Manila Bulletin

Kinsa Ang May Sala

Ni MERIAM G. LAMBERTE

HINDI kita malilimutan. Hindi kita pababayaan.” Lanog ang maong awit samtang gisud-ong namo ang usa ka babaye nga gisundan ang karwahe sa patay diin luwan ang iyang bana. Kadto ang labing sakit nga talan-awon sa paghatod sa lubnganan nga akong nakita sa tibuok ko nga kinabuhi. Wala kapugngi ang pag-agos sa among luha samtang gisundan sa among panan-aw ang padayon nga pagbakho sa namatyan.

Marso 20 tuig 2020, dili ko gayod malimtan si Mira— si Mira nga nag-inusarang nagpalubong sa iyang bana— si Mira nga taliwala sa kasakit nga iyang naagian walay bisan usa nga masampit. Dili tungod kay gibudhian siya sa tanang pamilya ug kahigalaan apan gumikan sa pandemyang gisagubang. Gikan siya sa tambalanan sa kasikbit nga siyudad ug ang ordinansa nga gipalabang sa ilang lungsod nga si bisan kinsa nga gikan sa maong dakbayan nga molapas ug kawhaag upat ka takna, ikuwarentinas. Ug tungod kay si Mira gikan didto sulod sa upat ka adlaw, nagpasabot kini nga ang tanan nga moduol niya i- quarantine usab. Walay buot magpagapos sulod sa kawhaag usa ka adlaw sa isolation center.

Si Harry, ang 16 anyos nilang anak, wala masud-ong ang amahan sa kataposan nga higayon ug wala niya

Wala ko kahibawo kon hangtod kanus-a magpangharaw sa atensiyon ang akong mga anak gikan sa iyang mga iyaan, kon kanus-a mohunong ang pag-agos sa akong mga luha sa dihang igo na lang ko sa pagsud- ong sa among kanhi pinuy- anan.

magakos ang iyang inahan bisan buot niya kining buhaton. Walay si bisan kinsa ang makasupak sa maong balaod, ug gani matod pa sa among driver sa purlon, didto sa lubnganan, andam na ang patrol car nga maoy sakyan ni Mira pagbalik na sa iyang lungsod, gikan sa menteryo patighulog na sa isolation.

Pagkapait gayod sa gidangatan sa pamilya ni Mira, sumala pa ni Harry sa dihang nahinabi ko siya human ang pipila ka adlaw diin siya nag-order ug lapida alang sa iyang amahan.

“Sige lang og hilak si Mama, Ma’m, dili siya kadawat nga bisan atake sa kasingkasing ang gikamatyan ni Papa apan positive kini sa gipahigayon nga rapid test. Wala na gani mapamisahi ang patay nga lawas ni Papa bisan bendita man lang unta to. Pait kaayo among kaagi, Ma’m.”

Dili ang sa pamilya ni Harry ug Mira ang kataposan nga sugilanon nga akong nabatyagan sa panahon sa pandemya. Daghang sugilanon nga makita mo sa balita sa telebisyon nga makapakumot gayod sa imong dughan apan mas sakit gayod kon personal mo nga masaksihan ang maong panghitabo.

Dihay usa ka adlaw usab nga adunay gihaya nga patay sa chapel; namatay, matod pa, kay wala na kini mapa- dialysis sa Sugbo kay lagi sukad gipatuman ang community quarantine, wala namay biyahe nga gitugotan paingon ug pabalik sa Sugbo gawas sa mga cargo nga maoy nagdala sa mga supply sa pagkaon.

“Kon na- dialysis lang unta si Tatay, lagmit buhi pa siya karon!” nadungog ko sa iyang anak.

Sukad niadto, daghan pa ang nadugang nga susamang mga sugilanon. Walay dato ug walay pobre sa COVID. Walay makalibre. Pero seguro ang labing sakit nga mitatak gayod sa akong panumdoman...

