Abril 3 sa Sugbo: Labing Dugoong Domingo de Ramos

(Napatik sa Bisaya, Abril 1, 1935.)

SA halandomong kasaysayan sa Pilipinas, tingali ang labing dugoong Domingo de Ramos nga nahisulat sa mga titik nga bulawan mao ang mangilngig nga hitabo sa kanhing lungsod sa San Nicolas, Sugbo, kaniadtong Abril 3, 1898. Kining adlaw nga gimahal ug dili gayod hikalimtan sa mga Sugboanon, labi na sa mga San Nicolasnon, nagatimaan sa unang panagsangka sa kasundalohang Katsila ug sa mga rebolusyonaryong Sugboanon duol sa karaang Dakbayan sa Sugbo.

Kapin sa usa ka tuig human si Rizal mapukan sa Bagumbayan, sa Manila sa tuig 1896, ang unang mga balita bahin sa mangilngig nga kamatayon sa labing minahal ug dungganon tang bayani, miabot da gayod sa Sugbo tapos buhata sa kagamhanang

Katsila ang pagtago ug paglilong niadto tungod sa kahadlok nga mahimong pabilo nga modagkot sa daob sa kagubot.

Ug sa pagkasayod gayod sa mga Sugboanon nga daan nang nangandam apan sa dakong kahilom ug kahusay pag-alsa batok sa kagamhanan, nga si Rizal gibaril sa Bagumbayan, ang mga Katipunero sa Sugbo nga nagaduot sa San Nicolas, Pardo, ug Labangon, giabot og talagsaong kasilag ug ang ilang mga pangandam batok sa Espanya niadtong tungora misamot ug nagaanam kalig-on.

Ang balay nga gihimong tigomanan kun cuartel heneral sa mga Katipunero ug rebolusyonaryo mao ang puluy-anan ni Uy Mayan, usa ka sapiang magpapatigayong Insek sa Labangon kansang Kristohanong ngalan mao si Lucio Herrera. Si Uy Mayan mibati ug midapig pag-ayo sa mga Sugboanon ug nakagasto og dili diyotayng salapi alang sa kadaogan sa ilang mga tinguha, ug sa ingon niana siya gikasilagan sa kagamhanan ug gidumtan nga dakpon ug barilon.

Si Heneral Leon Kilat (Don Pantaleon Villegas), si Heneral Luis Flores, ug si Kapitan Candido Padilla, mga sinaligang Katipunero sa Sugbo, mao ang “utok” sa mga manggugubot sa Sugbo, kansang kaisog ug katakos pagpangulo sa mga rebolusyonaryo gikaintapan sa mga Katsila.

Sa Abril 1, 1898, kun duha ka adlaw sa dili pa ang Domingo de Ramos, ang mga rebolusyonaryo pinangulohan ni Heneral Leon, mingsulong ug mingsulod sa Lungsod sa Talisay. Dinhi dihay mga sundalong Katsila kun mga cazadores ug mga Pilipinhong mga guwardiya sibil nga gibutang daan ni Heneral Adolfo Montero, ang kapitan heneral ug gobernador sa Sugbo niadtong panahona, aron pagpanalipod dili lamang sa Lungsod sa Talisay sa mga kamot sa mga mangugubot kondili sa pagtaming sa mga mga pumupuyong Katsila ug mga tumitindog didto nga nagapabiling matinud-anon sa Espanya.

Niadtong Abril 1, 1898, nahitabo ang mangilngig nga panangsangka sa mga rebolusyonaryo ug kasundalohan sa

Espanya. Sulod sa pipila ka takna, ang dugoong kombate diin ang kasundalohang Katsila ug ang mga guwardiya sibil nanalagan tapos sila kamatyig daghan ug sa diha nga nakita nila nga kawang lamang ang ilang kaisog sa nanagpangaog kayo nga sakop ni Heneral Leon Kilat. Ang mga prayle sa Talisay gipanadtad ug pagkahuman sa sangka ang lungsod nahulog sa kamot sa mga rebolusyonaryo.

