Manila Bulletin

Awan Nakaimatang iti Pammapatay

Ni RTC Judge JOVEN F. COSTALES (Ret.)

SALUDSOD:

Ditoy barangaymi, adda nasuspetsa a nangpatay iti maysa a tao nga am-ammona pay met ngarud. Awan testigo a nangipaneknek nga isu ti autor ti pammapatay. Nadetiner ket kalpasan ti panangkabkabil dagiti polis kenkuana ken panangipangtada a patayenda no di agpudno, imbaganan nga isu ti pimmatay. Nakedngan a maibalud iti adu a tawen.

Saludsod, Apo Hues: Umuna, saan, aya, a no awan nakaimatang iti pammapatay, maibilang nga inosente ti akusado? Maikadua, no nakapuy ti ebidensia kontra iti maysa a tao, saan kadi a maibilang laeng a suspetsa isuna ket ngarud, saan a maibaga a napaneknekan a nagbasol?

Iti sabali a kaso, iti maysa a sumipnget, bayat ti pampannagna daytoy a tao iti maysa a dana iti barangay, adda nangngegna nga agar-areng-eng iti karuotan. Idi mapanna kitaen, nakitana daytoy am-ammona a nabagsol iti balisong iti mismo a barukongna. Pinag-utna ti balisong. Isu met a nakita isuna ti tallo a tanod. Natay ti nabagkong. Iti laksid ti panangipapilit daytoy a tao a saan nga isu ti pimmatay, naakusaran daytoy a tao iti pammapatay ket babaen ti panagtestigo dagiti tallo a tanod, nasentensiaan a maibalud.

Kastoy kadi ti pannagna ti hustisia ditoy pagiliantayo, Apo Hues? Naglaka metten ti mangibalud iti maysa a tao!—Samuel ti Ilocos Sur

SUNGBAT:

Wen, ammok a masdaawkayo no apay a kasta ti naaramid. Iti panagkunayo, kasla baribar ti linteg ta apay

“Siak daytoy, ania!” kinuna ti balasitang. Dimmakkel dagiti matana. Inasitganna ti kalendario iti diding. “Ania?” naipigsana. Ti tawen iti kalendario: 2019.

“Mama?” pagam-ammuan ta nagtimek ni Aiza nga adda iti kuartoda. “Mama, ania dayta nangalawngaw?”

Immasidegak iti kuarto dagiti annakko. “Ania daydiay, nakkong? Nasapa pay; iturogmo pay.” Idi nakitak nga intuloy ti ubing ti naturog, sinangok met ti balasitang a nakatugaw iti sofa. Kas idi ubingak, napno iti taramidong ti rupana. Nakuttong, ken arukong. Makariknaak iti a ti suspek/akusado a tao nga awan met nakakita nga isu ti pimmatay, makedngan a nagbasol. Ngamin, uray pay awan nakakita, adda dagitay kunada a sirkumstansial nga ebidensia. Isu dagitay napasamak sakbay ken kalpasan ti krimen a mangitudo iti akusado nga isu a talaga ti pimmatay. Kas koma adda nagtestigo a nangibaga a nagriri ti akusado ken ti biktima sakbay a napasamak ti krimen. Adda met nangibaga a nakitana ti akusado a naggapu iti asideg ti nakapasamakan ti krimen ket kasla napattopattokan iti dara ti badona. Wenno idi napan dagiti polis iti balayda, nakitada a lablabaan daytoy ti badona a napattokan iti dara. Ket iti pannakaimassayag ti bangkay, saan man laeng a napan immam-ammingaw daytoy iti laksid nga am-ammona pay ti natay.

Sagudayen ti criminal law wenno dagiti paglintegan a mangilawlawag no ania dagiti pagbasolan a maibilang a krimen, nga uray awan ti nakaimatang iti maysa a tao a nanguloy iti biag ti sabali a tao no adda dagiti pasamak sakbay ken kalpasan ti krimen a nalawag a mangitudo iti akusado nga isu ti akin-aramid iti krimen, saan la ketdi a pakawanen ti linteg.

