Manila Bulletin

Pumanawka, Nanang!

F. Sionil Jose

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Abril 14, 1952 a bilang.

SANGAPULO ket tallo ti tawenko, ket ti timekko, kas iti panagkunada, manggapun nga agbaliw. Iti maysa a rabii, immay ti lakay, a kanayon a makitkitak iti daydiay balay a dakkel a nalabaga, ditoy balaymi ket nakisarita ken ni nanang maipanggep kaniak. Malagipko ti natbag a timek ni nanang kabayatan ti pannakisaritana kenkuana ngem kalpasan ti sumagmamano a kanito, pinanawanna daytoy a lakay iti nasipnget a paraangan a dina man laeng imbaga nga umuli.

“Ita,” ket nakitak ti panagrupangetna babaen ti agkurkuridemdem a lawag ti daan a pagsilawan, “ita... mapanmo kitaen ni tatangmo.”

Malagipko ti panangisardengko iti saan a napasnek a panagbasbasak ta nagdengdengngegak la ngarud iti pannakisarita ti lakay ken ni nanang maipanggep kaniak. Iti pannakariknana iti panagkedkedko, kasla dinagdagnak ni nanang: “Ania, saanmo, aya, a kayat a makita ni tatangmo?”

Nadlawko nga agunget manen ket ammok a diak mabalin ti sumango ken ni nanang no makaunget ken diak kayat, no mabalin, nga agunget.

Isu a timmakderak a napan nagpelles. Inyusongko ti rutrot a sapatosko ken ti badok a nasikkil gapu iti natangken a pannakaalmidorna— bado a nabanglo ti angotna, nadalus, ken nalinis.

Idi nakapellesakon, pinatakdernak ni nanang iti sanguananna iti sakbay ti kimmunig a lawag ti pagsilawan ket minatmatannak a kas man la maysaak a pessat ti lupot wenno maysa kadagiti bado a dinaitna. “Kastoy ti naipato a pagbanaganna,” kinunana iti natinggaw a panagbalikas, ket natadem ti panagkitana agingga iti saankon a maperreng. Imbagana a mapanakon ket ammok a narikut ti riknana, saan a gapu kaniak no di ket gapu kadagiti tattao iti dakkel a balay a nalabaga; isuda a mangibaybayog iti nagan nga imbagana kaniak a tupraak ngem saan nga isu, ti tao nga innak kitaen, ti tao nga akinnagan iti ibaybayogko. Ket umuna unay daytoy a panangkitak kenkuana.

Dandani natnagak iti yuulogko iti agdan. Ket idi addaakon iti paraangan, kinuna ti lakay nga agnaed iti dakkel a balay a nalabaga: “Darasem, ubing. Ururayendaka.”

Nasipngeten idi nagawidak. Iti let-ang ti sipnget, nangngegko ti panagtaraok ti maysa a kawitan. Nagparang idin dagiti bituen iti tangatang; nadagaang ti panawen ket naurnong iti sakak ti napuskol a tapok.

Minatmatak ti nasipnget a dalan. Adda ngata tao a tumantan-aw kadagiti tawa a nakakita kaniak a nagturong iti dakkel a balay a nalabaga ken agsubli manen iti kalapaw a dimmakkelak?

Saanen a masapul nga usigen no agsubliak iti balaymi wenno saan. Itan, ammok no ania ti adda iti dakkel a balay a nalabaga: ti kinalawagna, ti nasileng a piano a naipatakder iti maysa a suli ken ti naraniag a kandelario a sibibitin iti ngato ti napanayag a salas ti balay. Iti lamisaan iti maysa a suli, adda sangabuntuon a mansanas ken kahel ket iti let-ang ti kimmunig a lawag dagiti nagangtan a kandela iti kandelero, nagparang dagitoy a kasla nalukneng a balitok.

