Komusta Itan ti Golden Rice?

Adda la ngaruden kanem nga innapuy, adda payen kasla tilmonem a suplemento a Bitamina A.

ANIA ngata ti raman daytoy bimmalitok nga innapuy wenno daytoy maaw-awagan iti Golden Rice? Naisigud ngata ti marisna a bimmalitok wenno nakoloran laeng? Apay nga ikkan pay laeng dagiti sientista ken agpatpatanor iti pagay iti marisna idinto a ti kaay-ayo a kanen dagiti tattao ket ‘tay nakapudpudaw ta kasla nakaim-imas a kanen?

Taldiap iti Golden Rice (GR)

Riniwriw nga ubbing, nangruna kadagiti saan pay a nadur-as a pagilian, ti agbulsek ken managsakit gapu ta dagiti ipapaunegda a taraon, agkurang iti sustansia nangruna iti Bitamina A. Mairaman ditoyen dagiti masikog isu a dagiti maipasngay a maladaga saandanto met a nasalun-at. Segun kadagiti datos, ginasut a milion nga ubbing iti sangalubongan ti agsagsagaba iti Vitamin A deficiency (VAD) wenno kinakurang ti Bitamina A iti kanenda.

Idi 1991, indatag ni Ingo Potrykus ti kapanunotan a mabalin a manayonan iti Bitamina A ti innapuy a sigud ken kaaduan a kankanen dagiti tattao ditoy lubong. Kinanunongan daytoy ni Peter Beyer ket kimmappon kenkuana iti daytoy a proyekto idi 1993. Retirado a propesor ni Potrykus iti Plant Sciences of the Institute of Plant Sciences, Swiss Federal Institute of Technology, Zurich, Switzerland. Maysa met a propesor nga Aleman ni Peter Beyer nga adda iti babaen ti Cell Biology, Faculty of Biology, University of Freiburg, Germany. No nabaliwan ti kababalin wenno hene ti maysa a nabiag wenno organismo, maawagan daytoy nga organismo iti genetically modified organism (GMO). Daytoy met mula nga addaan iti nasukatan a hene ti maawagan iti genetically modified crop, a kas iti inaramid da Potrykus ken Beyer iti pagay.

Idi 1999 wenno mapan nga 6 a tawen kalpasanna, indatag dagitoy dua a sientista ti napatanorda a pagay a naglaon iti beta carotene, ti elemento a kayatda a mainayon iti binukel. Indatonda daytoy a takuatda idi 2000 a kas tulong para iti salun-at ti sangalubongan. Saanda a pulos immawat iti gunggona wenno bayad para iti daytoy a takuatda. Idi damo, ti hene ti daffodil (amarilio ti sabongna nga agtubtubo kadagiti nalamiis a lugar) ti inaramatda ngem idi 2005, ‘tay hene ti amarilio a mais (yellow corn) ti inaramatdan ta natakuatanda nga ad-adu ti linaon daytoy a beta carotene. Daytoy a maris (amarilio wenno naranghado), masarakan met laeng kadagiti mula a kas iti carrot, karabasa, ken dadduma pay.

Kas idi damo, adu met idi ti simmupiat iti pannakaimula ti yellow corn a maysa kadagiti nabaliwan ti henena a mula. Madanagan idi dagiti mangsalsaluad iti aglawlaw amangan no ad-adda nga agraira dagiti peste ken sakit ta saanen nga epektibo ti pestisidio ken amangan nga agkaruotan dagiti kataltalonan ta saanen a makamula pay dagiti mannalon. Ngem ti kangrunaan a rason dagiti simmupiat isu ti mabalin a pannakaapekto ti salunat dagiti mangan iti produkto manipud iti genetically modified crop.

Ti risgo ti kasla pannakasingin ti panagdur-as isu nga iti laksid dagiti simmupiat, napalubosan ti pannakaipadas ti Bt corn. Bacillus thuringiensis ti kayat a sawen ti Bt. Iti sabali a pannao, naisiguden iti mais ti kalidad daytoy a manglaban iti sakit ken peste. Ita, nagsardeng metten dagiti simmupiat ta naawan dagiti corn borer wenno igges nga aglussok wenno agkutukot iti mais ken dadduma pay nga insekto ken sakit ti mais. Immadu ti maapit ken ngimmato ti kalidad ti apit. Dimmakkel met ti naganansia dagiti agmulmula iti mais. Agingga ita, Bt corn ti kaaduan a maimulmula ditoy pagilian malaksid kadagitay lugar nga agmulmula iti puraw a mais a para iti maaramid a kornik. Adu metten a makmakan ti maar-aramid manipud iti daytoy mais a nabaliwan iti henena.

