagpartuatan, mabalinna nga ilimed ti napasamak. “Kunak la no ania daytay umayda ipaarayat itayen,” kinuna ti guardia. “Ala, agpinnakawankayon. Ken, agsublikayon iti trabahoyo, amangan no mairana a sumarungkar ti manarawidwid ditoy… ket makitana nga awankayo iti sango dagiti bukodyo a makina…” Ket tinallikudannan ida tapno agsubli manen iti pagbantayanna a ridaw.

“Ania ngamin ti basolko?” inimtuod ni Salvador. “Ammom no ania!” inngariet ni Remigio ket dinagdagusna koman ti pumanaw ngem inggawid ni Salvador. “Kitaem man no sadino ti yan ni Martin?”

Timmaliaw ni Salvador iti ammona a paset ti pagpartuatan a pagpapaayan ni Martin, ti kaduada ken Remegio a pannakapangulo ti nalimed a bunggoy. Dina nakita ni Martin. Agsalsaludsod dagiti matana a nagsubli iti rupa ni Remigio.

“Saanen a makapagtrabaho ditoy…” Inggagara ni Remegio a tinallikudan ti kinarangetna tapno agsublin iti paset ti pagpartuatan a pagpaayanna. Idi malabasan ni Remigio ni Diego, maysa met a matalek a kameng ti nalimed a bunggoy, imbilinna ken ni Diego nga iwarasna kadagiti dadduma a kameng ti pannakaangay ti panagpurokda iti umay a rabii. Saan a narikut daytoy ta mayallatiw ti bilin babaen ti panagiinnarasaas dagiti kameng agingga iti mapakaammuanda amin.

Adu kadagitoy ti nagkedked iti naammuanda a bilin ni Remigio nga awisenda ni Adoy a makitaripnong; kinunada nga awanen ti karbengan ni Adoy a makibunggoy kadakuada ta liniputannan ida.

Ken ni Adoy, nagbalin a kasla kawaw ti lubong wenno ti pagpartuatan iti dayta a nagmalem. Dina mapagsisilpo dagiti inlatak kenkuana ni Remigio. Ania ti pakainaigan ti kaawan ni Martin iti panangdangran koma itay dagiti kabunggoyanna kenkuana? “Ammom no ania ti basolmo,” kasla umaw-aweng pay laeng ti timek ni Remigio kabayatan ti panagisubo ni Adoy iti kapas iti ngiwat ti pagdalus a makina. Ammok? Ngem awan ti inaramidko!

Idi rimmuarda iti malem, inuray ni Salvador ni Remigio iti kalsada iti sango ti pagpartuatan. Masapul a lawlawaganna ti napasamak kadakuada. Ngem inunaan ni Remigio idi gamden ni Adoy ti agimtuod.

“Saanka a makisarita kaniak ditoy… ta mabalin nga adda mangsipsiput kadatayo,” kinuna ni Remigio a saan a nagsardeng, ket indanggay met ni Adoy ti panagaddangna. “Adda miting ti bunggoytayo idiay balay da Martin inton rabii. Umayka nga umay tapno maammuam no apay.”

Nasangpetan ni Salvador dagiti pannakadaulo ti nalimed a bunggoyda iti pagpartuatan iti balay da Martin idi napan sadiay iti sardam. Kinapudnona, ni Adoy ti inur-uray da Remigio tapno mairugin ti miting. Apaman a limmaem ni Adoy, nadlawna ti panagkikinnissiim dagiti nadanonna, ket idi nakitana ni Martin iti maysa a suli, naimatanganna a nabarabadan ti ulo daytoy.

“Gagayyem,” inrugi ni Remigio kalpasan ti panangibaonna iti dua a kaduada nga agbantay iti arubayan ti balay, “saannatayo met laeng a pinaay ni Adoy. Pinampanunotko nga adda bidduttayo iti inaramidtayo kenkuana itay bigat idiay pagpartuatan… ta saantayo nga impalubos ti panagpalawagna sakbay a kinedngantayo. Adoy,” sinangona ni Salvador nga agmalmalanga pay laeng iti nagtugawanna, “kastoy ti napasamak ni Martin. Idi agawid idi rabii manipud idiay ili, adda kano tallo a lallaki a nangsaneb kenkuana dita tengnga ti kataltalonan ket linugobanda. Kinuna kano

Adda pay natda a gundaway tapno maipamatmat ni Adoy a saanna a liniputan dagiti kabunggoyanna… nupay kaipapanan dayta ti panangisaldana iti biagna.

dagiti tallo a lallaki nga isu ti mangidadaulo iti riribuk iti pagpartuatan ket no kayatna pay met la ti agbiag, saanen a sumrek nga agtrabaho. Gapu iti imbagam idi a panaglusulosmo iti bunggoy, Adoy, inatap dagiti kakaduami nga adda pakainaigan ti inaramid dagiti tallo a lallaki ken ni Martin iti panggepmo nga agikkat iti bunggoytayo.”

