Manila Bulletin

Plastik Ditoy, Plastik Dita!

Wen, agtungtunglabtayo iti kaadu dagiti plastik…

Virginia A. Duldulao, Ph.D.

ITI sadino man a pangibaw-ingam kadagiti matam, adda latta plastik wenno naaramid iti plastik a makitam ta kasla saantay nga agbiagen no awan daytoy nga aramatentayo iti inaldaw-aldaw. Gapu iti plastik, limmag-an ken dimmur-as ketdi ti panagbiag.

Ania ti Plastik ken Dagiti Pagsayaatanna?

Ni Alexander Parkes ti kaunaan a nagpartuat iti plastik ken nangyam-ammo iti daytoy iti publiko iti Great International Exhibition a naangay idi 1862 idiay London. Napartuat daytoy manipud iti cellulose, ti kangrunaan nga organiko a material a no mapudotan, mabalin a sukogen iti ania man a kayat. Agtalinaed iti pormana agingga a lumamiis. Kastoy ti kalakaan a panangilawlawag no kasano a mapartuat ti plastik ngem ketdi, agdalan pay iti adu a proseso ken adu pay dagiti mailaok a kemikal.

Wen, adu a proseso ken kemikal ti inaramat ken araramaten dagiti agparpartuat kadagiti agdama nga ususarentayo iti inaldaw-aldaw a kas iti supot, pagipanan iti makan, lunglongan nga aramaten iti kosina ken panganan uray pay dagiti tugaw ken lamisaan, dagiti maaramat iti ospital, parlor wenno pagpapintasan, opisina, pagadalan, ospital, pasdek, lugan, ken dadduma pay. Parkesine ti awag iti kangrunaan a material iti panagaramid ti plastik—nga impanagan ni Parkes iti bagina a kas immuna a nakatakuat.

Innem a pulo a tawen kalpasan ti pannakatakuat ni Parkes iti parkesine, nagsaknapen ti plastik. Immadu dagiti napartuat manipud iti daytoy a material. Limmagan ken dimmur-as ti panagbiag. Nagbalin a paset ti bagi ken lubongtayo.

Aglimapulo ti dagup dagiti agsasabali a klase ti plastik ket naruay met ti kada klase ken agduduma a produkto ti maaramid manipud kadagitoy. Kas pagarigan, ti maysa kadagitoy ket addaan iti kababalin a maipalamiis tapno maporma sakbay a mapatangken. Dagitoy ‘tay maaramid a para iti transportasion agraman eroplano. Adda met dagiti plastik a lumukneng no mapudotan tapno agsubli iti sigud a pormana. Maaramat daytoy para kadagiti tela, pagempake ken pelikula. Sabali met dagitay maaramid a para iti uneg ti balay a kas iti botelia, lunglongan, pagikargaan, pagbungon, muebles, pagturogan ken aramaten a maturog, pagayusan ti danum a kas iti tubo ti gripo, kalupkop ti pagtarayan ti elektrisidad, ken adu pay.

Uray pay kadagiti pagtrabahuan a kas iti taltalon ken baybay, adu latta ti pakaaramatan ti plastik; kadagiti paglalang-ayan, pagmimitingan, lugar para iti salun-at, tiendaan, opisina, pagsusugalan, ken pagadalan. Awan san ti lugar ken aspekto ti panagbiag nga awan maaramat a plastik ta uray ti kondom ket plastik met. Agbiagtayo pay ngata no awan plastik?

Dagiti Perhuisio

Gapu iti nagkaadu a pakaaramatan ti plastik ken iti pagnam-ayan a maitedna, paseten daytoy ti biagtayo. Narigat a madadael ken saan nga agrupsa isu a mapno metten ti lubong iti daytoy a partuat ti tao. Saan met ngarud a kasla danum ken makan a no maibus masulnitan manen ta gapu iti kababalinnna a nalagda wenno narigat a madadael. Daytoy a kababalin ti plastik ti nangted iti parikut iti aglawlaw.

Adun dagiti pakdaar, paglintegan kada annuroten iti umno a wagas a panagaramat ken panagibasura. Adda dagiti programa a kas iti “Reuse, Recycle, Reduce” ngem kasla awan epektoda ta umad-adu met ti agkaiwara, binunton ken mayang-angin a plastik a basura. Babaen dagiti panagadal, natakuatan nga agtungtunglabtayon iti kaadu ti plastik. Agbalawtayon. Agparikuten dagiti environmentalist kada sientista a mangbambantay iti pannakasaluad ti aglawlaw no kasano ti aramidenda tapno masaluadan ti aglawlaw ken salun-at.

