Ang Raynang Bukidnon

(Napatik sa Bisaya, Septiyembre 25, 1946)

KALIBOAN ka tuig kanhi, may usa ka pulo nga gimandoan sa usa ka haring ulitawo nga motubag sa ngalang Hari Baskog. Kining haria mao ang bugtong anak sa manununod sa gingharian sa iyang mga ginikanan— sila si Hari Kusgan ug Rayna Huyang.

Gilisdan nga nag-inusara sa palasyo ug walay makalingaw kaniya sa panahon sa pahulay ug makatabang sa panahon nga daghag libang sa gingharian, ang hari nagpahibalo sa iyang tinguha nga buot siyang magminyo sa usa ka babaye nga hatagan niyag gahom sa pagka rayna.

Aron makapili sa babayeng angayan sa iyang gugma, si Hari Baskog nagpahibalo nga kinahanglan tanang babayeng walay kabilinggan motugbong aron pagtambong sa usa ka dakong pangilin nga saulogon sa dakong hawan sa palasyo sa hari.

Tubag sa maong pahibalo, tanang dalaga, adunahan kun kabos, lungsoranon kun bukidnon, nanagganayan paingon sa palasyo aron pagtambong sa pangilin.

Human kadaliti sa makabuhong pagkaon ang nanambong ug tapos ikapasundayag ang mga kalingawan, ang hari mimando nga ang kadalagahan kinahanglan maglaray. Gitagsa-tagsa sa hari pagsud-ong ang nanaglaray, apan hapit na lamang matapos ang han-ay sa kaliboan ka dalaga, si Hari Baskog wala pay napili.

Paghiabot na niya sa napulo na lamang ka dalaga sukad sa kinatumyang ihap sa laray, si Hari Baskog nahitalunong pagkalit. Misugat sa iyang mga mata ang babaye nga sa tanaw niya ligdong, buotan ug ulay. Bisan maila sa panagway nga kining babayhana usa ka bukidnon, ang hari nabihag sa katahom. Daw gilamat siyang nagsud-ong. Gisuhid sa hari pagsud-ong ang babaye gikan sa tiil hangtod sa ulo. Sa dihang wala na makaantos, ang hari nagpakisayod sa kagikan ug ngalan sa dalaga.

“Ako, Mahal nga Hari, usa ka bukidnong sakop ning imong gingharian,” matod sa dalaga sa dihang gipangutana sa hari. “Lumay ang akong ngalan.”

Gilayon gipadayag sa hari ang iyang gibati sa dalagang nakadani kaniya ug mipahibalo sa tanan nga si Lumay mao na ang rayna sa ginghariang iyang gimandoan.

Ang kaminyoon ni Hari Baskog sa usa ka babayeng bukidnon mikaylap sa gingharian sa ubang kapuloan. Wala dangtig pipila ka adlaw, si Hari Baskog nakadawat og usa ka sulat-pahibalo gikan sa mga hari sa mga silingang pulo, nagsugo nga sulod sa kap-atan ka takna kinahanglan moatubang sa hukmanan sa mga hari aron pagtubag sa sumbong nga gipasaka batok kaniya nga, kon himatud-an,

May nahunahunaang paagi si Rayna Lumay aron maluwas sa hinanaling kamatayon si Hari Baskog...

silotan sa kamatayon. Gisumbong siya sa sala nga nagminyo og usa ka babayeng bukidnon. Niadtong mga panahona, tanang hari sa kapuloan may usa ka kauyonan ug balaod nga nagdili sa usa ka hari pagpangasawa sa usa ka babayeng dili sakop sa harianong mga banay. Apan si Hari Baskog milapas niining balaora.

Paghikadawat ni Hari Baskog sa maong sulat-pahibalo, gilayon miadto kini sa pulo diin didto ang hukmanan. Human himoa ang husay, ang mga hari mingpakanaog sa ilang hukom nga si Hari Baskog silotan sa kamatayon. Lima ka adlaw mao ang lugwayng gihatag sa iyang kataposan.

Sa gidangtan nag upat ka adlaw sukad sa paggikan sa hari, si Rayna Lumay giabot og kabalaka nga wala mahiuli dayon ang iyang bana. Sa tungang gabii sa ikaupat nga adlaw, ang rayna, samtang natulog nga nag-inusara sa palasyo, nagdamgo.

“Rayna Lumay,” sa iyang damgo, “ugma sa ikanapulog duha ang takna sa udto, si Hari Baskog patyon tungod sa sala nga pagminyo og usa ka babayeng bukidnon.”

