Mayanchiu (16)

Ti Napalabas: Impasiar ni Mayan ti pamilia ni Doktora Lily iti isla ken iti balayda. Iti pannakakita ti doktora iti ama ni Mayan, adda rikna a simken kenkuana a dina mailawlawag. Kayat met ni Mayan a takuaten no adda pannakikabagian ti amana ken ni Doktora Lily ket inistoria ti amana no kasano a nakadanon iti Batanes. Naammuanna nga anak ti baknang nga Intsik, ni Mei Ling, ti ina ni Nana Lucia, ngem intaray ni Black Eye a negosiante a taga-Europa ngem ipagarupda a pirata. Saan a mapakawan ti ama ni Mei Ling ni Black Eye ket impanna da Mei Ling ken Huan idiay Taiwan ket sadiay a nayanak ni Nana Lucia. Impatakderanna pay ida iti balay ken nanglukat iti banko iti nagan ni Mei Ling. Impasiar met ni Jess ti kasinsinna ket bayat ti panagur-urayda iti feluwa, nakakitada iti kaing-ingas ni Mayan. Kalpasan met ti panangkuyogda Mayan iti amana a napan nagkalap, inkeddengna a kontaken ni Doktora Lily ta agpatulong a mangtunton iti kuarta ni Mei Ling. Malmalpasen ti klase ket iti pannakakita ni Jess ken ni Mayan, nalagipna manen ti pinnustaanda. (Maika-16 a Paset)

“URAY asino ti agbalediktorian, mayat latta,” nakuna ni Jess iti nakemna. Ammona met ketdi a no dagiti immununan a grading period ti pagibasaran, abaken ni Mayan. Daytay naudi a grading ti saanna nga ammo, nupay saan met a narigatan. Ngem no kas pagarigan ta ni Mayan ti balediktorian, naragsak latta. Saanen a kas idi un-unana a kasla maibaba ti lalaki no abaken ti babai.

Adu dagiti babbalasang ditoy a kas ken ni Mayan a napintas— makuna pay nga addaan dagiti kaamaanda ta siguddan a taga-Basco ket nakaramutdan, immunadan a nakapundar kadagiti negosio, ken dagiti dadduma, propesional dagiti nagannak kadakuada ket adu kadagitoy ti agtrabtrabaho iti sabali a lugar iti pagilian wenno iti ballasiw-taaw— ngem no apay a manipud pay idi addada iti umuna a tukad iti hayskul, ni lattan Mayan ti nakaiturongan ti imatangna.

Saan a naawatan ni Jess ti bagina ta uray no ubing pay idi, kasla nasulek idi damona a makita ni Mayan. Apagtapogna laeng sangapulo ket dua idi ngem kasla ketdin adda nakulding iti kaungganna a dina maawatan. Iti panaglabas ti tawen, ni latta Mayan ti kaykayatna a kadkadua ken kasarsarita. Awan met ti ibagbagana iti daytoy maipanggep iti ayat. Maysa a kabsat nga ipangpangruna, kasla kasta ti mariknana. Ket iti eskuela, ania man dagiti aramidenda, ni latta Mayan ti kayatna a kadua wenno kagrupo. Kasla ammo met dagiti mangisursuro ta isuda latta ti pagparehaenda no adda pabuya. Ammo ni Jess a saan a nailaksid dagitoy iti inana. Ken ammona a maay-ayo daytoy a mangbuybuya kenkuana a kapareha ti kalapsatan ken kalaingan iti eskuela.

Pudno a mapintasan unay ni Jess ken ni Mayan. Malagipna la ket ngarud ita nga agbubuteng ti balasang iti daydi umuna nga aldawna iti pagadalan. Daydi kano ti damo nga iruruarna iti islada. Insarakan ti inana iti pagkaseraan, ken intulnog pay daytoy. Awan ngamin hayskul iti islada ket masapul nga umay iti sentro ti probinsia. Ngem iti sumuno nga aldaw, pinagawiden ni Mayan ti inana. Agingga ita, masmasdaaw pay laeng iti kinaalisto ni Mayan a nangiruam iti bagina. Iti agmalem laeng, kasla napukaw aminen ti balasang ti alumiimna.