Adda met dagitay akusado a mangako nga isu ti pimmatay, a kas kunam. No kastoy ti mapasamak, ti apidabit a panangako iti krimen aglalo no awan ti atorni ti akusado idi maal-ala ti naisurat a palawagna, saan a mabalin nga ebidensia ta nadangran iti napalalo ken mabuteng a matay ti akusado.

Iti makuna a confession, adda rekititos a masurot. Kas ‘tay pannakamediko legal wenno panangeksamen ti doktor iti akusado sakbay ken kalpasan ti panangtedna iti palawagna, ken addaan ti akusado iti abogado a mangbayabay kenkuana bayat ti pannakaala ti palawagna. No awan dagitoy, ti ebidensia ti piskal (abogado ti gobierno), saan nga awaten ti korte ket no awanen ti sabali nga ebidensia malaksid iti daytoy, mawaswas ti kaso.

No kastoy ti mapasamak, kunami: Mabalin a ti akusado, inaramidna ti krimen. Ngem gapu ta awan ti napigsa nga ebidensia, kas sagudayen ti linteg, maawan ti basol ti naidarum.

‘Diay met kunam a nangpag-ut iti nakamula a balisong wemno punial iti barukong ti biktima—uray no daytoy laeng ti ebidensia ti gobierno, mabalin a masentensiaan ‘diay tao ta adda dakkel unay a panangipapan nga isuna ti nangaramid iti krimen. Addan sumagmamano a kastoy a kaso a pinatalgedan ti Korte Suprema ti desision ti nababbaba a korte a nagbasol ti akusado. Ngem no nalaing ti atorni ti naidarum ket makaiparang iti napigsa nga ebidensia a saan a ti akusado ti pimmatay, adda tiansana a maawanan basol.

Ala, kas itay kunamin, “dura lex sed lex.” A kayatna a sawen, “ti linteg nadangkok, ngem isu ti linteg.”—O rurod ta kanayon a bagaannak ni mama idi ubingak nga urnosek ti posturak. Agingga ita, diak la unay masayaat ti posturak.

“Kidnaper!” kinuna ti balasitang.

“Oy, agtalnaka! Sika, a… agtatakawkan sa met…” “Saan, ania! Nakaturogak laeng iti sofa iti balaymi, nakariingak nga addaakon ditoy. Siguro, kinidnapnak idi nakaturogak… Mama!” impukkawna.

“Oy, agtalnakayo man, Lilian! Nakasapsapa nga agngawngawngawka!” Ni Simon nga adda iti kuartomi.

Makasuronak a kimmita iti balasitang a kasangsangok. “Umayka man ditoy ta agsaritata.” Inturongko iti kosina.

Nabayagkami a nagar-arasaas iti kosina. Maklaatak unay ta dagiti imbagbaga ti balasitang, agpada kadagiti napaspasamak kaniak idi sangapulo ket uppat ti tawenko, ken iti sakbayna pay a tawtawen. Saan a nakappapati a ti kasangsangok ken kasarsaritak ket siak idi addaak iti hayskul.

Nadlawko a naksayan ti buteng ti balasitang idi agangay.

“Apay ngata nga addaak ditoy?” dinamagna. Uray siak, isu met ti saludsodko.

Saan unay a naklaat dagiti kabbalayko iti kaadda ti bisitami. Kinunak laengen a kasinsinko daytoy balasitang a sangailimi. Agkatkatawa pay dagiti dua nga annakko ta agkarkarupakami kano. Ni Simon, awan ti naibagana no di ti panangdamagna no “kaano a pumanaw ‘ta ubing.” Nasaona dayta bayat ti panangkartiana iti imingna iti banio. Makapasuron a saludsod.

“Mabalin met nga iti laeng sofa a maturog,” kinunak. Idi tin-edierak, gapu iti kinabassit ti balaymi idi, ti daan a sofa-mi ti pagturogak— agingga a nagkolehioak.