Sulod sa usa ka buwan sa milabay nga Agosto, lima ang nagpakamatay ug silang tanan parehong inahan ug usa lang ang hinungdan: ang kagubot sulod sa ilang panimalay. Pagkasakit palandongon nga nawala ang suga sulod sa ilang pinuy-anan.

“Ma, pasayloa mi, Ma! Nay, pasayloa mi sa among gibuhat!” Halos magminatay na og hilak, lagmit ang mga anak kini sa namatyan. Dili na makadungog nila ang ilang inahan. Uwahi na ang tanan.

Gikan sa akong nahimutangan, gisud-ong ko si Nanay, naglingkod ilawom sa mangga, daw lawom ang iyang gihunahuna.

“Kuya, bantayi na ninyo pirme si Nanay, ha. Estoryahi ninyo pirme,” pahimango sa igsoon sa akong bana sa telepono human niya masayri ang balita kabahin sa hinungdan sa kamatayon sa among gipangbalsamar.

Lig-on si Nanay. Sayod ko nga walay kagubot nga

makapatumpag sa iyang baroganan labaw na kay aduna siyay ligon nga pagsalig sa Ginoo.

“Wala gayod mi magtuo nga magpakamatay si Nanay, Tiya.” Nadungog ko gikan sa usa ka lalaki nga naggunit sa puti nga sinina. Nanghubag pa ang iyang mga mata.

“Inyo nang sala. Kon nagpatuo pa lang unta mo sa inyong inahan, buhi pa siya karon!” dungan sa pagtalikod niini sa iyang pag-umangkon.

Daghang esena sa kagubot ang mingtumaw dungan sa pandemya. Dili luwas niini ang among pamilya. Aduna miy kaugalingon nga pakigbugno nga lagmit bisan ang bakuna lisod sa pagsagang. Wala ko kahibawo kon asa kutob ang tanan, kon asa kutob nga daw sa anino na lang ang akong bana sa iyang mga igsoon. Wala ko kahibawo kon hangtod kanus-a magpangharaw sa atensiyon ang akong mga anak gikan sa iyang mga iyaan, kon kanus-a mohunong ang pag-agos sa akong mga luha sa dihang igo na lang ko sa pagsud-ong sa among kanhi pinuy-anan. Wala gayod ko masayod kon kanus-a matapos ang kagubot sa akong dughan.

Apan usa ang segurado: lumalabay ang tanan. Lumalabay usab sila sa kalibotan, ,g gani sa akong mga damgo dugay ko na silang gihukman.

Nanugid ko. Namalak. Gisubay ang matag akto sa panghitabo sa maong kalihokan, sa akong kalihokan. Napukaw ang akong imahinasyon sa pag-umol sa kamatuoran base sa akong lente. Gibalikan na pod kog sagpa sa liboan ka idlas nga metapora ug nakigbugno ko kanila aron ilang palad mahapyod.

(Papel nga gibasa sa tagsulat atol sa sesyon sa Sunday Club, Mayo 9, 2021)

AKONG gilamoy ang akong anino. Midaguok ang tiyan sa yuta sa aninong nawala. Kay sugo pas katigulangan: Hakpa ang imong anino ug igasa sa gigutom nga yuta! Nahilis ako sa tutok sa mga tawong nagkiyawkiyaw sa akong salaod nga nahimo ug akong gisuka ang akong garbo ug ako… nawad-an og uniberso.

Tinahod kong mga kauban sa Sunday Club, mga magbabalak, magsusugilanon, maggugumalaysay, mga dramatista, ug mga higala, mga mahigugmaon sa arte ug katitikan, maayong hapon kanatong tanan.

