Daytoy Dilatayo: “Sagmamano Ta Adso Nit Kammaal?”

TI ilimi a Peñarrubia ditoy Abra ti kaasitgan a munisipio a Kaitnegan wenno lugar dagiti Tinguian iti Bangued a sentro ti probinsia. Maibilang dagiti Tinguian ditoy Peñarrubia iti subtribu nga Illaud. Maysa ti Illaud kadagiti sangapulo a sub-tribu dagiti patneng nga umili iti Abra a pakaibilangan ti kaputotan a nagtaudan ti pamiliami.

Maipagpannakkel pay laeng ti Peñarrubia a kadagiti siam a barangay a sakupna, adda latta agnaed a pamilia ti Itneg, uray no maibaga a Kailokanuan a kas iti Barangay Lusuac. Maawatan latta ti kaaduan ti pagsasao nga Illaud, kangrunaanna dagiti manakman wenno nataengan.

Dagiti naikamang nga Ilokano, Tagalog, wenno Bisaya, nalaka nga adalenda ti pagsasao ken ugali dagiti nakaikamanganda.

Ti Tagalog-Bisaya a naikamang iti pamiliami, immuna a naadalna ti Itneg sakbay ti pagsasao nga Ilokano. Nagsolo a napan nakitienda iti Bangued Public Market. Naranaanna ti lako nga alukon. Umuna a saludsodna: “Sagmamano ta adso nit kammaal?”

Nagmalanga ti tindera ta dina maawatan. Nagtitinnaliaw dagiti nakangngeg nga aglako iti asideg.

“Agilokanoka ngamin tapno maawatanna,” insingasing ti baket a kainnagawna iti lako nga alukon.

Naggarakgak ni Macario. “Problema kadi dayta, tata? Mangan-maturog met la ti obrana ditoy balay. Praktis? Sigud met nga obrana dayta!” kinunana. “Ania ngarud, kugtaram ketdin ti kuarta no sumangpet? Ikabilmo, a, iti alud ti lakasam! Nanamem, a, ti ganasna!”

Naglupisak met ni Aldong iti basar, intukolna dagiti sikona kadagiti tumengna ket nagaragaag dagiti matana. “No bumaknangak, manglukatak iti beerhouse. Dagiti laeng seksi ti alaek nga agserbi tapno adu ti kustomerko. Ramanak amin a ganas ti biag a diak napadpadasan iti

Iniggaman ni ipagko ti naibasket nga alukon. “Pasensiya na po, hindi ko alam mag-Ilokano at ‘di ko maintindihan. Magkaano po ang isang tumpok ng himbabao?” Kapilitan a nagtagalog.

“Ay, kammaal ti Itneg ti alukon—ket himbabao ti Tagalogna?”

Inkarigatan ni ipagko nga inadal ti agsao iti Ilokano. Pinagbasada ti anakda iti kindergarten idiay Bangued. Dagiti kakaduana a nagannak ken dagiti agbantay idiay eskuela ti nakaadalanna nga agsao iti Ilokano. Saanna a malipatan ti padasna idiay tiendaan ket no mabalin, dinan kayat a maulit.

Saan laeng a dayta ti nakaay-ayat a pasamak dagiti “pakamang” wenno naikamang ditoy Peñarrubia. Nagbalinda nga Itneg uray payen dagiti Ilokano. Saanen a malasin ti nagtaudanda a kultura aglalo iti panagsao.

Malagipko la ket ngarud ‘tay maysa nga Ilokano nga agtrabaho iti munisipio a nakaimang iti Itneg. Agtatakder iti beranda ti munisipio ta agabang iti pagpaw-itanna iti mapan iti barangayda a Tattawa. Kailokanuan a barangay. Gapu ta inayabanda iti opisinana, imbatina iti beranda ti bungon nga ipaw-itna. “Singam man no aglaus dad Ilokano nga agudong di Tattawa ta ipaw-itko towe,” imbilinna iti asideg kenkuana nga agtatakder iti beranda.

Nagkakatawakami a nakangngeg ta ‘diay nangibagaanna, dina met maawatan ti Itneg.

“Wen. Kitaem man no aglabas dagiti Ilokano nga agawid diay Tattawa ta ipaw-itna kano dayta.” Nagilokano ti maysa a kaduami iti beranda.

Kasta ti mapaspasamak ditoy Peñarrubia. Ammo dagiti naikamang ditoy ti agsao iti pagsasaomi, kastakami met nga Itneg. Nalaingkami met nga agsao iti Ilokano. Kangrunaanna, kaaduanna kadagiti mannursuro iti eskuela, Ilokanoda.

Mainayon iti daytoy, adu ti agbasbasa iti Bannawag ditoy lugarmi. Di kad’ ad-adda manen a nasursuromi ti agilokano sa ket nalaing met nga agilokano dagiti dadakkelmi. Iti biangko, ubingak pay laeng, agbasbasaakon iti Bannawag ta linawas a gumatang ni tatangko idiay Bangued. Kangrunaanna, daytoy ti nagadalak no kasano ti agsurat iti nalinteg nga Ilokano. Masansan pay idi a tumabunoak iti pasken ti GUMIL Filipinas (ti gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Filipinas ken iti ballasiw-taaw) nangrugi iti Suso Beach Resort, Sta. Maria, Ilocos Sur, idi 1980s.

Kadagitoy a panawen, nainayon ti pagsasao ti tribu ti Gubang idiay Malibcong (ili met laeng ti Abra) kadagiti pagsasaomi ditoy balay. Nagtaud iti tribu ti Gubang idiay Bangilo, Malibcong dagiti nakaikamangak ket inabrasak ti pagsasaoda. Ania payen, nalaing la ket ngaruden nga agsao iti Illaud, Gubang, ken Ilokano ti anakmi.—O kinarigat ti panagbiagko...”

Agkatkatawa ni Mang Paquing a nangkita ken ni Pedro. “Ammom, barok, adda maysa a banag a nasken a kakuyog ti material nga irarang-ay— ti irarang-ay nga espiritual. No awan kenka dayta, agingga laeng ti rangaymo ditoy!” Intudona ti baba. “Kasla tagtagainep laeng. Inton makapuotka, manteka, asin ken bugguong laengen ti mangan-andingay kenka iti dulang!”

Nagkuretret ti muging ni Macario iti nangngegna. Kinitana da Aldong ken Pedro a nakanganga a