Manila Bulletin

Ania, Aya, Daytoy Organiko a Makan?

Kadagitay mabuteng iti GMO foods ta amangan no agbaliw ti kinataoda wenno adda tumaud a sakitda, daytoy organiko a makan ti sungbat iti dayta a pannakaaliawda.

Virginia A. Duldulao, Ph.D.

SIPAPARAGSIT ni Dindo a nangilukat iti ruanganda a naaramid iti kawayan. Agtalinaed daytoy a siririkep tapno di makaruar dagiti bulos a manokda. Kasla kuyamkuyam ti kaaduda no kurkoranna ida iti mais ken irik a nailatang a pagpakan. Dagitoy ti mangmangted iti balonna iti inaldaw; no saan a dagiti itlogda, ti adobo a paggugustona.

Iti dayta a pangngaldaw, nadlaw ti maestrana ti sidana a nalingta nga itlog. Iti ngaminen kuartoda ti panganan dagiti agbalbalon.

“Itlog ti manokyo?” siiisem a sinaludsod ti maestra. “Wen, ma’am,” insungbat ni Dindo. “Itlog dagitay tarakenko a manok.”

“Apay, adda layer farm-yo? Daytay pagtaraknan kadagiti pagitlogen a manok?”

“Awan, ma’am,” inyisem ni Dindo. “Bulos la a manok, ma’am!”

Ania Ngamin ti Organic Food?

Iti leksionda iti siensia, dinakamat ti maestra ni Dindo a ‘tay balon daytoy nga itlog ti maysa a pagarigan ti organiko a makan. A nasalsalun-at daytoy a sidaen ngem dagitay mailaklako nga aggapu iti layer farm wenno pagtaraknan kadagiti pagitlogen a manok.

“Saludsodentayo man ken Dindo no naggapuan ‘tay balonna nga itlog,” kinuna ti maestra.

Timmakder ni Dindo. “Itlog ti manokko ‘tay balonko, ma’am. Bulos dagiti manokmi ket addada la iti arubayan nga agkarkaraykay nga agmalmalem. Malaksid kadagiti ipuruakko a bukel ti mais ken irik, ti la addan a tuktuktokenda agraman igges, bulbulong ken bukbukel, uray pay sabsabong. Uminumda metten iti uray sadino a nabunnong a danum ngem adda met latta nakawaras a paginumanda iti nadalus a danum.”

“Kas nangngegyo iti palawag ni Dindo, no kasta ti pannakataripato dagiti manok, ti itlogda, maawagan iti organiko,” kinuna met ti maestrada kalpasanna. “Mabalin pay a nateng, prutas, karne, gatas ken dadduma pay ti organiko a makan. Mapatanor dagitoy nga awan maaramat a kas iti magatgatang nga abono, saan a mapasuyotan iti pestisidio ken saan a malaokan ti inumenda iti bitamina wenno agas a kas koma kadagiti maitudok kadagiti taraken a manok tapno alistoda a dumakkel ken tapno saanda a kapten iti sakit.” Sa innayonna: “Nasalsalun-at ti kastat’ klasena a makan.”

Organic Farming

Kas iti imbaga ti maestra ni Dindo, adda dagiti taraon a mapatanor nga awanan maar-aramat nga abono, pestisidio, ken dadduma pay a pangpalapsat, pangpaalisto a dumakkel, wenno pangparmek kadagiti agdadael nga insekto ken sakit. Organic farming ti awag iti panagpatanor kadagiti makan nga organiko. Kinapudnona, kastoy ti wagas ti panagmula dagidi nagkauna a tattao. Itugkelda lattan dagiti imulada. Agbiag, dumakkel, ken agbungada met. Maawagan daytoy iti tradisional wenno nagkauna a klase ti panagmula.

Kuna dagiti lallakay ken babbaket a naim-imas ken nasalsalun-at kano dagiti mangan iti kakastoy nga ipapauneg idi. Awan dagiti panagadal a mangipaneknek no pudno daytoy. Ti laengen kinaawan dagiti agraraira a sakit idi a kas iti kanser ken diabetes ti mangipaneknek iti kinapudno ti ibagbagada nupay salungasingen met ti umad-atiddog a life expectancy ti tattao kadagitoy a panawen. Daytoy ‘tay kinaatiddog a panagbiag iti tunggal tao, mabalin a gapu iti nadumaduma a

rason a kas iti kaaddan ti moderno a medisina.