“Diak kayat nga adda sabali a tao ditoy balayko. Isu a kasaritam dayta kasinsinmo nga agawid a dagus,” kinuna ni Simon. Gapu ngata ta tinurogak idi rabii isu a makasursuron? Ay, awan pasiensiak iti kastoy a diskusion. Napanko laengen kinita dagiti annakko nga agrubrubuat a sumrek iti eskuela.

Masmasdaaw ti balasitang kadagiti gadget iti balay. Aglalo iti kompiuter ken selpon. Karkarna kenkuana a maitugotmo ti telepono iti uray sadino. “Nagmayat ti masakbayan!” kinunana ket nalagipko ti typewriter a bulbulodek iti kaarrubami idi.

Naragsakan idi impakitak no kasano nga usaren ti laptop computer. Ngem nadlawnan sa ti kinaawan bibiang ni Simon, a madama nga agpelpelles, kadakami. No manen kumita kaniak a kasla adda saludsodenna, ngem dina met ipeksa. Napanunotko nga itugot no mapanak aggroseri iti mall kalpasan a maitulodko dagiti singin iti eskuela.

Idi makapelles ni Simon, inungnguanna dagiti annakmi. Saannak a pinagtimkan, uray koma nagpakada laeng. Nangngegko laengen ti uni ti pimmanaw a kotsena. Arkitekto ni Simon. Sumrek iti opisinada.

Inkuyogko ti balasitang iti mall. Gapu ta Mierkoles pay laeng, bassit ti tao. Immuna a napankami iti supermarket. Apo a panagmalmalanga ti balasitang kadagiti makitkitana. Masdaaw, a, ta simmabali metten ti lubong manipud pay idi 1993. Nakaad-adun dagiti dadakkel a pasdek ken lugan iti kalsada. Awan pay mall ditoy lugarmi idi hayskulak. Nakakaskasdaaw met ti teknolohia iti agdama a panawen. Isu a maawatak ti pannakakellaat ti ubing a siak a mangkitkita iti lubong iti agdama. Ta agpayso, piman, a sabalin ti yanmi. Nasimsimple ti biagmi idi. Ken nasaysayaat iti panagkunak.

“Nagmayat ti masakbayan!” no manen kuna ti

balasitang. Maragsakanak a mangkitkita kenkuana ta nabayagen a saaakn a nakakita iti agmalmalanga a kas iti daytoy a balasitang.

Kalpasan ti panaggroserimi, nagpasiar ken nagwindow shopping-kami. Gimmatangak ti sundae cones: strawberry flavor a paboritomi nga agpadpada.

Napanunotko a mapankami mangan iti mami idiay Luisa’s. Ngem bayat ti panagur-uraymi iti taksi iti ruar ti mall, nakitak ti maysa a pamiliar a kotse a limmabas: kotse ni Simon. Isu ti nagmaneho. Adda kaabayna a maysa a babai. Ub-ubing ngem siak, nakabestida, attidog ti namarisan iti blonde a buokna; napintas. Limmabas ti kotse iti mismo a sanguananmi, ngem saan a timmaliaw ni Simon a madlaw a naragsak iti istoriaanda iti kaabayna. Agkatkatawada; nakaragragsakda.

Kellaat, adda nagdisso nga apa ti ice cream iti likudan ti kotse. Impuruak ti balasitang a kaduak ti iggemna a sundae!

“Apay a binatom? Kababain,” kinunak.

Saan a nadlaw dagiti dua a nakalugan iti kotse ti naipuruak iti likudanda. Apaman a nakaruar ti kotse iti exit ti mall, sitatalna a kimmita kaniak ti balasitang. Mariknak ti saludsod iti perrengna.

“Ah, katrabahuan ni Simon daydiay. Christine sa ti naganna. Sekretaria ti boss-da idiay kompania,” inlawlawagko. Iti un-unegko, kayatko ti agpukkaw. Ngem pinilitko a pinasimbeng ti timekko.

“Saanak a mamati,” kinuna ti balasitang. Aglalon a limmabbassit dagiti taramidongna.

