Manila Bulletin

Ang Mga Tuko

Sugilanon ni Jennifer Ebdani Dakbayan sa Sugbo

HELLO, Bay? Daghan kog tuko diri sa luyo sa balay. Ganahan ka?” “Saktoha, Gaw. Nangita gyod ko. Ge, ako na na. Puyde ra ka sunod semana?”

“Way blema na, Bay. Sige, planohan ta na. Kita ta sunod semana.” Nadunggan kini sa usa ka tuko ug dali-dali dayong midagan padu’ng sa iyang mga kauban, dihang nabitas ang iyang tsinelas. Maong mihapit sa siya sa usa ka tindahan ug sa pagdinali kay nanuktok sa bentana ini samtang namalikas.

“Kaya—”

Apan giablihan dayon kini sa usa ka tiguwang nga tuko ug nahibu’ng sa nalisang nga ekspresyon sa nawong ining nanuktok sa iyang tindahan.

“Mang Kulas! Papalita kog tsinelas, palihog!” Kining tingoga milanog sa hilom nga kilumkilom ni Mang Kulas, banggiitang tigmugna ug mamaligyaay og dabest nga tsinelas sa tibuok kalibotukoan. Tsinelas nga lig-on kaayo sa tanan. Labing nindot nga klase. Labing komportable. Labing kasaligan ilabi na sa panginahanglan nga modalagan, kon magsugod na ang pagkuyanap.

“Uy, si Bentong man diay ni,” ang tubag ni Mang Kulas sa batanong tuko. “Sayoha god nimo nanuktok, Dong?”

“Sus, kay mikaratil kog dagan, Nong, uy,” tubag sa dodong. “Kay naa koy nadunggan nga mga bad guys, nag-estoryahay, trade na sad.”

Nakuratan ini si Mang Kulas nga nag-inom og Tukulafu. “Buanga, tuk-an man sad ta anang balitaa, Dong.”

“Lagi,” dugang ni Bentong. “Abi bitaw nakog nahuman na tong ingon atong mga panghitabo—”

“Tuko! Tuko! Tuko!” Nahunong sa pag-estorya si Bentong tungod ining kusog nga mga singgit. Makita sa layo ang nagdungan og abanteng mga tuko, dala ilang nagkalainlaing panawagan gikan sa nagkalainlaing sektor sa katukolingban.

“Nagsugod na, Mang Kulas!” ang ingon sa batan-ong kalit misiga ang mga mata— sagol nga kakulba ug kompiyansa.

“Dia ra, Dong. Apas na.” Gilabay ni Mang Kulas kang Bentong ang bag-ong paresan sa tsinelas ug nagpaapas og, “Gasa nako na nimo. Ihatag na nila ang balita. Dugang kadasig, Dong!”

“Salamat, Nong. Padayon!” dungang dawat sa tsinelas ug iya dayon ning gisul-ob, human labay sa karaan, ug mikaratil na sab og dagan padulong sa pundok sa mga tuko nga nagpadayon og siyagit sa ilang mga panawagan. “Tuko! Tuko! Tuko!”

“Hunong!” Miadto sa atubangan sa pundok si Bentong ug gisuwayan og pugong ang mga tuko sa dugang pag-abante, gamit ang iyang duha ka bukton nga nagdupa.

Minghunong ang tanan ug misunod ang kahilom.

Mipakpak ang mga tuko. Dayon, abiba.

“Dili na tinuod nga joke nga igpakpak sa usa ka tuko nga dala sa pagbelib sa pagtambling sa usa pa ka tuko kay matagak kini! Dili na tinuod!”

“Dili!” ang dungan ug kusog nga tubag sa tapok.

“Tuko! Tuko! Tuko!”

Nagsugod na sad ang pagpalanog sa mga panawagan apan gipalabaw ni Bentong ang iyang tingog ug gipahilom ang pundok.

“Mga kauban! Mangandam ta. Anaay hagit nga atong kinahanglang atubangon karon. Delikado ta.”

Sa pagkadungog ini, mikatag gikan ug diha sa matag tuko ang tingog sa pagmatngon.

Base sa impormasyong mapalgan sa internet, ang tuko, o gecko sa Iningles kay anaay siyentipikong klasipikasyon nga kingdom animalia, phylum cordata, class reptilia, order squamata, family gekkonidae, genus gecko, species g.gecko.

