Manila Bulletin

Utang

Saan a langa ti pagrukodan ti kinapudno ti maysa a tao nga umut-utang.

Roselyn C. Campano

“MABALUD sa kano metten ni ‘Mari Mina!” limteng iti panunotko ti kinuna ni mamang bayat ti panangisubsublik iti uyosan ti lamisaanko ti pinangpunasko iti sarming a kabinet a nakaidispleyan dagiti tagilako a selpon. Mapampamulenglengak ta mariribukanak iti napasamakmi ken mamang. Diak ammo ti aramidek. Natiagak laeng ta adda lalaki nga inlukatan ti guardia.

Nasapa man, nakunak iti nakemko ta arig kaluklukat ni Manong Eric daytoy establisimiento a pagpapaayak kas sales promoter ti maysa a brand ti selpon. Kinapudnona, nasapaak met a simrek gapu iti luksawko ken ni mamang.

Nagturongak iti puestok nga agpasungad iti kostumer. Siak ti inasitgan ti lalaki. Napamuregregak ta kasla awan gaganaygayak pay laeng. Ngem masapul a sumangoak no adda gumatang ta isu ngarud ti trabahok.

No apay ngamin a siak pay laeng ti inasitganna idinto a saan met a sisiak laeng ti aglaklako ditoy. Adda met sales promoter dagiti dadduma a brand. Huawei, Xiaomi, Oppo, Vivo… adda amin para lakoda. Sabali pay dagiti para lako iti appliances ken laptop, ken sumagmamano a motorsiklo a nakadispley iti ruar.

“Good morning, sir. Ania ti gatangenyo?” impasungadko. Inkarigatak a pinaregta ti timekko.

“Wen, madam .... Ikitaak koma ni mamangko…” Naisem met a simmungbat ti lalaki. Kimmita biit kaniak sa minirana dagiti nakadispley a selpon iti uneg ti sarming a kabinet.

“Daytoy latest lattan, sir… X5 Pro.” Intudok ti nakadispley a selpon.

“Sagmamano ngay met dayta, madam? Baka maabutan met ‘toy bolsak…” Nagkudkod pay. Mapilpilpil ti isemna.

Diak naaluadan ti nagsennaay. Dua a tawenkon iti daytoy a trabaho ket arig kabesadokon dagiti kostumer. Iti kita ti lalaki, ammokon ti pagtungpalan ti saritaanmi. Narurodak la ket ngarud ta nalagipko manen ni mamang.

“Medio nabalor, sir, ta nasurok a singkuenta mil ngem sulit ta napipintas ti features-na,” kinunak. Inruarko ti selpon ket indiayak nga ipaiggem kenkuana tapno isu a mismo ti mangkita kadagiti features nga ibagbagak.

Inatipanak. Ngem biniagko ti selpon sa insarangko kenkuana ta panggepko a sarsaritaan— ta kasta ti trabahomi, sarsaritaanmi ti customer, ikarigatanmi nga allukoyen. Ngem inamparanak manen.

“Wait lang, madam,” kinunana. “No kasta met la ti kanginana, ag-iPhone-ak laengen.” Timmaliaw iti sabali a kabinet. Timmakder met ni Emy, ti sales promoter ti sabali pay a brand, nga itay pay nga agsisiim ken mangalala iti buelona nga agsao.

“Baka kayatmo nga i-consider daytoy, sir. V25e. 17,999 laeng. Parehas lang a 256 GB storage ken 8 GB RAM. Expandable pay daytoy. Mabalinmo a nayonan ti storagena no kayatmo,” intarastasnan.

Diak ammo no dimngeg a talaga ti lalaki ken ni Emy wenno naay-ayo laeng a nangmingming iti nalabaga a bibig ti padak a balasang a nakapaspaspas nga agsao. Saan a kimmontra idi kauten ni Emy ti selpon iti uneg ti kabinet ket rinugianen daytoy nga ipakita dagiti feature ti selpon.

“Ngem utangek a koma, madam, no mabalin,” kinuna ti lalaki.

Naglingalingak. Ay, utang! diak napupuotan a nayesngaw.