Saan a nagbayag sa rimmuar ti nakaisigudan a laing ni Mayan. Addadan iti third year idi agsapul ni Madam Lidia iti mabalin nga agbalin a tourist guide. Ni Mayan ti inrekomendar ti eskuelada. Ngem masapul a Sabado ken Domingo laeng ti panagobra daytoy. Isu ti maysa kadagiti nagsanay iti naisayangkat a training ken seminar iti probinsia. Kalpasan daydi, isun ti ibaon ni Madam Lidia no adda dagiti turista a namnamaen daytoy a napili iti mangipasiar kadakuada.

Anianto ngata ti alaen ni Mayan? nasaludsod ita ni Jess iti bagina.

Ket isuna, anianto met ti alaenna?

Kasla nasungbatan dayta a saludsodna bayat ti panangrabiida— a nairanrana a panaggigiddanda a mangan. Manmano nga aggigiddanda ta masansan nga addaanda iti iringringpas a trabaho, wenno saan, adda pakamakam nga agpatarimaan iti lugan iti talier ti amana. Tapno alisto a mairingpas, mapanna no kuan tulongan ti amana.

“Ania, barok, siguradokan a marine engineering ti kayatmo nga adalen?” sinaludsod ti amana. “Sayang ngamin daytoy talier... nakaramuten. No kaskasano, ken no kaasiannatay ti Apo, mabalintayo ti mangipatakder iti sangana idiay Tuguegarao. Ngem sabali laeng no propesional ti akinkukua ken manarawidwid. Di pay la ngamin mechanical engineering ti alaem?”

Miningmingan ti inana. Kasla agur-uray iti isungbatna. Ngem awan simngaw a balikasna. Awan ammona a sawen.

“Laglagipem a maymaysaka nga inanak. No ituloymo nga alaen dayta kurso a kayatmo ket makaalakanto iti trabaho, saankanto nga agindeg ditoy yanmi uray pay ditoy Filipinas. Kasanokamto ken inam inton madanonan ti panaglakay ken panagbaketmi?”

Nariribukan ni Jess. Dina ammo no kasano a sungbatanna ti amana. Manipud pay ubing, kinayatnan ti agbalin a seaman. Adda ngamin kaprobinsiaanda a nakapatakder iti adu nga apartment a papaupaanda idiay Manila. Saanna met ketdi a kalikaguman ti agbalin a baknang. Basta saanto nga agrigat ti pamiliana, umanayen kenkuana. Kangrunaanna, kayatna a madanon dagiti lugar a mabasbasana laeng. Sabagay, madanonnanto met dagita a lugar no adda la ketdi kuarta. Ngem napigsa ti awis ti baybay kenkuana. Kinitana ti inana. Agur-uray pay laeng iti sungbatna. “Papa, binukbukodam nga impatakder ‘ta taliermo… a saanmo a kinasapulan ti maysa a mechanical engineer. Ita pay a kasapulam? Mangsanayka kadagiti aggraduar iti auto mechanics a sinursuruan ti TESDA. Isudanton ti kabadangam. Tinto laengen agipatuldo ken mangkita no apagisu met laeng dagiti ar-aramidenda ti kueem. Saanmonton a kasapulan ti sumiroksirok kadagiti lugan. Ay-ayatenkayo ken mama kasta met ‘toy lugartayo. Kanayonkayto nga umay sarungkaran. Maysa pay, adda metten dagiti mabalintayo nga aramaten a kas ti telepono ken Messenger. Uray ania nga oras, ammotayo ti mapaspasamak iti tunggal maysa kadatayo. Ngem apay ngamin a dagitoy ti pagsasaritaantayo ket diak pay nakapageksamen para iti iseserrekko iti kolehio?”