Anaay nagkalainlaing tawag ini sa nagkalainlaing lugar: awke sa Mizo, takshak sa Assamese, hankkok sa Manipuri, gokge sa Garo, kokkek sa Zomi, tokkae sa Singapore, tokek sa Indonesia, tacke sa Vietnam— ug kining ulahing tulo, maoy labing duol sa termino para ining gamit dinhing nasora.

Lainlain man sad kunog tingog ang “bokalisasyon” ani nila, lainlain sa kada lugar ug kon unsay morag mao-mao gyoy tingog ini, sa onomatopoeia pa gali, mao sad ang tawag ini.

Maong tuko ang tawag diri. Kay mao man gyod sa imong paminaw, sa? Kasagaran madunggan nato kining ilang tingog inigkagabii, kay tuod, nocturnal geckos kuno kini sila.

Mao pod bitaw kana ang rason nganong sa gabii sila magtapok, magkukabildo, mag- educational discussion, mag- assessment, magplano sa mga tahas, eskedyol, ug uban pa.

Mao pod nga sa gabii mahitabo ang ilang mga mobilisasyon kon diin nato madunggan ang ilang mga “tuko,” nga usahay gali, atong tripingan ug tubagon usab og “tuko” dayon mo-“tuko” na sab sila ug mo-“tuko” na sab ta. Ngano gyod diay nang tingog nila?

Segun sa mga eksperto sa kahayopan, ang laki kuno nga tuko, anaay mating call, usa ka kusog nga yagubyob nga maoy tingog nga morag “tuko.” Oo, usahay, imbitasyon kuno kini sa lawasnong tahas. Hala ka, imo ra bang tubagon!

Kasagaran kuno, kining panawag kay sundan og kadiyot nga agak-ak ug sa mga tuko nga nag- coexist sa mga tawo ug nagpuyo sa sulod ug/o sa gawas sa kabalayan, mas mubo ang kabalaw sa ilang tingog.

Unya kon makuyawan o malisang sila, naa silay mubong “paghot” dayon mobuka ang baba sa depensibo nga postura.

Pero, kining tanang impormasyon nga akong gihatag, gikan ni sila sa Wikipedia, maong ayawg tuohi tanan. Kay tuod, kahibalo ko sa kamatuoran ug sayop-sayop gyod ug kuwang-kuwang kaayo ang impormasyon nga makuha sa internet ug kanang kamatuoran nga nag-ingon nga ang mga tuko, bisan pa makita sila kasagaran sa taas sa mga bungbong, kisame, ug kahoy, underground silang mga linalang.

Mihatag kog patilaw sa eksaktong impormasyon ganina. Sakto ang siyentipikong depinasyon nga nocturnal sila, apan ang wala sa ilang kaamgohan kay ang subersibong pagka tawo, aw, pagka tuko sa mga tuko.

Unsa man pod ang kamatuoran luyo sa ilang mga pagtingog sa gabii? Dili imbitasyon nga nasaypan natog tubag, kondili imbitasyon nga angay ra sang atong tubagon kay maoy hagit sa panahon ug, at least na lang ba, bisag wa ra gituyo god, kay mingtubag tas tuko; kay sa tawo, di god.

Tungod sa balitang gipaambit ni Bentong, gipospon sa ang gieskedyol nga CSC o criticism self-criticism ug, gipulihan sa agenda nga “Operation Tukhang.”

Sa kalibotukoan, aduna sab silay pakigbisog alang sa politikanhon nilang mga kinabuhi...

Walay presidente o chairman o unsa pa na diha sa pundok.

Morag anarkistang pormaha ilang paagi (o naa ba gyoy paagi?) pero wala gihapon silay gustong tawag nila; bisag unsa lang, tuko lang.

Maong sa miting, kon kinsay ganahan moestorya, moestorya. Apan anaa ra sad baya silay harmoniya. Mora bag natural nga mabati nila kon kanus-a angay motingog o kanus-a dili, ug kon kanus-a sad sila angayng magdungan.

“Maayong gabii, mga kauban,” gisugdan ni Procupio ang diskusyon. Si Procupio, o Opyong sa mga kauban, usa sa mga labing dugay nang naglihok sa kalitukoan.