“Isu ti pudno,” kinunak a mangmesmesmes. Isu laeng ti pangalaak iti pigsak a saan nga agsangit ken aglusdoy iti nagtakderanmi.

“Saanak a mamati…” kinuna latta ti balasitang. “Diak mamati a bimmaketak a kasta.” Adda unget iti timekna. Nakakita kaniak a makasursuron. “Apay, ti kunam diak ammo ‘diay nakitak? Aniaka metten… Apay a kasla awan laeng kenka nga ikaskastanaka ni lakaymo?”

Makaungetak a simmungbat. “Saannak a pagsawan iti kasta, a. Apay, ania, aya, ti ammom?”

“Ania ti ammok? Ania ti ammok?” insippaw ti balasitang. Sa kasla nagpanunot. “Ngem ania ngay ngamin…? Ania ti napasamak kenka? Apay a saanka a lumaban? Apay? Saan a kastoy ti kayatko no bumaketak!”

Lippaakek koma ti balasitang iti suronko uray pay nakaad-adu ti tao a mangkitkita kadakami. Ngem apagkitak a makasangsangit, imbabak ti imak. Mariknak a kakaasiannak. A, kayatko ti aglupisak ken agdung-aw. Ngem saanko nga aramiden ta maibabainak.

“Apay, kastaak gayam no bumaketak? Kastaak gayam…” kinuna ti balasitang a sitatalna.

“Maikatlo a babaina daydi kaopisinaanna,” inyarasaasko. “Sonia ti nagan ti immuna. Ka-batch-na iti kolehio. Kayan-anakko pay laeng kadagiti singin idi. Awan imbagbagak kenkuana, manipud pay idi. Kayatko ti pumanaw. Ngem pampanunotek dagiti annakmi. Ken agaw-awid met idiay balay. Saanna nga inkabbalay

dagiti babbaina.”

Nakitak ti panaglua ti balasitang. Impunasna kadagiti matana ti gayadan ti blusana. Immanges iti nauneg. “Kaska la metten ni mama,” kinunana.

“Saanak a kas ken ni mama.” Nakariknaak iti utot iti barukongko. Ut-ot ti pannakapaay; ta kinunak idi ubingak a diakto agbalin a kas ken ni mama. Ngem umno ti kuna ti balasitang. Awan nagdumaanmi ken mama. Ni mama a nangib-ibtur kadagiti panangpaspasakit ni amami— kabilenna no mabartek ken inkabbalayna dagiti babbaina. Imbakbaket ni mama ti nangibtur kadagitoy a sakit. Idi natay ti amami, napalalo a sangit ni mama. Ammok a sangit ti nabang-aran.

Saan kadi a pudno ti sinao ti balasitang? Nalipatakon ti bagik manipud idi nagasawaak. Uray dagiti plano ken arapaapko, saanko a natun-oyan. Imbukbokko ti biagko iti pamiliak. Isu laengen ti biagko. Nagadu pay met ti kayatko nga aramiden idi kaub-ubingak, ngem saankon a naaramid.

Sakbay a nagawidkami, nagtugawkami biit iti McDo. Nagorderak iti saggaysakami nga iced coffee.

“Ew! Diak kayat ti kape nga adda yelona,” kinuna ti balasitang.

“Ammok... ngem maadalmonto nga ayaten,” kinunak. Kalpasan iti sumagmamano a minuto, sinaludsod ti balasitang, “Naibaga kadin ni Simon ti ‘I love you’ kenka uray naminsan laeng?”

Naipdokanak iti iced coffee. Naguy-uyekak. Ta naamirisko nga uray naminsan laeng, saan a nayebkas ni Simon iti kasdiay. “Wen met, a,” kinunak lattan. Ngem ammok nga ammo ti balasitang nga agul-ulbodak. Ta kinapudnona, nagkasarkami ken Simon gapu ta nasikogannak. Dinak met pudno nga inayat.

“Uray kasdiay ni Simon, inayatnak met,” impapilitko pay.

