Binisayop Pa More! Binisipyat Na Gyod!

ABI nakog mao ray timailhan sa inanay nga pagkahugno sa pinulongang Binisaya ang sayop nga paggamit sa mga pulong gikan sa laing pinulongan (labing sagad Tinagalog) bisan kon lahi ang kahulogan ug naa untay haom nga lunsay ug hustong Binisaya nga termino. Kini ang gitawag sa usa nako ka artikulo kaniadto dinhi sa Bismag (Hunyo 20, 2018 nga isyu) nga Binisayop.

Apan sa akong pagsigeng tan-aw sa usa ka Binisayang programa sa balita sa usa ka estasyon sa telebisyon, akong namatikdan nga gawas diay niining Binisayop o dili mao nga paggamit sa mga pulong gikan sa ubang pinulongan imbes sa husto o lunsay nga Binisaya, anaa usab ang matawag nga ‘binisipyat’.

Ang binisipyat mao ang paggamit sa pulong nga Binisaya tuod apan sipyat ang paglitok. Sagad nga resulta gihapon kini sa takod sa Tinagalog.

Sa giingong Binisayang programa sa balita sa telebisyon, ang usa ka news anchor sagad molitok sa pulong “balita” nga anaa ang himug-at o stress sa ikaduhang silabol nga “li” (“baLIta”). Kini nga linitokan iyaha sa mga Tagalog. Sa hustong Binisayang paglitok sa maong pulong, ang himug-at anaa sa kataposang silabol (“baliTA”) nga duna poy sagunto o glottal stop.

Lain pang pulong nga kanunay masipyat paglitok sa usa sa mga news anchor sa programa mao ang “bagyo.” Sagad nga anha ibutang ang himug-at sa kataposang silabol (bagYO)— nga linitokang Tagalog. Ang husto unta nga Binisayang paglitok niining pulonga mao nga ang himug-at naa sa unang silabol (BAGyo).

Paborito pod nga sipyaton paglitok ang pulong nga

“lungsod” pinaagi sa pagbutang sa himug-at sa ikaduhang silabol (lungSOD)— Tinagalog nga linitokan diin nagkahulogan og “siyudad.” Sa pikas bahin, ang Binisaya gyod nga paglitok sa maong pulong mao nga dinha ang himug-at sa unang silabol (LUNGsod), diin ang kahulogan mao ang “munisipalidad” o “munisipyo.”

Kon hunahunaon, ang mga magsisibya matngon kaayo sa ilang paglitok sa mga pulong, ug angay lang nga magmatngon sila sanglit daghan ang makadungog ug maimpluwensiyahan sa ilang linitokan. Segurado ko nga ang mga magsisibya nga akong nadunggan nga gabinisipyat pulos nakahuman og kurso sa kolehiyo, lagmit kanang mass communication o ubang kurso diin gibansay sila sa hustong paglitok o pronunciation. Ang nakaapan lang tingali kay mao ray ilang gitun-an sa hustong paglitok ang pinulongang Iningles (ug basin hasta Tinagalog). Busa kon maginingles o Tinagalog sila, haskan gyod kanindot paminawon. Labi na gyod tingali ang ilang Iningles, pina- slang nga morag Merkano o Briton. Subo palandongon nga pag-abot sa Binisaya nga mao untay ilang namat-ang pinulongan, dili sila larino sa paglitok o kaha magsusapinday pa hinuon ang ilang dila.

Busa dili kalikayan nga makahunahuna ko nga unta kanang mga magsisibya, labi na kon dunay mga programa nga Binisaya, kinahanglang ipaagi og espesyal nga kurso sa hustong paglitok sa Binisaya aron nga dili sila magbinisipyat. Ingon man, nindot pod nga sila ug ang ilang mga tigsulat sa script magtuon sa ortograpiya, batadila ug bokabularyong Binisaya aron mahalikay sila sa Binisayop.

Sa akong ubos nga pangagpas, ang pagbansay sa mga magsisibya ug mga tigsulat sa mga sibyahanan sa hustong Binisaya (apil na sab dinhi ang mga magtutudlo sa mga tunghaan) usa ka importanteng pamaagi aron nga padayong mapakaylap ug mapalambo ang tarong nga Binisaya ilabi na sa mga batan-on. Sa ingon, mapanalipdan nato ang pinulongang Binisaya isip mahinungdanong kabahin ug timailhan sa kultura sa atong kaliwat.

Ug naa pa koy usa ka sugyot aron pag-alkontra sa Binisipyat. Kini ang paggamit sa mga kudlit ( diacritical o accent mark) dinha sa pagsulat isip giya sa hustong paglitok sa mga pulong. Ang mga kudlit mao ang mga marka o timailhan nga ibutang ibabaw sa mga patingog o bokal ( vowel) dinha sa mga pulong aron pagtimaan asa nga silabol ang hatagag himug-at o kon litokon ba nga pinahungaw o pinasagunto. Tulo ka klase ang kudlit nga mahimong gamiton sa ortograpiyang Binisaya. Anaa ang gitawag sa Iningles nga “acute” o kudlit pinasaka nga ibutang ibabaw sa patingog sa silabol nga hatagag himug-at paglitok. Pananglitan, sa pulong nga “bagyo” ang patingog nga “a” sa unang silabol mahimong butangan og kudlit pinasaka (“bágyo”) aron maklaro nga ang himug-at sa paglitok sa maong pulong anaa sa unang silabol nga “bag” ug dili sa ikaduhang silabol nga “yo.” Mahimo sab nga ang unang silabol sa pulong “lungsod” butangan sa maong kudlit isip timaan asa ang butangan og himug-at sa paglitok niini. Anaa pod ang gitawag nga “grave accent mark” o kudlit pinalugsong aron pagtimaan sa silabol nga litokon pinasagunto apan walay himug-at. Pananglitan ang pulong “bata” ( child). Ang himug-at aning pulonga naa sa unang silabol nga “ba” samtang ang ikaduhang silabol nga “ta” pinasagunto ang paglitok nga walay himug-at. Busa puyde kini isulat nga naay kudlit isip “batà.” (Matngoni nga samtang ang silabol nga “ba” dunay himug-at, wala na kini butangi og kudlit pataas, sanglit salabtonon na nga kini maoy hatagan og himug-at tungod kay ang ikaduhang silabol naa may kudlit palugsong— isip timaan nga samtang naa kini sagunto apan walay himug-at.) Sa kataposan anaa ang “circumflex accent mark” o kudlit pinandong (kombinasyon sa kudlit pataas ug palugsong nga morag hitsura og pandong) nga nagtimailhan sa paglitok nga pinasagunto dala ang himug-at. Pananglitan ang pulong “balita” mahimong isulat nga dunay kudlit pinandong sa kataposang silabol niini (“balitâ) aron pagtimaan nga ang maong kataposang silabol litokon nga pinasagunto ug dunay himug-at.

Pangutan-a ug obserbahi kuno ang imong kaugalingon: Hustong Binisaya ba ang imong paglitok sa mga pulong Binisaya, o gabinisipyat ka ba usahay?

(KATAPOSAN)

Busa dili kalikayan nga makahunahuna ko nga unta kanang mga magsisibya, labi na kon dunay mga programa nga Binisaya, kinahanglang ipaagi og espesyal nga kurso sa hustong paglitok sa Binisaya aron nga dili sila magbinisipyat.