“Nadunggan nato, gikan ni Kaubang Bentong, ang usa ka mahulgaon nga balita, nga angay lang mas magpadasig natong tanan. Duha ka dekada na ang minglabay human sa madugong rehimen ni Diktador Martukos.”

“Pila ka membro sa atong talay ang nahimong mga martir, ang uban, desaparecidos; ang uban, political prisoners hangtod karon. Sa di madugay natagamtam nato ang kagawasan, kunohay, apan tinuod bang gawasnon ang mga tuko sa atong hinigugmang katukolingban?” “Dili!” ang tubag sa katukoan.

“Busa,” nagpadayon si Opyong, “mangandam ta alang sa usa ka gabii sa indignasyon alang sa atong kaigsoonang tuko.”

Misunod ini ang mga panawagan:

“Tuko! Tuko! Tuko!” Nga kanunay pod tubagon og “Tuko! Tuko! Tuko!”

Segun sa mga siyentista, anaa kunoy foot pads ang mga tuko mao nga lig-on ug kusgan sila ilabi na sa pagkatkat… Wala sila kahibalo nga ang tsinelas ni Mang Kulas ang sekreto. Ha! Abi ninyo kamo ray kamao!

“Suwerte tang mga tuko,” entrada ni Panyang, ang usa sa mga kinaisogan ug kinautokanang babaye sa pundok, “kay naay mga nauna nato, nga hangtod karon nagpabiling madasigon ug andam gihapong motabang sa kasamtangang mga naglihok sa atong talay.”

“Usa ani,” iyang pagpadayon, “si Mang Kulas. Sa atong umaabot nga tahas, manginahanglan tag tabang sa atong banggiitang magtsitsinelas.” Gitubag kini og abiba sa atentibong naminaw nga mga tuko.

“Kitang tanan, magpabuhat og bag-ong hinagiban aron modaog tas kombate. Siyempre, ihatag nato ang tanang tabang nga kaya nato mahatag kaniya. Kinahanglan og mga volunteer. Kinsay gustong movolunteer? Iisa ang inyong duha ka kamot.”

Tanang tuko, mipataas sa ilang duha ka kamot.

Mihayag ang tingsi sa nawong ni Panyang. “Kon ing-ana, sugdan na nato. Mangadto na tas tsinelasan!”

Namakpak silang tanan dungan ang pag-abiba samtang nagsugod na og lakaw padulong sa sekretong dalan— kabungtoran, sapa, pangpang, langob— nga kinahanglan nilang agian aron makaabot sa tsinelasan.

Dihang naay mitingog nga tuko.

“Panyang! Natagak man diay si Bong!”

Nakuratan ang tanan. “Hala! Ngano!”

“Natagak ganiha, pagpamakpak.”

Mikatag ang tingog sa pagmatngon, human, naghalad ang mga tuko og mga pako sa insekto. Ilang gihanduraw sa ilang mga panumdoman ang tukong nahagbong.

Nagpadayon sila sa paglawig.

Usa ka semana nga nagtrabaho ang mga tuko sa mugnaan ni Mang Kulas— kinsa miuna nag baktas kadtong bag-o pa niya nadunggan ni Bentong ang balita. Kahibalo na siyang daan sa iyang importanteng papel.

Mingtrabaho ang tanan apan bisag unsa pa kadaghan ang ilang mabuhat, ang kataposang tandog gihapon ni Mang Kulas ang makapalig-on sa tanang tsinelas nga magsilbing yanong hinagiban. Anaa gihapon niya ang, bisag unsaon, dili madam-agang tanghaga.

Ug miabot na ang adlaw sa away taliwa sa mga tuko ug tigtukhang.

“Bay, kita ta unyang alas diyes.”

“Sige, Gaw, salamat. Kitakits!”

Andam na ang tanang tuko. Dala ang ilang bag-ong mga paresan sa tsinelas, nanglakaw na sila. Ug isip level-up sa pawer, ilang gipangpilo ang sipit sa mga tsinelas— pampadugang kusog sa tira nga makapatumba sa bisag unsa pang sukihang lata.

Sugod na!

Ang “tumba lata,” usa ka kombate diin anaay usa ka lata nga ipatindog sa yuta, sulod sa idrowing nga lingin.

Naay usa nga moprotektar sa lata supak sa mga bagani nga magbarog luyo sa usa ka linya, mga duha ka metro ang gilay-on. Kinahanglang tumbahon ang lata pinaagi sa mga tsinelas.