Makaramanak iti mansanas iti maminsan iti makatawen— iti Paskua. Malagipko no kasano ti nainayad a panangwarwar ni nanang iti bassit a panio a pinadaan ti panawen a kanayon nga isaksakibotna, ken ti panangyawatna kaniak kadagiti sensilio a nabayag nga inur-urnongna sa kunana: “Daytoy ti paskuam, anakko.” Ket igatangko iti mansanas ti kuarta nga ited ni nanang kaniak.

Bayat ti yaasidegko iti bassit a balaymi, nakitak ti agkurkuridemdem a lawag ti bassit a pagsilawan nga inaramidko manipud iti maysa a botelia ti pomada, a

maanninawan kadagiti abut ti linaga a bulong ti silag a diding ti balaymi. Nagin-inayadak nga immuli iti agdan a rumanitrit no mapayat; nangngegko ti wanerwer ti daan a makina a sigud a mangmangngegko nanipud iti kinaubingko. Idi nakadap-awak iti ridaw, nagtalinaed ti ulimek, nagsardeng ti wanerwer ti makina ket nangngegko ti timek ni nanang: “Iliktadmo dayta agdan ken dimo liplipatan nga ibalunet dayta ridaw iti nairut.”

Kanayon nga ar-aramidek dayta. Kasla kanayon a mabuteng ni nanang amangan no adda higante a manglukib iti ridaw a mangrabsut kaniak. Ngem awan ti kasta nga ima ken awan pay ti simmarsarungkar iti balaymi no saan laeng a ti lakay a sigugubsang a kinasarita ni nanang iti paraangan.

“Wen, nanang,” kinunak ket tinungpalko ti imbagana. Nagdalupisakak iti bassit a laem ti kalapawmi, a kanayon a nakaiwaraan dagiti babassit a ragas dagiti lupot a dadaiten ni nanang. Iti tengnga ti laem, sitatakder ti daan a makina a pagdadaitan ni nanang agingga iti nalamiis nga oras ti parbangon. Saan a kumitkita ni nanang kaniak ket minatmatak ti naliday a rupana; napait, saan nga agkutkuti. Masansan nga agunget ni nanang, ngem ita, kasla dimteng ti kinapakumbaba iti rupana bayat ti panangigagarana a saan a tumaliaw kaniak ket sinaludsodna: “Immagepka met la iti imana?” “Wen, nanang,” insungbatko. “Inagepko ti imana.” Kasla nabang-aran ni nanang. “Kunak la no nalipatam,” kinunana. “Kanayon ngamin a malipatam dagiti ibagak kenka.”

Nagwanerwer manen ti makina. Inikkatko ti daan a sapatosko ket inkabilko ida iti abay ti bassit a kahon a nakaidulinan dagiti pagdalusko iti sapatos. Kalpasanna, inin-inayadko ngu inuksob ti badok ket inal-aluadak tapno saan a dumakkel ti pisang iti likudna.

Nagulimek latta ni nanang. Pinampanunotko no ania ti sasawenda kaniak ita idiay dakkel a balay a nalabaga— itan ta nakitadak. Ammok unay a siak ti adda iti panunotda agsipud ta kayatda man wenno saan, masapul nga awatendak. “Saankayonto nga agbabawi a makaala kenkuana,” kasta ti imbaga ti lakay a nangala kaniak kadakuada. “Ken adda met saririt ti ulona,” kinunana pay kabayatan ti panangiggemna iti abagak.

Nagtung-edda amin, isuda a tupraak ti naganda iti tunggal pannakaibalikasda; isuda nga insapata ni nanang— timmaliawda a siiisem kaniak ket saaanak a makaperreng kadakuada isu a nagdumogak.

Malagipko ti saanko a pannakaperreng iti nalukmeg a lalaki a nangiturongan ti lakay kaniak: “Mapanka kenkuana, isu ti tatangmo.”

Napanak kenkuana; wen, babaen ti pananglagipko iti imbaga ni nanang, napanak kenkuana. Iniggamak ti dakkel nga imana ket inagkak uray no saanak a makaperreng iti daytoy umis-isem a rupa nga ammok nga iti masakbayan, no dumakkelak a nalukmeg, maipadaakto iti takderna.