“Pudno nga isu ti nagipulong ken ni Lakay Julian,” kinuna ti maysa a kaduada. “Saanna a panggepen ti agikkat iti bunggoy no di adda palimedda ken Lakay Julian.”

Saan a nagtimek a dagus ni Salvador. Makapungtot a saan iti daytoy a naammuanna. Isu ti pabasolenda a nagipulong ken ni Lakay Julian? Apay? Apay nga agipulong iti lakay a puor ti kararuana?

“Ania ti masaom, Adoy?”

Kasla aleng-aleng ni Salvador ti pannakangngegna iti timek ni Remigio.

Manipud iti rupa ni Remigio a gayyemna, nagal-allatiw ti panagkita ni Adoy kadagiti kabunggoyanda. “Maawatak nga adda gayam panagduaduayo kaniak,” kinunana.

“Ket mariknak a makapungtotak ta awan gayam ti pammatiyo kaniak. Ngem saludsodek man kadakayo no apay a patienyo a liniputankayo idinto a no adda maysa kadakayo a makagura iti pannakaadipentayo iti pannakabalin ni Lakay Julian ken dagiti dadduma a kakailiantayo a nanggundaway kadatayo, awan ngatan ti makarikna iti panagpungtot a kas iti nabayagen a mangpupuor kaniak. Ammoyo metten no apay nga agtrabahoak iti pagpartuatan. No apay a kagurak ni Lakay Julian. Siak ti agipulong? Gapu ta nairana ti panangilatakko iti gagemko nga aglusulos? Saanak koma nga agikkat iti bunggoy, nasaritak idin no apay. Ngem ulitek manen: gapu ta addaanakon iti asawa ket naikarik kenkuana nga anusanmi a bayadan nga ininuten ti nautangmi ken ni Lakay Julian.”

“Ngem kasano ngarud ti pannakaammo ni Lakay Julian iti kaadda ti binuangaytayo a nalimed a bunggoy?” imballaet ni Martin.

“Adda la ketdi kameng ti bunggoytayo a mangliliput,” innayon ti sabali.

“Nalaka ti mangipagarup,” insippaw ni Adoy a saanen a nakapagteppel iti naawatanna a panangiturong daytoy kenkuana iti imbalikasna.

“Siak ti pabasolem?” timmakder ti sinungbatan ni Adoy.

“Ne, agtalnaka, Soter,” nagtimek ni Remigio. “Awan ti magapuanantayo, kakadua, no datayo met laeng ti agsisinnupiat. Ket kastoy ti makunak. Masapul a nakasaganatayo a naimbag iti ania man nga ibunga daytoy a palimedtayo. Kayatko a sawen, itan ta naammuanen ni Lakay Julian, agraman dagiti dadduma a kakailiantayo a mangad-adipen kadatayo daytoy a palimedtayo, mabalin a mapasamak manen ti napasamak ken ni Martin. No asino man kadagiti kabunggoyantayo ti nangliput kadatayo, ni la ngata Apo Dios ti makatubeng iti aramidentayo kenkuana. Kabayatanna, agpaliiwtayo a naimbag. Masapul a maammuantayo no asino dayta a mangliliput.

Ket sakbay a naladaw, Adoy, dumawatak iti pammakawanmo iti naaramidko idiay pagpartuatan itay agsapa….”

“Dumawatka iti pammakawan?” timmakder ni Martin. “Kasano ti pannakaammom a saan nga isu ti mangliliput?”

“Isapatak iti nagan ni Apo Dios,” inyuged ni Salvador ti tammudona iti barukongna.