“Agpayso met ti kuna ‘ta anakmo, lakay,” insengngat ti inana. “Uray met ‘ta amam, Jess, adda met puntosna. Ala, pagpampanunotantay amin. Ngem nakasaganakan a mapan ag-test idiay CSU?”

“Wen, ‘ma. Agkuyogkamton ken Mayan.”

“Di met kayatna ti agbalin a maestra?”

“Diak ammo, ‘ma, ngem kasla sabali met ti pagduyosanna.”

“Magustuak daydiay nga ubing. Agballigi uray sadino ti turongenna. Girlfriend-mon?”

Naklaat ni Jess. Karkardayo a saludsoden koma ti inana dayta. Pinagsinnublatna a miningmingan dagiti nagannak kenkuana. Agin-innisemda iti nabagas.

“Uray siak ket magustuak. Malaksid a nalaing ken napintas, ammona pay ti agsapul,” insarurong ti lakay. “Kasla dina ammo ti aginana daydiay nga ubing. Naemma pay nga aggunggunay, ken nadayaw. Daydayawen kano dagiti ipasiarna ti laingna nga agilawlawag. Ken English, a, ti ar-aramatenna.”

“Saanko pay a girlfriend, ‘ma,” kinunana. Ket inistoriana ti pinnustaanda ken Mayan. “Nangabakkan, barok,” inkatawa ti inana. Tinapik ti amana ti abagana.

“Siakon ti makaammo ditoy,” kinuna ti inana idi malpasda a mangrabii ngem tinulonganna latta a nagalikunkon tapno masapada amin nga aginana. Dina naawatan ti kayat a sawen ti inana iti kinuna daytoy a nangabaken ngem dina met ngarud kayat a saludsoden. Ngem iti tignay ti inana, sigurado nga ammonan no asino

Iti dayta a rabii, agsisimparat dagiti adda iti panunot ni Jess.

ti mangidaulo kadagiti agmartsa ta isu ngarud ti agpirma kadagiti porma.

Saanna a ninamnama a palpaliiwen met gayam dagiti dadakkelna dagiti gunayna. Ngem naragsakan ta saannan a parikut nga ibuksilan no ania ti adda iti kaungganna ken magustuan met gayam dagiti dadakkelna ni Mayan. Isu met la gayam a ti pay inana ti mangbaon kenkuana a mapan mangted iti no ania la ditan a kayatna nga ited no kua. Impagarupna a gapu ta ti inana ti prinsipal ken naasi kadagiti estudiante a saan unay a naparaburan iti panagbiag. Pati ngata ti inana, agkursonada ken ni Mayan? Nagsarsarita ngata dagiti dadakkelna ta apay a kasla maymaysa ti turong dagiti saritada?

Kasla adda samiweng a mangsursurot ken Jess idi agturong iti banio ken uray pay idi simreken iti kuartona tapno maturog. Pinalpaliiw ngata ti inana dagiti tignayna idiay eskuela ket nadlaw daytoy ti panagkursonadana ken ni Mayan.

Natinong ngatan ti komite dagiti mangisursuro no asino dagiti addaan iti Honors? nasaludsodna manen iti bagina. Ni ngata Mayan ti balediktorian? Napasennaay ta nupay kunana a mayat latta uray asino ti mangabak kadakuada ken Mayan, magagaran latta met a mangammo no asino kadakuada ti agbalediktorian. Dina met ngarud maitured ti agsaludsod iti inana. Saanda ngamin a pagsasaritaan dagiti maipanggep ti eskuela iti balayda.

Agsisimparat dagiti adda iti panunot ni Jess iti dayta a rabii. Napuyatan la ket ngarud a nangplano kadagiti sumaruno nga addang nga aramidenna. Adda iti alintataona ti inana. Siguro, narigatan met ti amana a nangarem idi ta malaksid a nalapsat, nalaing pay— ta naggraduar a magna cum laude. Ngem apay ngata a ditoy Batanes ti nakaipadpadanna? Ah, malagipnan daydi kinuna ti inana nga adda gayyemna idi a sinurotanna ditoy ta narigat pay laeng ti makaala iti puesto idiay lugarda.