Nahigmata ang rayna niining damgoha. Nakahunahuna siya nga bisag unsay mahitabo kinahanglan iyang apason ang iyang bana. Aron dili siya mapiri sa panagway sa mga rayna sa ubang mga gingharian, si Rayna Lumay gilayon nagmando niadtong gabhiona nga tanang alahero kinahanglan moanha sa palasyo aron pagbuhat og kuwentas nga lima ka gatos ka dupa ang gitas-on ug pulos bulawan. Tungod sa kadaghan sa alahero nga namulaw pagbuhat sa kuwentas, kini natapos sa wala pa mamanagbanag ang kahayag sa kabuntagon.

Sayo sa buntag, sinul-ob ang labing bililhon ug matahom sapot nga harianon ug ang nagkatay nga kuwentas nga bulawan, si Rayna Lumay misakay sa usa ka matulin nga sakyanan paingon sa pulo nga giadtoan sa iyang bana. Sa pikas niyang dalunggan, iyang gitaod ang ariyos nga brilyante nga ang gidak-on sama sa labing dakong hungot.

Kining ariyosa nga gisul-ob ni Rayna Lumay mao ang alahas nga sulod sa dugayng panahon gipangita ug gikagubtan sa tanang gingharian. Mao kini ang gibantog nga bahandi nga nagaluklok lamang sulod sa gingharian. Walay nasayod nga si Rayna Lumay mao diay ang nakabaton niining bahanding gikagubtan sa mga hari. Hangtod si Hari Baskog walay kalibotan nga kining labing bililhong hiyas kaugalingon sa iyang asawang bukidnon.

Napulo na lamang ka gutlo, moabot na ang tagal nga patyon si Hari Baskog. Si Rayna Lumay nahiabot na sa pulo diin adto patya ang iyang bana. Gilayon mimando si Rayna Lumay sa usa sa iyang mga sinaligan nga ang pikas ariyos

brilyante nga iyang gisul-ob ihatag sa hilom sa rayna ug asawa niadtong hari nga nagpakanaog sa hukom nga patyon si Hari Baskog. Nabuyo sa kamahal, katahom ug kabililhon sa hiyas, ang asawa nga gihatagan wala mahimutang. Gihipos kini ug gitagoan sa iyang tipiganan sa palasyo.

Pagkahibalo niya nga ang pikas niyang ariyos gikahatag na ngadto sa rayna, si Rayna Lumay kinuyogan sa napulog duha ka matahom nga dalaga nagsul-ob usab og harianong mga sapot, minglakaw paingon sa dapit diin adto hunosa ang kinabuhi sa iyang bana. Lima na lamang ka gutlo, taposon na ang iyang kinabuhi. Andam na ang mga berdugo nga maoy mopatay sa sinilotan, samtang ang mga hari nanag-alirong.

Sa dihang nangandam na ang mga berdugo sa mando sa pagbakyaw sa espadin nga ipatay sa hari, mikalit pagtungha si Rayna Lumay nga nakadapit sa pagtagad sa tanang didto sa hawan sa palasyo. Mingsiga ang ilang mga mata nga nagtan-aw sa babayeng nagsul-ob sa sapot sa rayna nga wala nila hiilhi, sa katahom nga mahimong hitupngan apan dili hilabwan sa mga rayna sa mga silingang kapuloan. Nahingangha sila nga nagsud-ong sa kuwentas nga bulawan nga nagkutay ug sa ariyos nga brilyanteng naggilak-gilak.

“Mga Mahal nga Hari,” matod ni Rayna Lumay, “ania ako aron pagpasaka sa akong sumbong batok niadtong kiriwan nga mikawat sa pikas ariyos nga akong gisulob. Nasayod ako nga ang kawatan sakop niining inyong gingharian. Ang bili niadtong pikas kong ariyos nga nawala dili katumbasan sa bili niining gingharian. Ug kanang tawong inyong gihukmang patyon, walay sala. Kinahanglan inyong bakwion ang inyong hukom.”

Ang mga maghuhukom mingmando sa mga berdugo nga iuswag una ang panahon sa pagpatay. Gibaod nga pangitaon ang ariyos nga giingong gikawat, ug sa dihang gihalughog ang tanang kasuokan sa palasyo, ang alahas hikaplagan didto sa tipiganan sa raynang asawa sa naghukom nga patyon si Hari Baskog.

Gilayon si Rayna Lumay mihangyo nga ang raynang nagkawat sa iyang ariyos nga nawala kinahanglan silotan sa kamatayon. Ang mga hari nagkauyon nga ang maong ariyos iuli lamang ngadto kang Rayna Lumay, apan pasayloon ang rayna, ug si Hari Baskog sa silot sa kamatayon.

(KATAPOSAN)