“Saan a masapul dayta sapatam,” impetteng ni Martin. “Saan a maagasan dayta daytoy dunorko. Masapul a mapaneknekam kadakami a napudnoka iti pagannurotan ti bunggoy.” Sinango ni Martin dagiti kakaduada. “Ania ti kunayo, kakadua? No pudno met laeng a saannatayo a liniputan, kitaentayo man ngarud no maituredna ti saanen a mangted iti kuarta ken ni Lakay Julian?”

Kasla adda nanglapigos ken ni Salvador? Ania daytoy? Ipasungalngal ni Martin iti maysa a banag a mabalin a panggapuan ni Lakay Julian a mangpapatay kenkuana?

“Adda utangko ken ni Lakay Julian,” kinuna ni Adoy. “Kayatko man wenno saan, nalawag nga immutangkami nga agina iti kuarta ken ni Lakay Julian

tapno adda pagbayadmi iti mangngagas a nangtaming iti sugat ni apong idi sinikbab ti yo ti sakana.”

“Saan a dayta ti kayatko a sawen,” kinuna ni Martin. “Awan kadatayo iti bunggoytayo, datayo amin a nagkameng, ti saan a nairaked ken ni Lakay Julian iti pagrebbengan a ditay nagayatan. Tunggal agsueldotayo, itedtayo kenkuana ti paset ti natgedantayo. Ket yantangay ti pagimbagantayo ti nakabuangayan ti bunggoy, masapul nga ipaneknektayo ti kinaasinotayo. Ket sika,” inturongna dagiti matana ken ni Adoy, “ti tumutop a mangilungalong iti pannakairugi dagiti wayattayo.”

Tinaliaw ni Salvador dagiti kakaduada. Nalawag a siuurayda iti pangngeddengna. No sumupring, ipagarupda nga isu ti mangliliput.

“Saan pay a rumbeng a mailatak ti kaadda ti bunggoytayo,” kinunana. “Saantayo pay a nakasagana.”

“Kaanonto? Inton main-inuttayo a mabulbullo, madunggiran wenno mapapatay a kas iti naaramid kaniak?” timminggaw ti timek ni Martin. “No agpayso nga awan ti ilimlimedmo iti bunggoy—”

“Awan ti ilimlimedko,” bimtak ti timek ni Salvador. “Yantangay kayatyo nga ipakitak ti kinapudnok iti bunggoy, madadaanak a mangaklon iti pagayatanyo….”

KASTA unay ti pungtot ni Apo Julian Manoto iti dayta nga agsapa. Agpagnapagna ken sumsumriam dagiti matana. “Kayatdak a suitiken?” idaydayamudomna. “Itan ta naiserrekko ida iti pagpartuatan, siak pay ketdin ti kayatda a takawan? Ah, saan a mabalin. Masapul a maguped dayta a taga-Sabangan. Isu ti immay nagpakpakaasi idi nga ikkak iti kuarta… ket itan ta naisalakanen ti apona a lakay, kayatnakon a kugtaran? Masapul a maikkan iti pagnakmanna. Saan nga isu ti mangtubeng kaniak. Isu ti panguloda, ania? Makitanto man….” Inridis ti lakay ti rungrong ti tabakona iti pagyarsangan iti rabaw ti lamisaan.

APAMAN a napalubosan da Adoy iti dayta a malem manipud iti pagpartuatan, nagtarus daytoy idiay poblasion tapno mapanna suroten ni Mering idiay tiendaan. Napanunot ngamin ni Baket Basil a nasaysayaat no iti ili ti mapan paglakuan ni Mering, ket isu, ni Baket Basil, ti mapan aglako kadagiti away.

Dandanin lumnek ti init idi makadanon ni Salvador iti tiendaan. Nakitana nga adda pay lima a kaatay a munamon a di pay nalako ti asawana.

“Bay-amon ta idaingto laengen no dimo malako,” kinuna ni Adoy idi imbaga ni Mering nga itantanda pay ti panagawidda tapno mailakona met laeng ti munamon.

“Adda timmawar itay,” kinuna ni Mering, “ngem nalaka met ti tawarda.”

“Agawidta ketdin, rabiin.” Binagkat ni Adoy ti bigao ket kapilitan a timmakderen ni Mering. “Amangan no awanton ti paglugananta agingga idiay rangtay.”

Agpayso nga awan idin ti kalesa nga agpaabagatan. Naipapilit ngarud a nagnagna dagitoy.