Kon mapatumba na ang lata, diha ra makuhag balik sa mga bagani ang ilang gipanglabay nga tsinelas apan kinahanglang dili sila madakpan sa tigbantay.

Kon kinsay madakpan, mao na kini ang mahimong bag-ong tigbantay sa lata.

Naghurompyang ang mga tuko aron mahibaw-an kon kinsa ang unang mahimong tigbantay. Puwerteng daghanang kamot. Sa kataposan, si Bentong ang palaran.

Miposisyon siya dapit sa lata ug nangandam ang mga tuko binitbit ang ilang bag-ong mga tsinelas.

Tagsa-tagsa silang mitira sa lata ug walay nakaigo gawas sa usa ka tuko. Mingdagan ang tanan padulong sa mga lata. Nagbanggaay. Nagtukmoray. Nangatagak ang uban.

Nadakpan ni Bentong si Opyong busa mao na kini ang bag-ong tigbantay. Mipuwesto. Nagsugod ang pagpanglabay sa tsinelas. Naay usa nga malamposon ang pagtira. Nangadagan ang mga tuko padulong sa mga lata. Nagbanggaay. Nagtukmoray. Nangatagak ang uban.

Miposisyon si Opyong dapit sa lata ug nangandam ang mga tuko binitbit ilang bag-ong mga tsinelas.

Tagsa-tagsa silang mibato sa lata ug walay nakaigo gawas sa usa ka tuko. Mingdagan ang tanan padulong sa mga lata. Nagbanggaay. Nagtukmoray. Nangatagak ang uban.

Nadakpan ni Opyong si Panyang busa mao na kini ang bag-ong tigbantay. Mipuwesto. Nagsugod ang pagpanglabay og tsinelas. Naay usa nga malamposon ang pagtira. Nanagan ang mga tuko padulong sa mga lata. Nagbanggaay. Nagtukmoray. Nangatagak ang uban.

Kasiyam pa nagbalik-balik kining siklo. Sa kataposan, wala nay nabilin nga tuko.

Alas nuybe baynte uno sa gabii, gihipos ni Gaw ang pukot nga iyang giplastar sa sawog sa luyo sa iyang balay. Gipangbalhin ang napundong mga mananap sa usa ka dako ug hawan nga sudlanan. Halos napuno kini, halos natabonan ang tibuok gamaw sa sulod sa sudlanan. Iya kining gi- lock sa tanang habig, dayon gitabonan ang kinatibuk-an og itom nga panapton. Milahos na siya sa iyang lakaw.

Sugod na!

“Maayng gabii, Bay! Dia ra, o. Puwerteng daghana gyod aning akong gidala alang nimo.”

Giisa ni Gaw ang panapton ug mingsiga ang mga mata ni Bay sa iyang nakita.

“Kuyawa, Gaw! Puwerteng daghana jod intawon! O, hala, sige, balig pila man ni tanan, Gaw?”

“Basta ikaw, Bay, special price na. 122, 112 ra, Bay. He-he-he.” “Brayta god nimos Math, Gaw, uy. O, sige god. Tabangi na lang sa kog dala anang sudlanan padu’ng sa akong trak. Naa ra man pod didto akong checkbook. Ato ning hatagan og angayng ganti atong dabest nga tukhang officer. He!”

“Tuko! Tuko! Tuko!” ang binuang nga tubag ni Gaw. Mibuhakhak si Bay. “Amaw man ka, Gaw! Ha-ha-ha!”

“Sige na lang god. Ikaw pod, Bay, bi. Tuko! Tuko! Tuko!” “Tuko! Tuko! Tuko!” ang nahimuot na pod nga Bay.

“Bitaw, uy. Sakto na, Bay. Naa nyay makadungog natong duha. Sakpan nuon ta.”

Ming-agik-ik na lang sila.

Milanog sa hilom nga kagabhion sa kalibotukoan ang agik-ik ni Bay ug ni Gaw. Gawas ining tingog nga hinay-hinay na pong nahuman, mingaw na ang palibot. Wala nay laing nadunggan gawas sa huyuhoy… huyuhoy na lang.

(KATAPOSAN)

Sugilagming

tl-ph

2021-10-01T07:00:00.0000000Z

2021-10-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281599538685639

Manila Bulletin Publishing Corp