Agyamanak koma unay no naam-ammok daytoy a lalaki a kunada a tatangko idi masapulko unay; maragsakanak koma a mangag-agek iti dakkel ken nalukmeg nga imana, ken itedko koma ti rebbengko kadagiti kakabagianna, a kuna ni nanang a saan a maikari a pagdayawan. Ngem apay a naguray... ah... apay a saan nga immay kaniak idi addaak pay laeng iti indayon, idi nannanamek ti umuna a pait ‘toy lubong, idi innem ti tawenko... idi walo...

ITI maysa a malem, nagdardarasak a napan ken ni nanang. Sinaludsodko: “Nanang, ania, aya, ti naaramid ni tatang ken sadino ti yanna?” Walo ti tawenko idi, sikakapet kaniak ti takuptakup a sapinko, saan a nasagaysay ti buokko, ken saan pay la a nagbaliw ti timekko, a kas iti panagkunada.

Timmakder ni nanang ket kasla nagkintayeg a nagbalikas: “Nadayaw ti ibaybayogmo a nagan!”

Ngem ti naganko, aya, ti nangnangruna? Kabayatan ti panagbiagko, saan a maipabaklay kaniak wenno ni nanang ti napukaw a dayaw. Ket kinunak: “Ngem apay nga awan ni tatang ditoy?”

Insardeng ni nanang ti panagdaitna sa timmakder a nangmatmat kaniak; diak nasiputan, dagus a nagdisso ti dakulapna iti rupak. Ngem saanak a nagsangit, nariknak ti saem ti rupak ngem nagulimekak agingga iti pannakakitana iti panagdara ti bibigko. Timmallikud ni nanang ket nagturong iti kosina a di man laeng nagbalikas. Nagsubli a siiiggem iti lupot ken siuulimek a nangpunas iti dara a nagayus iti ngiwatko. Nupay diak maawatan no apay a tinungpanak ni nanang, saanak a nakagura kenkuana. Ken saan a nagsakit ti nakemko nupay ammok a dimmara ti bibigko; nupay ammok a diak malipatan ti anniniwan ti dakulapna a nagdisso iti rupak.

Kinuna ni nanang kalpasan ti sumagmamano a kanito: “Saankan nga agsaludsod iti uray ania maipanggep ken ni tatangmo. Adda pay la kanem ken sumsumrekka met iti pagadalan.”

Ngem kasla nakitak a nagparang dagiti paspasamak kaniak. Nagin-inut a naglawag ti panunotko iti maysa a banag. Inusigko dagiti pampanunot a simmangbay kaniak ket naamirisko a nasayaat koma ti kasasaadko no saan a naranggas ti panawen bayat ti kinaubingko.

Disiembre, adu dagiti lupot a daiten ni nanang ngem saan nga agpaay kaniak wenno kenkuana. Enero, nagsangpet dagiti apit ngem awanankami. Kadagiti nalam-ek a bigat, bumangon a nasapsapa ni nanang kasakbayan ti itatangkayag ti init iti Rosales.

Iti panagtulid ti aldaw, simmangbay ti Marso ket nagturposak iti intermedia. Kalgaw, ket iti daytoy a rabii ti yaay ti lakay nga agnaed iti dakkel a balay a nalabaga a nangala kaniak. Nangngegko ti nagubsang a pannakisarita ni nanang kenkuana iti paraangan agingga iti yaannugot ni nanang iti ipapanko ket kalpasan ti sumagmamano a kanito, immuli ket kinunana: “Agsukatka, mapanmo kitaen ni tatangmo iti daytoy a rabii.”

“Mabalin nga agbalinkanto a dakkel ken addaan iti pannakabalin a kas ken ni tatangmo, ket pagay-ayamamto met ti maysa a nalap-it a babai!”