Adu a banag dagiti makaigapu kadagiti agbalbaliw a wagas ti panagbiag a kas iti panagtalon. Apay a saanen a mabalin ti agpannuray kadagiti nagkauna a wagas wenno kas iti sigud a maar-aramid?

Umuna, isu ti panagadu ti tao ket saanen nga umanay ti maapit no saan a baliwan dagiti wagas ti panagmula. Ngarud, agaramat iti kemikal nga abono tapno matulongan ti daga nga iti kabayagnan a pagmulmulaan, naibusen ti kinatabana. Gapu iti abono, umadu ti maapit ket saan nga agbisin dagiti tattao.

Agbalbaliw met ti aglawlaw ken ti klima. Tumaud dagiti peste nga insekto ken dadduma pay nga organismo a kas paset ti nakaparsuaan ken panagbalanse ti ekolohia. Ngem dadaelen ken agkaanda kadagiti mula. Masapul a mapaksiat dagiti makadadael ngem taginayonen dagiti makatulong a nabiag.

Kas iti agtultuloy a panagpuligos ti lubong, agtultuloy met ti pannakatakuat dagiti panangpasayaat iti panagbiag. Ngem kasapulan ti panangtaldiap kadagiti nagkauna nga aramid no mabalin pay laeng ida nga aramaten. Ti panagpatanor iti organiko a makan ket kas met laeng iti daan wenno tradisional a wagas malaksid iti panagaramat a pangpataba iti daga a kas kadagiti sindadaan ngem saanen a mabalin nga aramaten.

Kas pagarigan, mabayag nga urayen ti panagrupsa dagiti aramiden nga organic fertilizer ken manmano met ti paggatangan. Kuna dagiti mannalon a narigat met a paksiaten dagiti makadadael nga igges/insekto ta no dadduma, kasla agngirsida pay no piduten wenno sabidongan ida. Ngem ketdi adu a wagas ti mabalin nga aramiden a kas iti maisursuro nga integrated pest management (IPM) tapno saan nga agpasuyot iti pestisidio.

No anagen ‘toy panagpatanor iti makan nga organiko, awan dumana iti panagtalon idi un-unana. Kas met kadagiti dadduma pay nga aspekto iti panagbiag—agsubli iti namunganayan. Iti Ingles, isu daytoy ‘tay “back-to-the-basic.” Ngem napagtitipon ditoyen dagiti padas, sursuro, pammati, ken kannawidan a naurnong iti panaglabas dagiti tawen. Ngarud, ti organic farming, isu ti panagpatanor kadagiti makan babaen dagiti siguden nga adda kadatayo ngem nabaliwan laeng ti pakaaramatanda. Kas pagarigan, dagitay saantayon a maaramat dita kataltalonan a kas iti garami, bulbulong, ruruot; dagitay sobra wenno pagimaritan kadagiti lutuen, mabalinda a mapalungsot wenno maikiwar iti talon no agaradoka tapno agrupsa ket agbalidanton a pataba ti talon inton panagmumula. Gapu ta naggapu dagitoy a napalungsot iti kosina ken aglawlawtayo, ngarud saanda a makasabidong kadagiti sabali a nabiag a kas kadagiti billit, insekto, ken dadduma pay a tumatayab. Gapu ta agrupsa ken maaramatdanto met laeng, saanda ngarud nga agbalin a basura a makadadael wenno mangsabidong iti aglawlaw. Daytoy ti kapatgan a maitulong ti panagmula nga organiko. Kas iti pagsasao dagiti mannalon iti organiko idiay San Isidro, Isabela: “Iti wagas nga organiko, mapakan ti daga; pakanen met ti daga dagiti mula; ken dagiti mula pakanenda dagiti tattao.”

Babaen ti organiko a panagtalon, mamantener ngarud ti balanse ti aglawlaw, agtultuloy ti kinangayed ti nakaparsuaan, makatulong iti saan a panagbisin, ken nasalsalun-at dagiti tattao.