Binay-akon a ni Emy ti manglako iti lalaki imbes a makiinnagawak ta diak pay na-hit ti target sales-ko ita a bulan. Agnerbiosak ngaminen a makangngeg iti dayta balikas nga utang.

Ket dimmagsen manen ti barukongko a nakalagip ken ni mamang. Tapno mayaw-awanko ti nadagsen a riknak, in-on-ko ti data ti selponko ket rinugiak ti nag-scroll iti newsfeed ti Facebook-ko apaman a makatugawak iti swivel chair a tugawko. Nupay aglako laeng iti selpon ti trabahomi kada Emy, komportable ti inted ti kompania a pagtugawanmi no kasta nga awan ti kostumer.

Naka-like-ak sa iti lima a paskil dagiti gagayyemko sakbay nga inrikepko met laeng ti selponko ta dandani isu nga isu met ti mabasak aglalo kadagiti in-follow-k a page dagiti pagiwarnak: Manila Bulletin, Philippine Star, News5, Abs-Cbn News, GMA News.

“Adda 3 months, sir. Adda met 6 months ken 9 months… depende iti kayatmo,” nangngegko a kinuna ni Emy.

Napataliawak kadakuada. Nakitak nga inasut ti lalaki ti selponna sa nagtalmetalmeg. Nalabit konkontarenna ti mabalin a presio ti selpon no utangenna iti napaut. Kasta a kasta ti napasamak ken ni mamang ket.

Simmangpet ni mamang a naggapu idiay Taiwan idi Septiembre. Innem a tawenna sadiay. Treinta laeng ti tawenna idi mabalo. First year college-ko met idi. Siak ti buridek iti tallo nga agkakabsat. Ngem duakami laeng nga agnanaed ita iti balay ta naasawaanen dagiti dua a

Naisaganakon ti bagik nga agawid ngem saan pay ti puso ken panunotko.

kakabsatko ket addada iti sabali nga ili ken napintasen ti panagbiagda. Pinagturposnak laeng ni mamang iti kolehio sa nagabrod. Daytoy kaaddana ita ti maikadua a panagawidna. Diakon kayat nga agsubli ta awan metten pagbasaenna. Kinapudnona, diak pay palubosan idi damona ti agabrod ta nakaturposak la ngaruden. Para iti ania pay koma ti panagabrodna?

“Aginanakan,” kunak. “Adda metten trabahok.” Nupay saan nga isu ti dakkel ti sueldok.

“Pangalaak ngarud iti pagbiagko no awan trabahok?” inrasonna met.

“Dimon maibus ti urnongmo,” insungbatko met. “Napia no dikayo dumawdawat,” inrasonna. Agpayso met ketdi ta uray dagiti kakabsatko nga addaan asawa, pasaray mangibagada met iti kuarta ken ni mamang. Bumulbulodak pay ngarud kenkuana iti igatangko iti motor a pagluganak a mapan agtrabaho, isuna laeng ta dinak inikkan.

Diak maallukoy ni mamang idi a saanen nga agsubli idiay Taiwan. “Mayatak nga agyan ditoy no adda maitedmo a pagsapulak,” impatangkenna.

Napukaw a namimpinsan ti namnamak a maigawidko pay. Ta awan met mapanunotko a mabalinna a pakakumikoman ditoy. Isingasingko koma nga agnegosio

ngem awan met pamalpalatpatanna iti panagnegosio. Amangan no siak ti pabasolenna no agpukaw.

Nupay kasta, idi dandanin makabulanna sipud nakaawid, inasitgan ti negosiante a komarina, ni Anti Mina a tagakabangibang nga ili. Naam-ammona daytoy ta isu ti paggatgatanganna iti pasayan idiay palengke wenno tiendaan. Adda kano pay talipapa daytoy iti sango ti balayda ngem ti kaanakanna ti mangbambantay ta adda la ngarud puestona iti palengke. Adda kano permit-na nga aglako iti ikan, pasayan ken dadduma pay a lames.

Umut-utang ni Anti Mina. Saanak nga umanamong ta dimi met unay am-ammo daytoy a tao.