Ngem asino ti loklokuek? Nakakita laeng kaniak ti balasitang; maas-asian kaniak. “Malagipmo idi Grade 6-ka?” pagam-ammuan ta kinunana. “Sinaludsod idi ni Ma’am Carantes no ania ti kayatmo a pagbalinan no dumakkelka?”

A kas kadagiti matagtagainepko ita.

“Wen, a. Ti sungbatko pay ket---”

“Astronaut,” innayonna.

“Astronaut,” kinunak. Sa inisemak dayta a lagip. “Gapu iti daydiay libro a Science ni mama. ‘Diay adda ladawan dagiti nadumaduma a galaxy. Ket ar-arapaapek ti makapan iti sabali a planeta. Wenno ti makakita iti duduogan a bituen,” kinuna ti balasitang.

“Ken supernova pay. Wenno makakita koma iti black hole,” kinunak. Sa nagkatawaak.

“Malagipmo ‘diay daniw a sinuratmo a nangabak iti literary-musical a pasalip idiay eskuela? Malagipmo ‘diay immuna a berso?”

“Starlight, starbright/ What would be the future like?” Naggiddankami a nangyebkas.

Nagkatawaak iti napigsa. Nakabaybayagen a panawen daydi panagsursuratko iti daniw. Kayatko idi ti agbalin a mannurat. Ngem diak naaramid. Ita laeng a malagipko manen dayta nga arapaap.

“Starlight, starbright. Ket daytoy gayam ti masakbayan,” kinuna manen ti balasitang. Simmupsop iti iced coffee.

Nagtalnakami a dua. Nariknak a kasla bimmuntog ti oras ita a kaduak daytoy a balasitang. Kasla pay a nagnanam ti iced coffee nga in-inumenmi.

Ket napanunotko, “Ania ngata, no nagbalinak nga astronaut?”

TINULONGANNAK ti balasitang a nagluto iti pangrabii. Nakaawid metten dagiti singin ket agararamidda iti asaynmentda idiay salas. Tinulongan pay ti balasitang dagiti annakko. Makitak a kaykayatda daytoy. “Manang Lil” ti awagda.

Naglutoak iti sinigang a baboy a paboritok manipud pay idi ubingak.

“Paboritok dayta!” siraragsak a kinuna ti balasitang. Kalpasan iti pangrabii, inistoriak ti biagko iti balasitang bayat ti panagbuybuya dagiti singin iti telebision. No kasano a pinilpilitko ti nagturpos iti kolehio. Idi nagobraak a kas editor ti maysa a magasin idiay Manila. Dagiti napnapanak a lugar iti Filipinas ken iti ballasiw-taaw. Ket apay ngata a bayat ti panangistoriak kadagiti inar-aramidko sakbay a nagasawaak, makariknaak iti iliw para iti Lilian ti napalabas?

Alas onse iti rabii ngem saan pay a nakaawid ni Simon. Nakaturogen dagiti singin, ngem sakbay a naturogda, impalagipda manen ti ayatda a panagsina ti kuartoda. “Wen, ibagakto ken ni papayo,” kinunak laeng.

Kinadkaduak ti balasitang iti salas. Pinabulodak pay iti padiama ken T-shirt a pagturog. Inkabilko iti laundry hamper ti unipormena. Pinidutko dagiti butbot a medias, sa intinnagko lattan iti pagbasuraan. Nangalaak iti ules,

sa inawisko ti balasitang a maturog iti sofa.

“Ania ngata ti mapasamakto iti JS Prom-mi no sumaruno a tawen?” pagammuan ta kinunana.

Nagkatawaak. Kayatko nga ibaga nga idi JS Prom-mi, nagsalakami iti crush-ko a kaklaseak. Ngem saankon nga imbaga. Inyawatko ti imak, sa kinunak, “Agsalata.”

Uray pay awan musika, nagsalakami a dua iti salas. Agkatkatawami pay ta dimi met ammo ti umno a panagsala. Ngannganikami pay natumba.