Uray no maysa laeng, awan met ti napasamak kadagiti rason dagidi simmupiat. Isu a nagtalnadan a namimpinsan. Ngamin, paneknekan dagiti mannalon a basbassit ti magastos iti pestisidio ken panagmula iti daytoy a barayti ti mais. Ad-adu pay ti imetna a sustansia a para iti salun-at dagiti mangan nangruna dagiti dingo. Mabalin a kastoy met ti pakasaritaan ti GR wenno ti Golden Rice.

Maysa pay, napaneknekan metten ti kinatalged dagiti genetically modified foods, segun iti 2016 Report a naggapu iti National Academies of Science, Engineering, and Medicine idiay US kalpasan dagiti naisayangkat a dandani ag-100 a panagadal ken dagiti sinurat a naipablaak maipanggep iti daytoy.

Gapu ta ti GR ket genetically modified crop wenno nabaliwan ti henena, adu dagiti

rekititos a suroten ken tungpalen sakbay a mapalubosan a maimula iti kataltalonan. Dagitoy ti natungpal ket napalubosan ti International Rice Research Institute (IRRI) ken ti Philippine Rice Research Institute (PhilRice) a nagpatanor iti daytoy a barayti. Ag-12 a tawen (2006 -2018) a napagtitipon amin a kasapulan a datos para iti pannakaipalubos a maimula iti pagtatalonan ti genetically modified crop a GR.

Ti Golden Rice iti Agdama

Adu nga eksperimento ti naaramid iti uneg ti laboratorio ken iti kataltalonan ti b insayangkat ti IRRI, PhilRice, ken Department of Agriculture (DA) iti tulong dagiti gobierno lokal (LGU). Kalpasan iti ag-22 a tawen, nakasaganan a maimula ti GR tapno addanton magatang dagiti umili a kastoy a bagas iti tiendaan.

Malagipko ti kinaiget ti PhilRice nga awan a pulos ti makakita iti bukel ti GR sakbay ti biosafety approval. Nagpasiarkami ken Dr. Santiago R.Obien, agdama a DA consultant ken immuna ken nagpaay iti 25 a tawen a PhilRice executive director, iti GR experimental field ti PhilRice Batac. Dumawatkami koma iti uray maysa laeng a bukel ti GR ngem kinuna ti guardia a saan a maipalubos. Nagyamankami lattan itoy sientista a kaduak sa pimmanawkami ta naawatanmi ti sasaadenda.

Idi Hulio 23, 2021, nagbalin ti Filipinas nga immuna a pagilian a nakapatanor iti barayti ti pagay a napabaknang iti beta-carotene. Iproseso ti bagi ti tao daytoy a beta carotene tapno agbalin a Bitamina A, ti sustansia a makalapped iti panagbulsek dagiti ubbing, tumulong kadagiti masikog tapno nasalun-at ti maipasngay a maladaga, ken mangpapigsa iti resistensia. Gapu ta ti innapuy ti nakailaokanna, saanen a kasapulan pay ti agipauneg kadagiti makan wenno suplemento a makaited iti Bitamina A. Natakuatan a maysa iti kada lima nga ubbing kadagiti napapanglaw a lugar ti agkurkurang ti taraonda iti Bitamina A. Kaipapanan daytoy ti ag190 a milion nga ubbing iti sangalubongan. Ti kinakurang daytoy a sustansia ti gagangay a makaigapu iti pinagbulsek dagiti ubbing ken kinakapsut ti resistensiada iti sakit. Segun kadagiti panagadal, makaited ti GR iti ag-50 a porsiento ti napattapatta a kasapulan a Bitamin A dagiti ubbing. Isuda ti agkurkurang ken agkasapulan unay iti Bitamina A.