Agduduma dagiti abono a maaramat iti panagtalon. Dagitay nagrupsa a bambanag nga aramaten iti organic farming isu ‘tay maaw-awagan iti organic fertilizer. Nabaybayag a makita ti epekto daytoy ngem pasayaatenna ti tekstura ti daga. Dagitay adu nga abono nga aramid dagiti paktoria ken ad-addan nga us-usaren dagiti mannalon ti maawagan iti chemical, synthetic wenno inorganic fertilizer. Daytoy nga abono ti aramaten iti conventional farming. Makita a dagus ti epektoda.

Makaaramidtayo iti organiko nga abono ta aggapu daytoy kadagiti banag nga aglungsot wenno agrupsa isuna laeng ta mabayag nga urayen nupay adda dagiti wagas a pagpaalisto nga iwanwanwan ti Department of Agriculture (DA). No kastoy ti aramaten a pangpataba iti pagmulaan, ti nateng wenno bunga a maapit, maawagan iti organic food. Saan laeng nga abono ti kasapulan ti mula no di pay ket dagiti pangsalaknib kadagiti bulong wenno bunga a taraon a kas iti pestisidio a pagpatay kadagiti insekto nga agdadael ken erbisidio a pangpaksiat kadagiti ruot a makikompetensia nga agsusop kadagiti sustansia iti daga. Ngem kas met laeng iti abono, saan nga aramaten dagitoy no organiko ti kayat a mapatanor a makan. Adda met dagiti isursuro ti DA a pamuspusan tapno makapatanor iti makan nga organiko a saan nga agaramat kadagitoy a makasabidong iti aglawlaw.

Dagiti pay mabalin nga aramiden nga abono nga organiko ket dagitay rugit ti ayup, daga a pagis-isbuanda, ap-ap iti kataltalonan ken pagpempenan, garami, nagrupsa a bambanag iti taltalon, bulbulong, nagimaritan, ken sobra a makan. Kasayaatan pay ketdi ‘tay nagburasan iti balatong, mani, ken utong ta nabaknang dagiti ramutda iti nitrogen-fixing bacteria. Nasamay ti nitroheno a pangpataba iti talon. Mabalin met a mayarado lattan dagitoy a nagburasan a kas green manure ta pagruprupsaanda. No nasalunat ti daga, naturtured kadagiti sakit, peste, tikag, ken layus.

Nasaysayaat Kadi Dagiti Makan nga Organiko?

Nupay kasano ti reggettayo a mangan kadagiti

taraon a napatanor iti organiko a wagas, adda dagiti rason a saan a matungpal daytoy. Saan a mamimpinsan a maaluadan ti pannangan kadagiti produkto a napatanor iti kombensional a panagtalon nga isu ‘tay panagaramat kadagiti magatang a pangpaadu iti apit, pestisidio a pangsaluad ti mula kadagiti makadadael nga insekto ken pangpatay kadagiti agtubo a ruot.

Nabayag bassiten a maikamkampania iti pannangan kadagiti organic foods gapu iti agduduma a rason. Umuna, ‘tay awan koma ti maipauneg iti napatanor babaen ti kemikal nga abono, napasuyotan iti pestisidio wenno nawarisan iti erbisisidio. Saan a madlaw a dagus ti epekto dagitoy ngem maurnongda iti uneg ti bagi ket inton agepektoda, isunto metten ti panagsakittayo. Dimo ammo ti gapuna ta agsakitka met lattan. Ngem no lagipem dagiti impapaunegmo, maawatamon no apay.

Kadagitay mabuteng iti GMO foods ta amangan no agbaliw ti kinataoda wenno adda tumaud a sakitda, daytoy organiko a makan ti sungbat iti dayta a pannakaaliawda. Ngamin saan a mapalubosan a maimula ti GMO a kas organiko.

Daytoy ti laglagipen: Saan nga amin a GMO a produkto ket organiko ngem amin a produkto nga organiko ket saan a GMO.