Nagdardarasak koma, nagtartarayak koma, a nagturong iti daan a baul ta daytoy ti kanito a nabayag nga inur-urayko. Kalpasan ti adu a tawen, makitak met laengen ti lalaki nga akinnagan iti ibaybayogko, ti lalaki nga akinkukua, kas iti panagkunada, iti dara nga agtartaray kadagiti ururatko. Ninamnamak ti dumakkel a kas kenkuana— dakkel, mannakabalin ken addaan iti balay a dakkel a nalabaga. Ket no agbalinakon a kas kenkuana, sapulekto daytoy nalukmeg ken dakkel a tao agingga iti ungto ‘toy lubong, agingga iti managsaggaysa ti angesko. Ket no masarakakto, a sikakapsut a kasla nagelgel a bulong, perrengekto dagiti matana, ket tupraakto ti rupana.

Ngem sangapulo ket tallo ti tawenko ket naganus pay laeng ti panunot ken lasagko. Ita, makitakon daytoy a tao, nupay diak pagayatan, iti kanito ti saankon a pannakasapul iti gloria ti agtaeng iti sidongna.

Iti saan a nabayag, insardeng ni nanang ti panagdaitna. “Ania ti kinuna ni tatangmo kenka?” sinaludsodna.

“Sinaludsodna no kayatko ti sumurot kenkuana,” insungbatko.

Inibbatanna ti lupot nga ig-iggamanna, pinagakkubna dagiti dakulapna ket imparabawna dagitoy iti rabaw ti makina. “Ket, ania ti imbagam kenkuana?” kasla aggagar unay a makaammo.

“Kinunak a saludsodek pay kenka, nanang,” insungbatko.

Pinidutna manen ti lupot ket rinugianna ti nagtrabaho. “Masapul a sumurotka kenkuana,” kinunana. “Isu ti pakidennaam manipud ita.”

Tinengngelko ti angesko ta diak kayat a patien, diak kayat a denggen. Kinitak ni nanang a situtugaw, a kasla saan a mailisi dagiti matana iti aramidna. Ket nariknak a kasla agpilit a sumngaw kadagiti bibigko ti maysa a rikna a saan a maibalikas.

“Saan a dayta ti napudpudno a riknam, nanang!” insangitko.

Saan a kimmita kaniak ngem nadagsen ti timekna. “Masapul a mapanka. Masapul a makapagadalka iti high school ken iti kolehio ket iti maysa nga aldaw, mabalin nga agbalinkanto a dakkel ken addaan iti pannakabalin a kas ken ni tatangmo, addanto nalatak a naganmo ket pagay-ayamamto met ti maysa a nalap-it a babai!” “Nanang!”

“Wen,” kinunana, “tumuladkanto kenkuana. Kasta ti tagtagainep ti amin a lalaki.”

Saankon a nasbaalan ti riknak nga agngayngayangay nga agaon ditoy pusok ket inlaawko: “Saannak ngamin a kayat, isut’ gapuna! Idi pay a napaliiwko!”

Inibbatanna ti lupot nga ig-iggamanna ket intudonak: “Saan a mabalin a malungsotka ditoy,” kinunana iti naalumamay a timek. “Masapul a mapanka.”

Nagturongak iti silulukat a tawa. Pinagay-ayamko dagiti matak iti paraangan, iti inaladan. Miningmingak ti killo a dalan, ti agrakrakaya nga alad ken ti silaw iti maysa a tienda iti igid ti dalan. Timmangadak ket nakitak ti asul a langit, dagiti bituen, sa linagipko ni Apo Dios. “Innakto ngarud no bigaten, nanang,” kinunak. “Inton bigat?” kinunana a dagus a kasla naitungpa kenkuana ti imbalikasko.

“Wen, nanang,” insungbatko. “Kinunana nga agrubuatkami no bigat ket kinunana pay a maawatam

Itoy A Bilang

ilo-ph

2023-06-01T07:00:00.0000000Z

2023-06-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281565180143686

Manila Bulletin Publishing Corp