“Ngem dakkel ti tallo a porsiento nga interesna iti binulan,” kinuna ni mamang. “Umanayen dayta a pakaringgorak a singsingiren iti binulan. Diakon no kua agsubli idiay Taiwan.”

Kinapudnona, nalaka ti tallo a porsiento nga anakna ta kaaduan kadagiti ammok nga agpapautang, 5% ti singirda. Alisto a pagbaknangan. Ngem agkedkedak ta adda dagiti madamdamagko a narigat a singiren.

“Dimo ipadpada ni ‘Mari Mina...” inyunget ni mamang kaniak. “Komarik sa lokuennak? Mabain met, a.”

Saanakon a nagun-uni. Ta iti idiarna, uray pay ania ti ibagak, diakon mabaliwan ti desisionna a mangpautang ken ni Anti Mina.

“No guapo ngay ti umutang, madam, adda tawarna no kua?” nangngegko a kinuna ti lalaki a laklakuan ni Emy.

Tinaliawko dagiti dua. Naisem latta ni Emy.

“Basta guapo, saan a naloko. Agbayad iti umno iti oras nga umisu.” Nagkiddakidday pay ti lalaki.

Nakasamsam-it met ti isem ni Emy ta naguapo met gayam nga agpayso ti lalaki. Bassit laengen a digus, maarusen ni artista a Piolo Pascual.

Napangilangilak. Saan a langa ti pagrukodan ti kinapudno ti maysa a tao nga umut-utang. Ni Anti Mina ti pagarigan. “Naisput” a kas pagsasao dagiti babbaket. Napintas ket saan a madlaw a nasurok a singkuentanan. Kanayon a nalabbasit ti sippitna. Napudaw ti rupana. Ti kinapudawna, saan payen a balanse iti kolor ti tengngedna ken ti pakabuklan ti kudil ti rupana.

Pinaglutonak ni mamang iti miki idi umay surnadan ni Anti Mina ti ututangena.

“Uray beinte mil laeng, ‘mari,” mayaten a pangrugian,” nakasarsarangsang ni

Anti Mina a nagkuna kalpasan nga immigup iti digo ti umas-asuk pay laeng a miki nga indasarko. Day off–ko daydi ta Domingo. Isu a naranaannak ni Anti Mina iti balaymi. “Innem a gasut a dagus dayta iti makabulan! Madika pay?”

Saan a simmungbat ni mamang. Kinitanak ketdi. “Uray ta isublik met laeng kalpasan ti dua a bulan. Napupok met ngaminen ti puonak ta diak pay nakasingir kadagiti pinatulodak iti lakona a dati kostumerko,” kinuna manen ni Anti Mina.

“Dakkel sa met la unay, anti.” Diakon napengdan ti di nakibiang. Intugawko pay ketdi iti abayna. “Apay ania kadi ti kompraenyo nga ilako?”

“Alla, anakko, mano kadi laengen ti pagtayyekan ti beinte mil ita? Sagmamano ti malaga? Three hundred fifty. Ti vannamei, three hundred eighty. Ti rasa, four hundred fifty. Alan, a, kadi, nakkong... Tulongannak a mangallukoy ken ni mamangmo kadin, a.” Iniggamanna pay ti abagak.

Kinitak ni mamang.

“Kua, anti, masapulko pay ngamin met ti pagpapassport-ko… Ni mamang ti pangalaak pay laeng ta bassit met laeng ti sueldok.” Sa innayonko ta ammok a diakon mapengdan ti pannangted ni mamang: “Isu a no mabalin, kagudua la koma ti ut-utangem ti ited ni mamang.” Pudno met ketdi a mangalaak iti passport ta namatiak kadagiti kakaduak a sales promoter a kasapulakto latta, malaksid a mabalin pay nga usaren nga ID.

Adu a pakpakaasi ni Anti Mina ngem saanak nga immannugot. Tunggal agsao koma ni mamang, sallinak a dagus.

“Nayonanyonto ngarud no adda mabati, anakko. Uray ta adda latta met interesna.”