Nagidda ti ubing iti sofa. Nagtugawak iti datar iti asidegna.

“Nagdadakkel dagiti kamurom no kastoy kaasideg ti mangkita,” kinunak. Nagkatawaak.

“Tse!” kinuna ti balasitang. “Mapukawto met laeng.” Kimmita iti rupak a nalusiaw. Nagtalna. Ket nasaludsodko manen iti bagik: Apay ngata adda ditoy daytoy a balasitang?

“Kanayon a laglagipem ti ag-toothbrush, a, no makaawidka. Aywanam ‘ta ngipenmo. Kita’m, nakapustisoakon a kasla baket.”

“Agpaatiddogka iti buok. Bagaymo ti atiddog a buok,” kinuna met ti balasitang.

“Aywanam ti bagim, ta awanto ti mangaywan kenka no di sika met laeng.”

“Uhu! Uray sika,” insungbatna. Nagkatawakami. Nagsuyaab, sa nagules. Nagsikig a nakasango iti back rest ti sofa. “Good night,” kinunana.

Ket nagtugtugawak iti datar iti nabayag, pampanunotek dagiti mabalin pay a maalawko nga ararapaapko. Inkidemko a pampanunotek dagiti bituen ken planeta a kayatko a papanan idi ubingak.

4:27 A.M. Isu ti oras iti digital clock iti side table iti salas. Nariingak a kas iti gagangay a panagririingko. Ngem ita, nariingak a kasla kasubsublik manipud iti tagtagainep. Diak pay nabigbig a dagus no yanko, ngem naamirisko a nakaiddaak iti sofa iti salas. Ngem di met iti datar ti yanko?

Yannan ti balasitang? Awanen!

Nalamiis ti parbangon ti Baguio, imbegketko iti bagik ti natnag nga ules a pinidutko iti datar. Napanko sinirip dagiti singin; nasayaat met ti turogda. Nagturongak iti kuartomi. Agur-urok ni Simon. Diak napuotan ti isasangpetna idi rabii; maangotko a nakainum manen. Nagsennaayak; agsaokaminto. Kasapulak ti pigsa para iti dayta. Kinepkepak iti nair-irut pay ti ules a nangbegket iti bagik.

Napanak iti banio tapno agdiram-osak. Apaglukatko iti silaw, nakitak dagiti kawes iti laundry basket. Inasitgak, sa pinidutko ti palda a maris-dapo ken nalabaga ken ti korbata a maris-nalabaga. Adda pay puraw a blusa iti uneg ti basket. Agpayso gayam nga immay daydi balasitang idi kalman.

Immisemak. Saluadak daytoy nga uniporme a kasla gameng. Linukatak ti gripo. Nakalamlamiis ti danum. Nagdiram-osak. Sa minatmatak ti reflection-ko iti sarming. Inisemak. Inaprosak dagiti pingpingko a napno iti kamuro idi ubingak. Ita, pilligis ti addan iti rupa ti bumaket a Lilian. Kasla pay nanayonan ti ubanko. Ngem ania daytoy? Adda bassit a rimat kadagiti matak; nabawasan bassit ti lidayda. Nasdaawak, ngem ginaw-atko ti nakasalapay a tualia sa pinunasak ti rupak.

Sakbay a napanak iti kosina tapno aglutoak iti pamigat ti pamiliak, napanak pay nga immuna iti maysa a suli ti salas. Naglukatak iti uyosan iti abay ti TV stand. Nangiruarak iti bolpen ken blangko a notebook a saanen nga us-usaren dagiti singin. Sa napanak iti kosina. Nagtugawak iti sango ti lamisaan, sa linukatak ti notebook. Insuratko iti umuna a panid:

“Starlight, Starbright.”

Sa rinugiak nga insurat ti maysa a sarita maipapan iti ubing nga arapaapna ti agbalin nga astronaut.—O

Itoy a Bilang

tl

2022-06-16T07:00:00.0000000Z

2022-06-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281715503247603

Manila Bulletin Publishing Corp