Maestro met ti amana ngem nagsursuro latta kadagiti agduduma a banag a saan la a panagisuro. Siguro, no saan a nagpatakder iti talier, mabalin a restaurant koma ti impatakderna ta nalaing nga agluto. Nag-part time iti talier ken welding shop idi addan iti kolehio. Managpasiar uray idi agbasbasa pay laeng. Naipadpadda kano iti gayyemna ditoy Batanes. Nakitana ti adu a lugan a saanen nga agtartaray. Maysa kadagitoy ti lugan ti gobernador. Nagboluntario a nangkita iti lugan ket apagbiit laeng sa napagtarayna. Daytoy ti nangkayaw kenkuana a nagsubli ditoy idi nakaturposen iti kolehio, saan a tapno umay agisuro no di ketdi tapno agpatakder iti talier.

Agingga ita, daydi binangon ti amana a talier ti kakaisuna pay laeng a talier iti probinsia. Saanen nga immanay daydi bassit a solar a nangipatakderanna. Nagatangda ti nalawa a solar iti abay ti yanda ken kompleto metten dagiti makina nga aramatenda nga agtarimaan. Nupay liman dagiti katulongan ti amana, saan pay laeng nga ipabus-oy daytoy dagiti delikado nga aramid kadagiti kakaduada.

Naminsan, naistoria kano dagiti dadakkel ti amana nga adda simmangpet a maestra a naggapu iti Tuguegarao nga umay agisuro iti eskuela publika iti Batanes. Nagbalin a kakaseraan ti amana daytoy a maestra. Saanen a pinalusposan ti amana ti balasang.

Saan a masdaaw a nakayawan ti inana iti sumirsirok laeng kadagiti lugan ta nataer ken nasingpet ti amana. Isu ti immalaanna iti takder ken kudilna a lumablabaga no mainitan. Nalinis a kayumanggi ti inana. Napintas ti pakabuklan ti rupana ken natundiris ti bassit nga agongna a naalana met. Dayta ngata ti gapuna nga adu dagiti babbalasang a mangipadpadlaw iti riknada kenkuana ngem saanna nga ikaskaso ida.

Kaay-ayona ti inana ta managpabus-oy nga estrikto ken progresibo ti panagpampanunotna nupay dina met baybay-an dagiti nasasayaat ngem kadaanan a kannawidan. Intugot pay ketdi daytoy dagiti kannawidan ti Caggi ken Ilokano iti naggapuanna nga ili. Kaay-ayo dagiti mangisursuro nga idauluanna agraman dagiti estudiante. Maal-alidamadna laeng dagitoy ta saanda met nga iparupa kenkuana. Managtulong pay ti inana kadagiti estudiante a nakurapay. Pabungon no kua daytoy kenkuana dagiti nadaklan ken saannan nga ar-aramaten nga aruaten ket paited daytoy kadagitay madlawna nga awan igatangda iti aruatenda. Masansan pay ketdi a yarikapan daytoy ni Mayan no mapan makisalisal nangruna no rummuar iti probinsiada. Di ammo ti inana ngem ibagbaga ni Mayan dagitoy kenkuana.

“KASANON, mga klasmeyt, dandanitayon agsisina? Kasano nga agkikitatayo ken agpipinnadamag iti tumunggal maysa?” inrugi ti presidente ti klaseda. Naummongda a lallaki iti sirok ti maysa a narangpaya a lugo. Adda dagiti naurnos a tugtugaw ditoy ta isu ti masansan a pagyanan dagiti estudiante no adda dagiti small group discussions-da. Adda met pannakalamisaan ken white board a pagsuratanda. Nagpasango ni Jess, a sekretario ti klaseda, tapno isuratna dagiti pagsasaritaanda.

“Addaantayo met amin iti selpon. Agtitinekstayo lattan, wenno PM. Ikalikagumtayo a saan a mapugsat ti komunikasiontayo,” insingasing ti maysa.