“Ammom,” kinuna ni Adoy idi addadan iti kalsada iti abagatan ti poblasion, “tallo nga aldaw itan a makitkitak ni Julian iti sango ti pagpartuatan. Adda manen iti yan ti kantina iti sango ti pagpartuatan.

Mapanko koma kasarita ngem tinallikudannak itay nakitana nga agturongak iti yanna ket nagtarusakon ditoy.”

Saan a nagtimtimek ni Emerita. Kinapudnona, saanna pay nga inlatak ken ni Adoy ti masansan a pananglabas kenkuana ti kabsatna iti paglaklakuanna iti tiendaan. Ket ita ta impalagip ni Adoy daytoy, kinunana: “Uray siak, masansan nga umaynak labasan iti paglaklakuak. Diak ammo no ania ti pampanunoten ni manong… ngem kasla adda kayatna nga aramiden kadata.”

Nagulimek dagiti agassawa idi lumabasda iti sango ti pagpartuatan. Adu met ti kayatna nga ipalgak iti asawana. Kas iti kinarikut ti kasasaadna nanipud idi saanen a mapan ken ni Apo Julian Manoto tapno bayadanna ti utangna tunggal umawat iti sueldo, kas pagrebbenganna. Ita a rabii, inkeddeng ni Adoy iti nakemna, masapul nga ilatakko kenka. Mering, ti parikutko.

Nariweten ti aglawlaw idi makadanon dagiti agasawa iti rangtay a pagsaloganda iti panagturongda iti away ti Sabangan iti igid ti baybay iti laud. Sarsarunuen ni Adoy ti asawana.

Kabayatanna, iti kakaisuna a pagpikoran ti karayan iti nagbaetan ti Sabangan ken ti rangtay iti daya, maysa a lalaki ti sipapakleb iti kaleddaan. Itay pay la sumipnget, addan daytoy a lalaki ditoy. Dandaninan maibus ti arak a sangabotelia a pasaray itangadna iti baet ti panagtabtabbaawna. Situturong dagiti matana iti daya, iti dana nga agpa-Sabangan.

Maul-ulawen, ta sumamayen ti ininumna. Nasipsipnget ngem iti pudno a kinariwet ti aglawlaw ti panagkitana iti lubong.

“Awan met laengen, diantre,” indayamudom ti lalaki ket intangadna manen ti botelia. “Addan sa ketdi nakasiput iti kaaddak ditoy?”

Ngem agurayka! Adda sumungad! Adda agtagtagari! Sinimpa ti lalaki ti panagpaklebna. Iti tumakdangan iti dana a bumallasiw iti bassit a sanga ti karayan, naimatanganna ti dua nga anniniwan nga agsarsaruno nga umas-asideg iti nagpaklebanna.

“Isudan! Isudan!” intanamitim ti lalaki ket insaganana ti paltogna. “Ala, umasidegkayo pay… umasidegkayo pay ta….” Intangad pay ti lalaki ti botelia iti naminsan sa imbarsakna daytoy iti kaleddaan. Mangur-urat dagiti ramayna idi isaadna ti paltog iti pagsiriganna. “Sika ti nangibabain kadakami,” kinuna ti lalaki. “Sika ti nangibabain kadakami nga ag-Buligo… ket masapul a maibalesko ti inaramidmo kadakami….”

Sinirigna ti lalaki a sumarsaruno iti babai. Ngem kasla nakullaapan ti panagkitana. Kasla uppat a tao ti pangiturturonganna iti murdong ti paltog. Inyamlid ti lalaki ti dakulapna iti rupana tapno mapukaw ti panagtayyek ti panagkitana.

Asidengen dagiti agassawa. Lumabasdan… malabasandan ti nagpakleban ti lalaki. Nagpusipos ti lalaki tapno isurotna ti murdong ti paltog iti likudan dagiti agasawa. “Nasaysayaat pay!” kinunana. “Nalaklaka ti panangsirigko kenkuana.”

Nagsardeng dagiti agassawa idi bimtak ti uni ti paltog.

“Asino daydiay?” nayesngaw ni Adoy ngem idi taliawenna ti asawana, nakitana nga ap-apputen ni Mering ti bakrangna. (Maigibusto)

Contents

tl

2022-05-16T07:00:00.0000000Z

2022-05-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/282050510659797

Manila Bulletin Publishing Corp