Ngem uray gayam kasano ti kinapateg ken kinalagda ti maysa a partuat a kas iti plastik, adda met latta pagpatinggaan ti nakaisangratanna a pakaaramatan. Kas pagarigan, ‘tay pagikargaan iti bagas a naaramid iti plastik ket kinibkiban ti bao, no naburak ‘tay

balay ti selponmo, no naibus ti tinta ti bolpen ken pentelpenmo, no nayalismon wenno nakanmon ‘tay linaon ti ginatangmo a takeout dita fastfood center, ania ti aramidem? Pangipanam kadagita a plastik a nagpatinggan ti nairanta a pakausaranda? Ipuruakmo lattan ‘tay wrapper ti sandwich ken ‘tay botelia a naginumam iti juice dita kalsada no agtartaray ‘tay nagluganam, a kas iti ar-aramiden ti adu nga estudiante? Puoram? Ikalim? I-recycle wenno aramatem met laeng iti sabali a mabalinna pay a pakaaramatan a kas pagmulaan wenno pagidulinan iti sabali a banag? Dagitay botelia a plastik nangruna dagitay adda kolorna, yurnosmo kadi met a mangpapintas iti alad wenno aramiden a rakit a lugan iti danum? Adda pay dagiti namagtitipon kadagiti plastik a botelia ken pinormada a kasla agtatapaw nga isla. Kasapulan laeng ti managparnuay a panunot.

Ngem kasanon dagitay saanen a mabalin a marecycle a kas kadagiti guantes ken eringgilia kadagiti ospital wenno uray pay kadagitay tattao a kasapulanda ti igindieksion iti bukodda a bagi iti balayda? No maminduada nga agindieksion iti maysa nga aldaw, kas pagarigan, kasanon ti mausarda iti makabulan? Iti makatawen? Iti unos ti panagbiagda? Pagipananda dagiti eringgilia a naaramid iti plastik?

Dagitay agpamakan iti rinibu a tattao a naiplastik ti makan a maibunong? Pagipananda kadagiti Styrofoam, plastik a baso ken kubiertos? Dagitay paset ti trak, eroplano ken dadduma pay a lugan, no agperdi dagiti pasetda a naaramid iti plastik, pagipananda kadagiti nagpasuanda? Apay nga iti tuktok ti Mt. Everest a kakangatuan a bantay ditoy lubong ken iti kauunegan a lansad ti Pacific Ocean, addada latta plastik a nasarakan dagiti environmentalist? Ti pannakabunnong wenno pannakaurnong dagitoy awanen usarna a plastik ti maysa a klase ti polusion a maawagan iti plastic pollution. Daytoy ti maysa a dakkel a parikuttayo iti agdama.

Dagiti mabunnong a plastik iti datar dagiti kadandanuman ket mapagriruan dagiti lames a makan. Saan met ngarud a matunaw ti maipaunegda a plastik isu nga agbalin a sabidong kadakuada. Daytoy ti gapuna a no kuan, adda dagiti dadakkel nga ikan a masarakan a natay iti takdang. Kas met kadagiti ayup iti daga a no makaipaunegda iti plastik, in-inut a kumuttongda nga awan met ti gapuna ken saanda met nga agsakit agingga a matayda. Kunamto laengen: ket no nagsaranta ti asok, in-inut met laengen a nagmamayo. Ti dimo ammo, adda naipaunegna a plastik ta impuruakmo met lattan ti plastik a nakaisupotan ti pansit nga inyawidmo.

Kadagiti lugar a lalayusen, no namin-anon a natakuatan a dagiti nabunnong a plastik ti nangsullat kadagiti pagayusan ti danum. Iti laeng arubayantayon, adda dagiti gundaway a masimbalud dagiti animaltayo iti plastik wenno aglipias dagiti gutter ta ditay ammo nga adda naitayab a plastik ket nagsullat iti pagayusan ti danum. Sumagmamano laeng dagitoy kadagiti perhuisio ti plastic pollution.

Segun iti trade association a Plastics Europe, nangrugi iti 1.5 a tonelada metrika dagiti napartuat a banag manipud iti plastik iti kada tawen manipud idi 1950. Nagtultuloy daytoy nga immadu agingga iti nagbalin a 275 tonelada metrika ti kaaduna idi 2010 ken 359 a tonelada metrika idi 2018. Nakakaskasdaaw ti panagadu dagiti produkto manipud iti plastik. Ita ngatan? Kadagiti sumarsaruno a tawen? Agtungtunglabtayon.

Iti kastat’ kaadu a napartuat manipud iti plastik, dagiti nagrakaya wenno naibelleng mapan agingga iti 12.7 a tonelada metrika ti nagtungpal kadagiti baybay iti kada tawen, segun iti report ni Scoff Coffin, researcher-scientist ti California State Water Resource Control Board. Iti pay resulta ti maysa a panagadal, natakuatan a 44 a porsiento ti nabunnong a basura a plastik ti mapan kadagiti baybay. Kaaduan kadagitoy ti supot, botelia ken dagitay pagipanan iti take-out a makmakan.