Ang pagkahulog sa Talisay sa mga kamot sa mga rebolusyonaryo ug ang talagsaong kadaot nga nadawat sa kasundalohang Katsila niadtong sangkaa nakapasamot sa kapungot ug kasilag ni Heneral Montero alang sa mga manggugubot. Busa dihadiha siya nangandam sa usa ka gubat patani batok sa mga rebolusyonaryo. Apan sa wala pa niya ipasulong ang mga manggugubot nga nanagtigom na sa dakong kahilom sa San Nicolas, Pardo ug Labangon, si Heneral Montero mipadala og mga espiya kun tiktik ngadto ning mga dapita aron pagsusi ug pagtino sa matuod nga kahimtang sa

San Nicolas, Pardo, ug Labangon, ingon man aron pagsunda sa matuod nga kalig-on sa mga rebolusyonaryo. Ang mga espiya nga gipadala ni Hen. Montero mao sila si Pedro Sanson, Raymundo Enriquez, Jose Atilano ug Apolinar Cabibil. Apan samtang kining mga tiktik nanagtuman sa ilang malisod ug makuyaw nga katungdanan, ang Kapitan Heneral nga daw dili na mahimutang niadtong panahona nagamando nga ang tanang pumupuyong Katsila ug mga tumitindog nga nagapabilin sa Espanya kinahanglan nga mosulod sa siyudad aron mahalikay sa kadaot. Kini gituman dayon.

Si Heneral Montero andam na sa pagbombardiyo sa San Nicolas, Pardo, ug Labangon. Unya giapil ang Lutaw tungod kay daghan dinhi mga Insek nga gikatahapan sa kapitan heneral nga kadapig sa mga rebolusyonaryo sa tago.

Unya miabot ang halandomong Domingo de Ramos nga nahiigo sa Abril 3, 1898. Ang tibuok siyudad ug ang mga silingang purok nagapakita sa talagsaon nilang kahilom. Ang Adlaw mahayag kaayo, apan nagalandong ang mabagang dagom sa kagubot ug kamatay. Sanglit lagi maoy isugod sa Semana Santa, diha gihapoy nanimba. Apan ang mga simbahan sa siyudad ang nagamisa. Ang sa San Nicolas ug sa Rekoletos gitakpan. Ang mga rebolusyonaryo nagapaabot na sa takna nga sila moalsa batok sa Espanya, samtang ang kasundalohan ni Hen. Montero nangandam na usab pag-ayo.

Unya, human gayod ang tingpaniudto, nagabuto-buto na sa San Nicolas. Giduslitan na ang kalayo sa kagubot. Gikan

Tungod kaha sa kagubot, diin ang kadaghanan giabot og hilabihang kahadlok nanagan ug nanago sa kabukiran ug sa kalungsoran nga layo sa siyudad, ang Huybes Santo, Biyernes Santo, Sabado Santo, ug Domingo Santo namingaw kaayo. Dihay misa sa Katedral ug sa simbahan ni San Agustin, apan pipila lamang ang nanimba.

sa human nilang paniudto hangtod sa dugoon ug halandomong sangka sa kanto sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, si

Hen. Leon Kilat, Hen Luis Flores, Kapitan Candido Padilla ug mga kauban nanagtigom sa balay sa naulahi (Kapitan Padilla) diin sila nangadye ug nangilaba kang Bathala nga unta ihatag kanila ang kadaogan ug ang kaluwasan sa yutang natawhan. Ang asawa ni Kapitan “Kandiro” maoy nanabtan, samtang ang ubang asawa nanaghikay sa mga sapot ug hinagiban sa ilang mga bana ug ang mga babayeng batan-on nangandam sa mga ginunting nga kundiman nga gibugkos sa tuong mga bukton sa mga rebolusyonaryo aron pag-ila kanila ug dili sila magkaunay. Pipila lamang ang duna kanilay mga pusil nga Mauser ug rebolber. Si Kapitan “Kandiro” nagsalig lamang sa iyang linantip ug pinuti.

Unya sa may mga ika-3 ang takna sa kahaponon, mahayag ug mainit kaayo ang Adlaw, nagkasangka ang kasundalohang Katsila ug mga Sugboanon nga kadapig sa Espanya nga mao ang mga cazadores, guwardiya sibil, voluntarios, leales, ug caribeneros, batok sa mga rebolusyonaryo nga gipangulohan sa dakong katakos ug kaisog nila ni Hen. Leon Kilat, Hen. Luis Flores ug Kapitan Candido Padilla. Ang sangka didto sa likoanan sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, atbang nianang balay nga gihimo karong Atema Club.