“Nasayaat dayta, ngem masapul a mapakaammuan dagiti klasmeyttayo a

babbai,” kinuna met ti maysa.

“Bagaantayo lattan ni Mayan ta isun ti makaammo. Sikanton, Jess, ti mangipakaammo kenkuana.”

Pinatakder ni Jess ti tanganna. “Kaaduan sa met kadatayo ti sumrek iti kolehio ditoy probinsiatayo.”

“Pudno dayta ta narigat met ti biag ditoy. Isu a no ania a kurso ti adda dita, an-anusantayon!” agkatkatawa a kinuna ti maysa.

“Ti importante, makaadaltayo uray bokasional laeng tapno adda pangrugian.”

“Kitaentayo man no asino ti umuna a maaddaan iti pamilia,” inyangaw ti maysa.

“Narigat ti masapa a maaddaan iti nadagsen a responsibilidad. Saan nga asi-asi ti maaddaan iti pamilia. Kayatyonto ngarud a makita dagiti annakyo nga aglakam iti rigat a kas kadagiti napadasantayo?” inserioso ti presidente.

“Agpayso dayta,” insarurong ni Jess. “Sapay ta daytoy grupotayo, maaddaan iti naraniag a masakbayan a mabalinto met nga ipagtangsit ti eskuela ken lugartayo.”

Nadarimusmosan ni Mr. Garcia, ti adviser-da, ti saritaanda. Lakay a baro daytoy ket makais-isem kadagiti nangngegna.

“Maragsakanak iti saritaanyo. Ngem saandak a tultuladen. Agpamiliakayto inton addan natalged a pagsapulanyo tapno addanto mangtaginayon ‘ta apiliedoyo ken adda mangtaraken kadakayo inton nataengankayto unayen…” kinuna ti maestro. “Dimmagasak ta addada napateg a pagsasaritaantayo. Intay idiay kuartotayo .... Pakiteksyo dagitay klasmeytyo a babbai.”

Nagtungpal a dagus dagiti estudiante. Raraemenda ni Mr. Garcia ta saan a managbaon. Maysamaysa nangiruar iti selponna. Tineksan ni Jess ni Mayan.

Kasla arban dagiti agkakaeskuelaan a nangsurot

iti maestroda a nagturong iti kuartoda iti TLE building. Dagiti babbai, nasarsarusotda a nagsangpet. Awan arimekmekda a nangsarak iti pagtugawanda. Agpapadada a mangpatpatang no ania ti ibaga ti maestroda.

Madamdama laeng, addada aminen a sangaklasean malaksid ken ni Mayan.

“Apay, absent ni Mayan?” sinaludsod ti maestro.

“Saan, sir, ngem pinaayaban ni prinsipal ken ti guidance counselor. Sumaruno kano,” insungbat ti maysa.

“Ala, irugitay latta ngaruden. Padamaganyonto lattan.”

Ngem isu met a dumteng ni Mayan. Nagin-innayad a simrek. Nagtugaw iti bakante a tugaw iti likud. Nakita ni Mr. Garcia.

“Ala, paangsentay pay ngarud ni Mayan,” kinuna ti maestro.

Timmakder ni Mayan. “Agyamanak iti panangyururayyo kaniak, sir,” kinunana. “Pinaayabannak ngamin ni prinsipal ngem pinalubosannak met laeng itay maammuanna a kayatnakami a kasarita. Agsubliakto kano.” Nagtungtung-ed ti maestro. “Umuna unay, saludsodek man no ania dagiti planoyo kalpasan ti inkay panagraduar.”

“Siempre, sir, kayatmi nga ituloy ti panagadalmi,” addada nagkuna.