No awan dagiti basura a plastik iti uneg ti danum, nakawara lang dagitoy a main-initan ken matudtuduan. Ti init ken tudo pagbalinenna a narasi ti plastik ket mapirpirsay nga agtungpalda a babassit-usit a kaaduanna ket saanda a makita a mayang-angin. Mabalin nga agdisso kadagiti makan wenno malang-abtayo. Maawagan daytoy ti microplastic manipud ti balikas a micro a ti kayatna a sawen ket babassit ken narigat a makita babaen dagiti mata. Dagitay immunan a napagsasaritaan ket macroplastic manipud ti balikas a macro a kayatna a sawen ket dakkel.

Ti Microplastic

Segun ken ni Mark Browne, ecotoxicologist ti University of New South Wales, Sydney, microplastic ti awag iti isu amin a babassit-usit a napirpirsayen nga agkaiwara a plastic synthetic fibers, ken ania man a naggapu iti microplastic. Addan daytoy iti amin a suli ti planeta (saan laengen a ditoy Ina a Daga). Kas kadakkel ti tinukel a bagas agingga a di makita babaen ti mata. Dagiti amin a nabiag, mabalin a makaipauneg wenno malang-abda dagitoy. Ti dakesna: mamin-adu a narigrigat ti pannakapukaw wenno pannakapaksiat ti microplastic gapu iti kinabassit-usitna ta mabalin latta koman a piduten wenno dalusan.

Kangrunaanna, dagiti polycarbonate plastic, ti maysa

kadagiti grupo ti plastik a maar-aramid a para kadagiti pagikargaan iti makan, mainum ket nakalupkopanda iti Bisphenol A (BPA). Daytoy a BPA mabalin a sumagepsep kadagiti naikarga nangruna no napudot. Iti maysa a panagadal, natakuatan a dandani amin a lumugar kadagiti narang-ay a pagilian a kas iti Amerika, UK, Great Britain, Japan ken dadduma pay, naibinggasen daytoy a kemikal kadagiti selulada.

Iti maysa nga artikulo maipanggep iti microplastic, kinuna ni Dungshu Li, maysa nga environmental engineer, nga insardengnan nga ipapudot ti balonna a pangaldaw babaen ti microwave kalpasan a natakuatanna a ti pagbalonanna a plastik, agparuar iti babassit a partikulo a maawagan iti nanoplastic no maipapudot. Kasta met la dagiti pagidadangan ken mamador dagiti ubbing. Pattapatta dagiti sientista nga ag-400 a milion a tonelada ti mapataud a microplastic iti kada tawen iti sangalubongan. Aggapu dagitoy manipud ti synthetic fibers a kas kadagitay ules nga aggapu’t China ken uray pay dagiti bed sheet, supot ti pungan ken bado a naaramid iti synthetic; manipud kadagitay mapirpirsay a microplastic; panagpuor, pug-aw dagiti makina ti industria ken lugan; cosmetic wenno ar-aramaten a pagpapintas, ken tapok.

Adda laeng iti aglawlawtayo ti microplastic. Saantay a madlaw a sumrek iti bagitayo babaen ti yaanges, pannangan kadagiti makan a nagdissuan ti mayang-angin a microplastic wenno pannakasagepsep ti kudiltayo kadagitoy. Mapasamak daytoy addaka man iti uneg ti balay, magmagna iti ruar, matmaturog, mangmangan wenno makisarsarita iti gayyem wenno kaarruba. Segun kadagiti sientista, mabalin a makalang-abtayo wenno makaipaunegtayo iti saan a nakurkurang ngem 100,000 a microsplastic particles iti agmalem. Ad-adu pay no ti aruatentayo ket naaramid iti synthetic fibers. Panunotem laengen, iti maysa a rally nga agtitipon dagiti rinibu a tattao, mano a microplastic particles ti mayangin manipud kadagiti pagan-anay ken lang-aben met laeng dagiti dimmar-ay?

Ania Ngarud Itan?

Awan pay pormal a pannakaadal ti epekto ti microplastic iti salun-at agsipud ta ti tao saan met mabalin a maaramat kadagiti eksperimento; saan nga agpapada ti epekto ti plastik ken dagiti kemikal a naaramat iti pannakapartuatda; ken, mabalin nga agbaliwbaliw dagiti kababalin ti microplastic no maipauneg, matunaw ken mairuar iti bagi.

Kabayatanna, kas indibidual, adda met latta maaramidantayo a kas iti panangikabassit iti aramatentayo a plastik. Ituloytayo nga ipatungpal dagiti pagannurotan maipanggep iti panagaramat iti plastik. Saan a baybay-an dagiti basura a plastik iti kainaran wenno matudtuduan. Ituloy ti programa a Reuse-Recycle-Reduce. Kangrunaanna, tungpalen dagiti pakdaar a nakasurat iti gatangen a plastik.

Ken pagpampanunotan: Ania ngatan no agsublitayo iti namunganayan a “Back to Basics” para kadagiti dadduma nga aramid, kas koma—no mabalin la ketdi— ti panagusar iti bulong ti saba a pagbungon a saan ketdi a plastik?—O

Itoy a Bilang

tl

2022-06-16T07:00:00.0000000Z

2022-06-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281852942201075

Manila Bulletin Publishing Corp