Diak la ket naaluadan ti nagmisuot. Ngem imbes a

maupay wenno masuron ni Anti Mina, nagkatawa ketdi. “Maawatanka, nakkong.” Pinekkelan ni Anti Mina ti abagak. “Agsidsidaka iti vannamei? Kasla pasayan met laeng daydiay… wenno pasayanto lattan ti yapanko ditoy ta isu ti paggugusto ni mamangmo.”

“Saan lattan, anti,” imparak a dagus, “ket no malugikayo.”

Naggarikgik pay ni Anti

Mina. “Mano met laengen… pangramananyo met, a, ken ni komari ti lakok. Naimas, isu a naganar.”

Ngem nagkedkedak. Madlaw a limmiday iti rupana, ken kasla masuron kaniak. Kagurana a bumibiangak idinto a diak met kuarta ti ut-utangenna. Ngem mapabasolnak ngarud no adun ti nangnangngegko maipapan kadagiti adda puestona iti pagtagilakuanaa? Adu kano ti baybayadanda iti inaldaw kadagiti babaknang iti ili nga agpapautang. Sabali pay dagiti utangda kadagiti lending company ken kadagiti agmotmotor a dayo a Vietnamese nga inaldaw nga agsingsingir. Ammok dayta ta no aldaw ti dapon, adda dagiti umasideg kadagiti aglaklako nga adda bassit a notbukna nga uray “komusta, anti” laeng ti ibagada, dagusen a mangyawatda iti kuarta.

“Wala pa ako benta,” nangngegko iti naminsan a kinuna ti tagaditoy yanmi idi umasideg kenkuana ti dayo a babai nga agsingir. Nairana idi a gimmatangak kenkuana iti bulongunas.

“Lagi ka na lang wala benta.” Saan a mamati ti babai. “Bigay ka na kahit konti lang.”

Napilitan ti aglaklako a nangyawat iti singkuenta pisos.

“Yan muna, madam. Dagdagan ko bukas pag madami ako benta.” Tagalog ti pakipatangda ta isu ti maawatan ti agsingsingir.

Agkudkudkod ti babai a nangawat iti singkuenta pisos sa immakar iti sumaruno nga agtagilako. Masdaawak no kasano a nakaumay ditoy lugarmi dagitoy nga agpapautang, ken no kasano a nakasursuroda nga agsao iti Tagalog.

Naliday ni Anti Mina a nangawat iti lima ribu nga inted ni mamang. “Ala, sumapulak iti sabali a pangalaak iti nayonna,” sitatamnay a kinunana.

Kinagura ni mamang ti inaramidko ngem nasaysayaaten, kunak, tapno

saanen nga agsubli ni Anti Mina. Ta no ipautang met laeng ni mamang ti kuartana sa saanto a makasingir, maymayaten nga ibautna iti negosio ta no agpukaw man, awan basbasolenna.

Ipagarupko no saanen nga umay ni Anti Mina, ngem iti kabigatanna, dikami pay nakaimukmukat no labsen ti agsao, addan nga agun-uni iti sango ti balaymi. Adda bitbitna a sangakilo a malaga, sangakilo a vannamei, ken sangakilo a pasayan.

“Alla, nagadun, ‘mari! Nalugikan!” kinuna ni mamang a dina nailinged ti ragsakna.

“Naikarik i’toy balasangta, narigat no diak tungpalen. Ammom metten ‘tay kunada: ti sao isu ti rupa.”

Awan met nadlawko a panaginkukuna ni Anti Mina ket uray kaskasano, napunas ti panagduaduak kenkuana. Saanen a nagbayag ta mapan kanon idiay palengke.

Napasenaayak a nakalagip ita iti panangimas ni mamang kadagiti inted ni Anti Mina nangruna ti pasayan.

Awan iti panunotko, nagduaak a tinapaya ti timidko. Ngem naganit-it ti ridaw nga inlukat ti guardia ket uray la a naitaga ti tumengko iti iking ti lamisaanko iti kellaat nga itatakderko. Dua a babbai, a nalabit agina, ti simrek. As-asistiranen ni Emy ti lalaki nga umutang iti selpon.

Kas gagangay, naisemak a nangkablaaw kadagiti dua.