Moduol sa usa ka takna ang kombate. Nagkaguliyang og panagan ang kasundalohan sa Espanya human sila kamatyig pito ka sundalong Katsila ug pipila ka Sugboanong cazadores, caribeneros ug leales. Diha say mga samaran. Samtang ang mga sakop ni Hen. Leon Kilat usa day namatay ug dihay pipila ka habol. Apan nakailog og mga pusil Mauser ug daghang bala.

Ang pangulo sa kasundalohan sa Espanya niadtong awaya mao si Kapitan Monfort, Kapitan Gutierrez ug Don Isidoro Iboleon. Apan kini sila wala makadawat og kadaot sa kaugalingon nilang lawas.

Sa may ika-5 sa hapon nianang adlawa, miabot na sa siyudad ug sa dalunggan ni Hen. Montero nga si Don Enrique Carratala, nga ang Procurador Judicial de la Audencia sa Sugbo niadtong panahona, gitadtad na sa mga rebolusyonaryo sa baybayon dili layo sa suba sa San Nicolas. Ang alaot nga Katsila nga diha na modangop sa siyudad sa gitan-aw niyang malisod na kaayo, hidakpan samtang nagadagan sa baybayon. Si Don Enrique, matod sa mga asoy, wala motagad sa mando ni Hen. Montero nga kinahanglan ang mga Katsila ug ang mga Sugboanon nga makikatsila mosulod sa siyudad sukad sa Abril 2 aron mahiiway

sa kadaot tungod kay mituo nga siya dili pasipad-an sa mga rebolusyonaryo sanglit kaha naminyog usa ka inilang San Nicolasnon.

Sa sunod nga adlaw human ang dugoon ug halandomong sangka sa kanto sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, ang mga rebolusyonaryo nagaanam nag dutdot sa siyudad, samtang ang mga Katsila nanulod na sa Kotta ni San Pedro. Apan human na diay si Hen. Montero mangayog pakitabang kun refuerzas sa Manila ug Iloilo ug nagpaabot na lamang niini. Niadtong tungora usa day buque de guerra ang Espanya sa Sugbo. Kini mao ang Crusero Paragua nga mitabang pagbombardiyo sa Lutaw ug San Nicolas.

Gikan sa Lunes Santo paingon sa Miyerkoles Santo ang siyudad nasulod na sa mga rebolusyonaryo, gawas sa dapit duol ug atbang sa kotta nga malisod kaayong dutdoton sanglit ang mga manggugubot kulang sa mga pusil ug ubang kasangkapan sa gubat. Ginaingon nga ang kadaghanan sa rebolusyonaryo nga nanagbugkos og mapula sa bukton nanagmartsa-martsa sa kadalanan sa Tinago, Parian, Likod ug Mauko nga mga pinuti ug lipak day dala.

Sa adlawng Lunes Santo, gisulod sa mga rebolusyonaryo ang buhatan sa Audencia nga mao karon ang templo sa “Ang Mga Anak Sa Lungsod” ug gilungkab kuno ang mga panudlanan sa salapi. Daghang nakadawat. Ug sa mao gihapong adlaw, gisulod ug gipanglungkab usab ang mga panudlanan sa Tabacalera diin gikawat ang pipila ka libo ka pesos. Wala lamang hibaloi kon mga rebolusyonaryo ba o mga kawani ang nangawat niadto.

Sa Miyerkoles Santo, nailog ang karsel probinsiyal sa mga rebolusyonaryo human dakpa ug kastigohag tinuod si Telesforo Salquero, ang alkayde niadtong panahona. Gipamuhian sa mga rebolusyonaryo ang mga binilanggo, apil ang mga kriminal. Samtang kini nanghitabo, si Hen. Leon Kilat, Hen. Luis

Flores, Kapitan Kandiro Padilla ug ang magsoong Regis— Kapitan Olimpio ug Kapitan Emilio— nga miuban sa mga rebolusyonaryo, nagapaabot nga patyon sa gutom ang mga Katsila ug ang mga Pilipinhon nga diha sulod sa kotta.