Pakagatangan kadagiti makan nga organiko? Kadagiti dadakkel a mall wenno supermarket, adda dagiti nailasin a pakagatangan kadagiti organic foods. Addaan dagitoy ti karatula nga Organic Foods wenno Organically-Produced Foods. Nanginnginada laeng ngem kadagitay napatanor iti conventional farming.

Ngem apay koma no datayon a mismo ti agmula iti organic foods? Itugkelmo laeng ‘tay nagimaritam iti kamote iti pagayusan iti danum wenno imasetera. Apay no mangitugkelka met ti sangaagpa a kayo ti marunggay, alukon wenno katuday iti uneg ti inaladam? Nalaks met la nga agbiag dagitoy. Nagadu a bukbukel ti mabalin nga imula. Saanmo idan nga ikkan iti abono. Ala, padasentay man tapno adda sidatayo nga organic vegetables. Asidegen ti psnagtutudo ket saanmonton a sibugan ida.

Ti wagas ti panagtalon,

apektaranna ti sustansia a laonen dagiti makan a kas kadagiti bitamina, minerals, enzymes ken micronutrients, segun kadagiti adun a naiwayat a panagadal. Kas pagarigan, iti innem a tawen a panangadal iti mula a lasona, natakuatan a ti napatanor iti organiko a wagas, ad-adu dagiti antioxidant-na ken nangatngato ti linaonna a flavonoid ngem itay napatanor babaen ti conventional farming. Malaksid iti kinaad-adu ti linaonda a sustansia, nangatngato pay ‘tay good fats (Omega 3) ken nababbaba ‘tay makapadakes a lana nangruna kadagiti gatas.

Kastoy met dagiti takuat manipud kadagiti taraken a napakan kadagiti feeds nga organiko a pakairamanen dagiti itlog ken karne. Kadagiti met nateng, dagiti napatanor babaen ti organiko a wagas, nangatngato ti antioxidant-da kontra iti kanser ken dadduma pay a sakit. Kadagiti babaknang a pagilian a kas iti US, nakasurat no ti makan ket 100% nga organiko wenno naaramid manipud iti ramen nga organiko.

Kas iti immunan a naibaga, bassit wenno awan naaramat a pestisidio ken metal iti panagpatanor iti organiko a makan. Napateg unay daytoy kadagiti masikog, agsussuso a maladaga ken ubbing. Natakuatan nga adda dagiti pestisidio a makaigapu kadagiti mabayag a panagdebelop dagiti ubbing.

Ti karne ti dingo nangruna dagiti baka ken nuang nga agar-arab ti ruot iti ruar, nasussustansia ken naim-imas ti karneda ngem dagitay mataraken iti uneg gapu iti Omega 3 nga aggapu iti ruot ken ti init a makatulong iti salun-atda. Dagitay bulos a manok, saandan a kasapulan ti antibiotiko a maitudok kadakuada wenno mainawnaw iti kanenda ta naresistansia dagitoy iti sakit.

Saan met a pagsayaatan amin ti maited ti organic food. No dadduma, nanginngina ken awan pay magatang. Ngamin, awan met sindadaan a magatang nga organiko nga abono (ta kasapulan met ti mula daytoy tapno dumakkel); nalaklaka a madadael; mabalin a nakontaminaran iti e-coli nga aggapu kadagiti bagis ti naparti (mabalin met a naggapu daytoy a bakteria iti ruot a kinnan ti dingo); ken narigat a sapulen ta manmano dagiti aglako.

Kas iti ania man a banag ditoy a biag, adda met latta pagsayaatan ken pagdaksan ti tunggal aramid ken teknolohia. Agsasabali met dagiti gandat nga inda gun-oden.

Kas koma ti GMO (saan a mabalin nga aramaten daytoy para iti organic farming) wenno ti golden rice (a nabaliwan ti henena). Risuten ti GMO ti kinakurang ti makan; ti golden rice para met iti salun-at.

Kasano ngaruden? Inikkannatayo ti Apo a Mannakabalin iti bukod a kinalaing. Usarentayo daytoy a mangpili no ania ti kasayaatan a suroten.—O

Itoy A Bilang

ilo-ph

2023-06-01T07:00:00.0000000Z

2023-06-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/282449943406662

Manila Bulletin Publishing Corp