“Mangalakam koma’tay kalalakaan nga Oppo, ma’am. Usaren laeng daytoy anakko,” kinuna ti natataeng a babai.

“Ay, adda, ma’am.” Inlukatko ti kabinet ket innalak ti nakadispley a selpon tapno ipakitak kadakuada dagiti features-na.

“Mayat daytan, nakkong, ta isu met la ti kaya ti budget-mi. Mausarna la ketdi a pagsearch kadagiti lesson-da,” naalumamay a kuna ti ina. “Narigat met no isu ti yututangan. Kababain no dikami makabayad. Awan met ngarud ti namnamaenmi a pagalaan iti adu a kuarta.”

Hay, puro utang, naisennaayko. No apay ngamin a nasurotan ti tao ti aguutang.

Nakaadayon dagiti agina ngem isuda pay laeng ti kitkitaek. Napiada pay ta ammoda a panunoten ti rigat dagiti utanganda. Nagsayaat koman no kasta koma amin ti panagpampanunot ti tao.

“Maikamanom daytan, Aiza?” nakigtotak iti panagtimek ni Emy. Adda gayamen iti asidegko.

Kinutik laeng dagiti abagak sa medio immisemak. Immisem met ta ammona a bassit pay ti nalakok.

Daytoyen ti maika-30 a nailakok ita a bulan ngem dandanin agtapos. Maika-31 koma daytay lalaki ngem nadlawko met a dagus nga umutang ket nagmadi lattan

ti riknak. Sayang. Adda memo ti kompania a 40 agingga iti 45 units ti target sales-mi ita ta medio karigat ti biag. Kadagiti peak season a kas iti Disiembre, 50 agingga iti 60 units ti target. Naragsakkami no maalami wenno malabsanmi ti target ta adda ited ti kompania nga incentive malaksid iti sueldomi iti binulan.

Nagsubliak manen a nagtugaw. Saan a nagbayag, naglukat manen ti ridaw. Tumakderak koman ngem nariparko a ni Manang Laila ti simmirip. Inaldaw nga umaynakami lakuan iti merienda a banana cue wenno turon. Pasaray adda met puto ken maja blanca. Ngem kasla awan bibisinak ita.

“Pass pay laeng kaniak, manang,” kinunak.

“Apay nga im-imutam ‘ta bagim? Umayka mangalan, ne.”

“Awan igatangko!” inyangawko. Pinaragsakko ti timekko bareng mapukaw ti samsamuyengko. “Utangemon! Ala, umaykan, ne!” Utang manen! Masadsadutak a timmakder. Sangatudok laeng a banana cue ti innalak. Pinabulonak iti danum a ginatang ti cashier-mi iti groseria iti abay ti pasdek a yanmi.

Bayat ti pampannanganko, nalagipko manen ni mamang ken ti panagsinnungbatmi idi malemkalman. Day off-ko iti trabahok ket siak ti napan nakitienda. Nasangpetak ni mamang a di makatalna, pagna a pagna a nakaiggem iti nakabaso a danum iti kosina.

“Apay, ‘ma, madi ti bagbagim?” dinamagko bayat ti panangidissok kadagiti ginatangko iti lamisaan a pangpangananmi.

“Ni ‘Mari Mina...” Immaskaw iti dua sa nagsardeng. Di pulos kimmita kaniak.

“Apay, naan-ano?” kinunak. Adda danagko ta dakes ti nagparikna kaniak. Nupay saan a nasayaat ti panangtratok kenkuana idi umutang, in-inut a nagmawmaw ta kalpasan daydi, dandani linawas nga umay idiay balay, ken adda latta itugotna a pasayan wenno malaga. Makitkitak met a mangyaw-awat iti kuarta ken ni mamang. Isu nga idi umutang manen kalpasan a makabayad, saanakon a nagun-uni. Pinatigmaanak ketdi ni mamang a saannan a pautangan uray ta naparangen san ni Anti Mina ti negosiona. Iti ngamin naminsan a naisar-ongak iti puestona, nakitak nga adu ti lakona.

News

ilo-ph

2023-03-16T07:00:00.0000000Z

2023-03-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281741273630641

Manila Bulletin Publishing Corp