Usa ka lawom nga pagtan-aw sa kaugalingon, sa kasingkasing, sa kalag ang oportunidad nga inyong matahasan sa pagpamatbat kabahin sa panulat nga akong napili— ang pagka maggugumalaysay. Alang sa uban, ang usa ka gumalaysay simpol nga essay ra. Anaa koy natan-awan nga lektyur sa youtube kabahin sa pagsulat og gumalaysay o creative nonficition diin ang mamumulong nagaingon: “Piyonga ang imong mata, imadyina ang dagat nga napailawman sa panganod. Taudtaod, anaa kay nadunggan nga huni sa mga langgam.”

Apan, mihunong ang namulong sa youtube ug miingon: “Sa pagsuwat og creative nonfiction, dili na kinahanglang magimadyin kay anaa na sa imong atubangan ang tanan.”

Tuod, anaay punto ang mamumulong sa youtube. Wala na nako gikuha nga katungod kaniya kay based on facts o real events man ang tinubdan sa usa ka gumalaysay. Apan, sa akong paghinuklog sa iyang pagpakasayon sa gumalaysay, nadagma ako sa lunangan— lunangan sa katapol— lunangan sa pagkawalay imahinasyon— lunangan sa walay kinutobang kangitngit. Tiaw mo na nga di na diay ka kinahanglan nga magimadyin ug di na ka kinahanglan magmugna kay anaa nas imong atubangan ang tanan? Ah, kon ang tanan miduyog sa maong mentalidad, mao diayng pipila ray misuwat og gumalaysay.

Pipila lang kanila ang nagpalawom ini. Kay di ba, creative writers baya ta? Ug nganong mag-usik-usik man ta sa atong enerhiya sa pagtulpok sa keyboard ug mamuwaw sa usa sinulat nga tinapolan? Sa ka lihok sa imahinasyon sa usa ka magsusugilanon, sa kalawom sa panahom sa usa ka magbabalak, sa kauhaw og mga pakpak sa usa ka dramatista… nganong ari mas gumalaysay o creative nonfiction, nganong non-fiction gyod ang suwaton? We won’t stoop down into that level, dude, sa ilang thought bubble pa.

Naila nako ang akong kaugalingon isip magsusugilanon. Anaa koy daghang igsasaysay sa akong pagka bata. Pagka anak. Pagka apo. Pagka higala. Ug pagka dili higala. Gitungas ko usab ang tahas sa pamalak. Kay porbida! Hait kaayong managpa ang mga metapora kanako ug dili gyod nako madakpan ang iyang palad. Maong namalak ko ug tuod akong nahapyod ang matag linya niadtong palara nga puwerteng idlasa. Wala pa ko mihunong, kay movie fanatic man ko ug certified laking TV, gisulod nako ang pagsuwat og script sa usa ka short film ug karon nagsuwat na pod og komiks kay gusto nakong kuoton ang bolsa sa cinematography sa akong pamaagi.

“Richellet, you write this event for Bisaya, okay?” sugo ni Ma’m Hope kanako. Nakalingi kos akong likod aron magpalaban unta og higala nga kauban nako sa pagsalmot sa panagtapok sa arte— sa Dandaniw— niadtong tuig 2016 diin gitagaag pasidungog ug pag-ila si Fr. Rudy Villanueva. Apan nangawala man sila. Ug ako niadtong higayona usa ka biniyaang sundalo sa gubat. Silang tanan missing in action. Igo ra kong mipahiyom kang Ma’m Hope ug mitando. Sa akong hunahuna, “Writer lagi ko pero di man na writerly ang essay, uy!”

Usa pod sa akong suliran mao ang akong pagka tabian.

Kon naay event sa mga magsusulat, instant reunion man god na. Gawas sa akong pagpanghagis og balak ngadto sa tablado, ang partisipasyon nako adtong panagtapoka mao ra gyod ang pagtabi. Tabi diri. Tabi didto. Pasiaw. Hagwa.