Apan kining gipaabot ni Hen. Leon Kilat ug mga kauban, napakyas sanglit sa Huwebes Santos, buntag nga sayo, miabot ang mga panabang gikan sa Manila ug sa Iloilo nga nagasakay sa mga bapor iggugubat Don Juan de Austria, Gen. Alaba ug Romulus nga gipangulohan nila ni Heneral Rios sa Iloilo ug Heneral Tejeiro sa Manila.

Sa pag-abot niining bag-ong kasundalohan gikan sa Manila ug Iloilo, ang mga sakop ni Hen. Montero mibalik sa ilang kalig-on ug wala madugay ang mga rebolusyonaryo nangagiw sa kabukiran sanglit gipanggukod na sa mga Katsila. Si Kapitan Candido Padilla, Kapitan Olimpio Regis ug Kapitan Emilio Regis hidakpan ug gilayon gibilanggo sa Kotta ni San Pedro. Wala madugay, sa walay pagdala kanila sa hukmanan, ang tulo ka dinakpan gipagula sa kotta usa ka kaadlawon gipalakat pagdungan ngadto sa Carreta diin sila barila ug sunoga.

Angay hibaloan dinhi nga sa tanang dinakpan nga rebolusyonaryo sa Sugbo, si Kapitan Candido Padilla ug ang duha niya ka kauban ang nakaangkon sa talagsaong dungog pagluthang nga gipasidunggan a la militar sa kagamhanang Katsila tungod sa katakos ni Kapitan Candido Padilla. Ginaingon nga sa paggula niini sa kotta, tinaliwad-an sa duha ka magsoong Regis, si Kapitan Kandiro gipakompesal usa, gisunod og pari ug dili pa gayod igo, gipasul-ob sa iyang uniporme sa iyang pagka kapitan sa mga rebolusyonaryo, sinunod sa banda militar sa kagamhanan ubos sa pagmando ni Momoy Sotto nga maoy maestro de banda sa kasundalohan sa mga Katsila kanhi. Pagkahumag baril kang Kapitan Candido Padilla, ang tibuok niyang banay daan nang mikagiw ngadto sa Bool kay gidumtan nga dakpon ug barilon usab sa mga Katsila.

Si Hen. Leon Kilat, Hen. Luis Flores, ug ang mga rebolusyonaryo Tomas Alonso, Hen. Troadio Galicano, Fructuoso Ramos, Arsenio Climaco, ug Solomon Manalili mingtungas sa bukid diin nagatukod sila og kaugalingong concejo de guerra.

Tungod kaha sa kagubot, diin ang kadaghanan giabot og hilabihang kahadlok nanagan ug nanago sa kabukiran ug sa kalungsoran nga layo sa siyudad, ang Huybes Santo, Biyernes Santo, Sabado Santo, ug Domingo Santo namingaw kaayo. Dihay misa sa Katedral ug sa simbahan ni San Agustin, apan pipila lamang ang nanimba. Kadaghanan sa mga balay sa siyudad gibiyaan sa ilang mga tag-iya ug mao day makita sa kadalanan ang kasundalohan sa Espanya nga nanagpatrolya ug ang pipila ka Sugboanon nga nagapabilin sa kagamhanan sa Katsila. Mingaw ang tibuok siyudad, kansang sam-angnong kahilom pagatugawon lamang sa uwang sa iro ug sa mga buto sa pusil sa mga Katsila kon mabaril na niadtong dili makatubag dayon og “Viva España”.

Mao kadto ang labing dugoon ug halandomong Domingo de Ramos ug Cuaresma sa Sugbo nga gisulat sa mga titik nga bulawan sa hataas nga kaagi ug kasaysayan sa atong yutang natawhan. Ug karon ang Tres de Abril sa Sugbo mahal ug balaanon kaayo sa libo ka libong Sugboanon kansang mga ginikanan ug kaigsoonan miula sa ilang dugo ug mihalad sa ilang kinabuhi alang sa kaluwasan sa inahang yuta. —