“Naimbag unay. Nakapag-entrance exam-kay ngaruden kadagiti eskuela a papananyo? Dagitay saan pay, siguraduenyo a makaeksamenkayo ta saankayo a makaenrol no kua. Daytoy ti kangrunaan a kayatko nga ipalagip kadakayo. Ken naawatmi dagitay listaan ti kurso nga idiaya ti TESDA ita a tawen. Dagitay kayatna ti mangala iti technical/vocational, inkayo iti opisina ti Guidance Counselor ta kitaenyo dagitoy a kurso tapno makapagpilikay a nasayaat. Makiumankayo kadakami a mannursuro no ania dagiti nasayaat nga adalenyo tapno kompuesto

‘ta kursoyo ken ti kasapulan dagiti negosio ken ekonomia iti agdama.”

Nagkiriring ti selpon ti maestro. Nagpadispensar daytoy ket napanna sinungbatan ti awag iti ruar. Naisem a nagsubli iti uneg.

“Adda napintas a damag, sir?”

dinamag dagiti estudiante.

“Wen, adda. Ngem kasanguananna, pagsasaritaantayo pay laeng ti masungad panaggraduaryo ket, ne, inton lawasnan.”

“Wen, aya. Awan pay nakasagana a busbosek ta saan met a nalako da nanang dagiti pindangda a dibang,” kinuna ti maysa nga adda iti sango.

Kasla saan a nangngeg ni Mr. Garcia ti kinuna ti estudiantena. “Ti maysa nga ipakaammok kadakayo ket ti memorandum a naggapu iti Central Office ti DepEd maipanggep iti panagpagraduar a pakaseknan dagiti nagannak ken dagiti estudiante,” kinunana ketdi. “Segun iti memorandum, saan koma a nagarbo ti panagraduar tapno maliklikan dagiti busbosen nga awan kaes-eskanna. Ti unipormeyo, isunton ti aruatenyo nga aggraduar.”

Nagpapalakpak dagiti iestudiante ngem adda met sumagmamano kadakuada a kasla saan a naragsakan. Nadlaw daytoy ti maestro.

“Apay, adda saan a mangayat iti daytoy nga annuroten?” Kinitana ti saan a nagpalakpak nga estudiante. “Ala, ibagayo dagiti kaririknayo tapno masungbatan wenno maikkan iti solusion.” Saanna nga imbaw-ing ti panagkitana iti estudiante a saan a naragsakan.

“Kua ngamin, sir, ‘tay ikitko idiay London ti nangted iti inggatangmi ken mama iti aruatek nga aggraduar ken mangipaw-itkamto kano iti retratok. Kasanon no nakaunipormeakto a mangaw-awat iti diplomak?”

Maysa kadagiti lallaki ti nangitayag iti imana. Tinung-edan ti maestro.

“Mabalin met, sir, nga isuotnanto idiay balayda sa agparetrato nga iggemna ti diplomana.” Nagkakatawa dagiti nasutil a lallaki.

“Ala, naimbag ta nasapa pay ket maipalawagmo kenkuana no apay a dimo mausar ti ginatangna. Addanto latta pakausaram.”

“Inton ag-debut, sir!” impukkaw dagiti babbai. “Wenno inton agkasar, sir!” impaggaak met dagiti lalaki a nakatugaw iti likud. Nakipagkatkatawa dagiti dadduma a babbai. Makais-isem lattan ti maestro a nangilawlawag kadagiti dadduma a sinaguday ti memorandum ken ti saandan a panagkontribusionyo iti pangarkos iti entablado ken igatang iti ipamerienda kadagiti sangaili, a kas sigud a maar-aramid, ta apaman a malpas ti programa, agaawiddanton. Ken saan metten a kas iti sigud nga adda umay a pannakabagi ti DepEd ta tinto lattan prinsipal ti mangted iti mensahe malaksid no adda kayatda a sangaili a tagaditoy probinsia. Nadakamatda ti seaman a kalugaranda ken ti panagsao ni Father Barona. Tinamingda met dagiti paset ti programa.

“Ready-kayo ngaruden a makaammo no asino ti mangted ‘ti salutatory address?” dinamag ni Mr. Garcia.

Nagulimek dagiti estudiante. Pinagsinnublatda a kinita da Mayan ken Jess nga awan met arimekmekda.

(Maituloyto)