Sabado sa gabii, nauli kos balay nga gikapoy sa akong tabi. Ug akong nadawat ang chat sa akong editor sa Bisaya: eksayted na kos imong essay, Day. Ugma unta imong deadline apan tagaan tikag hangtod Martes sa buntag aron maeditan nako ang imong sinulat ug maapil sa layout sa sunod isyu. How news spread fast, di ba? Ug wa ra man to nako seryosoha ang pagyango kang Ma’m Hope. Nahunong ko. Kay wa koy masuwat. Wala ko maminaw og tarong. Apan ang akong nahunahunaan nga kaluwasan? Kay naa ko didto. Usa ko sa mga kalag nga naglaroy-laroy sa Dandaniw. Kon naay modokumento sa maong panghitabo sa uniberso imposible nga wala koy labot.

Akong gilamoy ang akong anino. Midaguok ang tiyan sa yuta sa aninong nawala. Kay sugo pas katigulangan: Hakpa ang imong anino ug igasa sa gigutom nga yuta! Nahilis ako sa tutok sa mga tawong nagkiyawkiyaw sa akong salaod nga nahimo ug akong gisuka ang akong garbo ug ako… nawad-an og uniberso.

Ug niadtong tungora natawo ang gumalaysay nga “Dandaniw 2016: Pasayloa ako Padre kay ako nagtabi.” Usa ko adto ka bata nga nawala sa dakong wanang. Walay katagoan. Walay masangpit. My heart was out there. Ang akong kahuyang. Akong gipalutawlutaw ang akong kalag sa kangitngit ug nakita nako ang motion picture sa grand entrance ni Father Rudy. Gitawag siya sa emcee ug igo ra siyang milakaw og pinabugoy, gi-shhhh ang audience ug milingkod sa kinatumyang bangko ubos sa tablado. Mora lang og estudyanteng bulabog nga naleyt sa klase. Alang sa tawo nga among gipangandaman, gi- quote ug kinsang sinulat gihimoan pa og creative write back, dili lang kadto usa ka ordinaryong pasiaw ni Father Rudy. Nagtangag kadtog bililhon nga mensahe.

Ug didto ko nagkuhag kusog sa paglahutay og suwat sa akong gumalaysay. Nanugid ko. Namalak. Gisubay ang matag akto sa panghitabo sa maong kalihokan, sa akong kalihokan. Napukaw ang akong imahinasyon sa pag-umol sa kamatuoran base sa akong lente. Gibalikan na pod kog sagpa sa liboan ka idlas nga metapora ug nakigbugno ko kanila aron ilang palad mahapyod.

In one of these rare moments of painful clarity he later wrote: “The true purpose of poetry is to keep us from vomiting.” That was the last he ever attempted to write a poem, convinced that poetry is best lived, not written to be read or spoken. – Mass For The Death Of An Enemy, Renato Madrid (a.k.a Fr. Rudy Villanueva)

Mao kadto ang reyalisasyon ni Delfin, ang nag-unang karaker sa maong libro samtang gihuyop og hangin. Ug mao pod kadto ang akong gihimoag balak isip creative write back.

Ug niadtong idlas nga higayon sa kamatuoran, akong nahunahunaan nga ang matuod nga kaluhogan sa pagsulat og gumalaysay mao ang paglamoy sa anino. Ang anino sa balak, sa sugilanon, sa mga akto sa drama ug komiks, sa imahen sa reyalidad ug imahinasyon. Ang pagsuka sa garbo ug ang pagdawat sa kahuyang mao ang pagkakaplag sa kaugalingong kusog.

Akong gilamoy ang akong anino. Midaguok ang tiyan sa yuta sa aninong nawala. Kay sugo pas katigulangan: Hakpa ang imong anino ug igasa sa gigutom nga yuta! Nahilis ako sa tutok sa mga tawong nagkiyawkiyaw sa akong salaod nga nahimo ug akong g gisuka ang akong garbo ug ako karon… giamuna sa uniberso.

Balita

tl-ph

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

2021-06-16T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281500754211104

Manila Bulletin Publishing Corp