Mabalin met itan ti Australia, New Zealand, Canada, ken USA ti agmula iti GR ngem kas iti naibagan, ti Filipinas ti immuna a naikkan iti pammalubos nga agmula ken agpaadu iti GR. Nabuniagan iti

Malusog 1 daytoy a barayti ti pagay ditoy pagiliantayo.

Iti agdama, mapatpatanor ti GR iti 10 a rehion ditoy Filipinas a pakairamanan ti lima a DA Regional Experiment Centers, 19 seed growers ken 14 farmer-cooperators. Aglawa met ti 23.1 nga ektaria ti pagpatanoran iti para bin-i ken 15.85 nga ektaria ti para lako a bagas. Gagangay a magatang ti bin-i kadagiti seed centers. Ti panagmula iti daytoy, awan pakaidumaanna iti panagmula iti inbred rice.

Adda ngarud naidumduma a ramanna? Naminduan a naramanak ti Malusog 1. Damok unay idi maysaak kadagiti pito a napili a kas panel of tasters bayat ti lecture series maipanggep iti GR nga inangay ti Mariano Marcos State University (MMSU). Kadakami amin a nangraman, sangsangkamaysa ti kapanunotan ken panagramanmi. Awan ti dumana kadagiti sigud a kankanenmi nga innapuy a tagaBatac malaksid iti sangkabassit a duyaw a marisna a makaguyugoy. Naimas, adda apagapaman nga ayamuomna, ken nalukneng.

Idiay Balungao, Pangasinan ti maikadua a nakaramanak iti daytoy GR wenno Malusog 1. Kaduak ni Dr. Obien, dagiti opisial ti LGU ti Balungao, dagiti nangibagi ti Deparment of Health iti dayta nga ili, farmer-cooperators ken dagiti PhilRice staff nga in-charge ti proyekto nga ipanguluan ni PhilRice Batac Branch Officer-in-Charge Hazel Orge. Inanida ti patanorda a GR. Nabaknang a pangaldaw ti naisagana iti balay ti farmer-cooperator a ni Nelson Domingo. GR wenno Malusog 1 ti naidasar nga innapuy. Iti daytoy nga okasion, saan laengen a dua kutsara a naluto a GR ti imparamanda ngem binandebandehado nga ipapasmon ti mangraman. Maymaysa met ti kapanunotan dagiti nangan: Awan duma ti ramanna kadagiti sigud nga innapuy. Maris-balitok laeng.

Napalaus ti panagyaman ni Balungao Mayor Maria Teresa Peralta iti pannakapili ti ilida a nakaipadasan ken nagpatanoran ti PhilRice iti bin-i a Golden Rice. Kinunana a maysa daytoy a pakaidayawanda, Impasingkedna ti itutulongda iti pannakaisaknap daytoy a pagsayaatan iti salun-at.

Masakbayan ti GR

Naraniag ti masakbayan ti GR. Impasingked ti PhilRice babaen ken Executive Director John de Leon ti pannakaisigurado ti kangatuan ti kalidadna a bin-i a maiwaras kadagiti mannalon ti pagay para iti natalged ken nasustansia a makan. Madama ti pannakikaduada iti merkado ken kadagiti dadduma pay nga ahensia tapno umuna a maidanon ti GR kadagiti lugar nga agkasapulan unay iti nasustansia a kanen. Yantangay ta ti innapuy ti ad-adda a kankanentayo, saanen a kasapulan ‘tay tilmonentayo a suplemento a mangsulnit iti kinaawan iti Bitamin A iti bagitayo ta addan daytoy a sindadaan iti innapuy, innayon ni Director de Leon.

Iti daydi symposium a naangay a kas panangpadayaw iti panagretiro da Potrykus ken Beyer, ni Paola Lucca, a mangal-ala idi iti kinadoktorado, impresentarna ti ad-adalenna a mangnayon iti sustansia nga iron iti pagay. Ti iron ‘tay sustansia a kasapulan ti bagi nga adda iti red blood cells a mangiwaras iti oxygen manipud iti bara nga agturong iti amin a paset ti bagi. Ngarud, malaksid a GR laeng, addanto pay ngatan GR2. Kaipapananna met ti nasalsalun-at a tattao.—O