Ang Kalag Nga Mibalik

Ang kamaayong tawo lang ni Pedro ang iyang puhunan pagpangita sa iyang portuna…

( Napatik sa Bisaya, Pebrero 27, 1932)

SUGINLAN ko kamo.” “Sa unsa, To- Imbong?” Nangutana ang mga namati sa tigulang nga magsusugilanon. “Suginlan ko kamo niadtong kalag nga mibalik.”

“Kalag nga mibalik?”

“Oo.

“Dihay usa ka ulitawo nga giaangaan sa ngalan nga Pedro. Nangamatay na ang iyang mga ginikanan, ug kay kadto mga kabos man intawon kaayo, wala gayod silay gikabilin sa ilang bugtong anak gawas sa diyotay nga payag nga ilang pinuy- anan. Niadtong payag nga buslot ang mga atop, si Pedro aboton sa init sa ting- init, ug mabalo og hikling kanang magabii sa iyang pagkatulog kon mokalit pagbundak ang ulan.

“Usa ka adlaw niana, si Pedro nakasulti sa iyang kaugalingon: ‘ Molakaw ako. Pangitaon ko ang akong portuna. Suoton ko ang kalibotan, basin pa sa dalan akong hisindolan ang maayong kapalaran.’

“Mao kadto, namutos siya sa pipila ka bulingon, gikabiba sa iyang abaga, ug… sa dakong kawili, mitalikod niadtong kabos nga payag nga maoy himat- an niyang mahayag ug maoy nagduyan kaniya niadtong mga gabii sa gamay pa siyang bata.

“Unya to, sa miabot nag layo- layo ang iyang gilaktan, nakasum- ok siya sa panon sa lima ka tawo nga nagkalot sa yuta. ‘ Unsay ilang gikubkob?’ Nangutana siya sa iyang kaugalingon. Miduol siya niadtong mga tawhana ug iyang nahibaloan nga sila diay, nagkalot sa lubong niadtong usa ka patay nga gipasagdan nga naghigda sa bunbon nga walay lungon. Gisud- ong niya kadtong minatay, ug iyang nakita ang mga samad nga nagdugo pa sa kalawasan niadto.

“‘ Mga bag- o pa man kanang samara, no?’ Nangutana siya niadtong mga tawo.

“‘ Bag- o pa.’ Mingtubag kaniya kadtong mga nanagkalot. “‘ Kinsa may nagsamad niana intawon?’

“‘ Kami.’ Mingtubag kadtong mga tawo. ‘ Kanang tawhana nakautang kanamo, unya namatay nga wala makabayad sa iyang utang. Ug kay dili na man makabayad sanglit patay na man lagi, gikalot namo pag- usab, gitusaktusak sa hinagiban ang lawas, basin pa sa ingon niana makabalos kami kaniya.’

“Nahaurong si Pedro sa sulti niadtong mga tawo. ‘ Intawon usab!’ Nanghupaw siya sa iya dang kaugalingon. ‘Alaot nga minatay!’ Unya… miatubang siya niadtong mga

tawo nga nagkalot og miingon: ‘ Mga higala, pila bay iyang utang kaninyo?’

“‘ Lima ka pesos.’ Gitubag siya.

“Si Pedro mihangad sa itaas ug naghunahuna— halawom nga paghunahuna! Lima ka pesos! Kanang kantidara, matod niya sa iyang hunahuna, aduna siya.

Apan lima da gayod ka pesos ang iyang dala, lima da ka pesos ang iyang bawon niadtong halayo nga panaw pagpangita sa maayong kapalaran. Iya bang ihatag kadtong lima ka pesos aron dili na lang pasipad- an ang minatay? Ah, nakahunahuna siya. ‘ Mga higala, aduna akoy lima ka pesos. Adia, dawata. Ibayad ko kana sa iyang utang, ug ilubong na intawon siya.’

“Gihatag niya ang salapi, ug tapos madawat sa mga tawo, gihipos ang minatay. Unya, mipadayon si Pedro niadtong iyang panaw nga wala nay bisan usa ka diyot nga bawon.

“Sa paghiabot niya sa unang kinasang- an, nahalingi siya sa singgit sa usa ka tawo nga nagdagan ug nag- agpas kaniya. ‘ Pedro! Pedro! Hulata ako!’ matod niadtong tawo. Iyang gihulat. ‘Asa ka man intawon paingon, Pedro?’ Nangutana kadtong tawo.

“‘ Molakaw ako ngadto sa bisan asa, basin pag akong hikit- an ang akong portuna.’ Mitubag si Pedro.

“‘ Magkuyog hinuon kita, kay ako usab nangita sa akong kapalaran.’ Nagkuyog sila. Si Pedro wala mahibalo nga kadtong tawo nga iyang kuyog mao ang kalag niadtong minatay nga iyang giluwas. Kalag kadto nga mibalik, nagpakatawo… aron makasilbi pag- usab sa kalibotan.

“Nagkuyog sila. Sa wala madugay, sa dalan hikit- an nila ang usa ka dakong langgam nga agila. ‘ Salamat sa Ginoo,’ matod ni Pedro. ‘Atong dad- on sa lungsod kining langgama, basin pa og mahalin og dako- dako.’

“‘Ayaw lang, Pedro.’ Mitubag ang iyang kuyog. ‘ Kuhaan lang nako kining langgama og tulo ka dagang ug maoy atong dad- on. Ibilin lang nato, unsaon man nato kana?’

“‘ Naunsa ka ugod?’ Mitubag si Pedro. ‘ Mao man kahay atong tuyo ang portuna? Ania na hinuoy diyotay nga

portuna, imo man nga usikan?’

“‘ Pasagdi lang ako. Tutulo ka dagang da ang akong kinahanglan niining langgama. Bahin sa atong pagkaon, ako day mahibalo.’

“Tuod, gikuhaan og tulo ka dagang kadtong agila, ug tapos niadto, nagpadayon sila sa ilang panaw. Wala madugay, nahiabot sila sa usa ka gingharian diin ang anak niadtong hari naghigda sa banig, himalatyon. Ang hari may pahibalo nga gisibya, nga kadtong makaayo sa iyang anak hatagag katunga sa iyang gingharian.

“‘Akoy tambal sa iyang anak,’ matod sa kuyog ni Pedro. “‘ Maayo hinuon.’ Mitubag si Pedro nga nahinangop kaayo. ‘ Basin pa og anhi nato dinhi hikaplagi ang atong maayong kapalaran.’

“Nanaka sila sa harianong pinuy- anan ug mingpahayag sa ilang tinguha pagsulay pagtambal sa himalatyon. Gitugotan sila, ug sa kahinangop sa hari, wala madugay naayo ang iyang anak. ‘ Karon,’ matod sa hari, ‘ inyo na ang katunga sa akong gingharian.’

“‘ Dili lang ako modawat, Senyor Hari.’ Mitubag ang kauban ni Pedro. ‘ Niining akong pagdaog, mao ray pangayoon ko kanimo kanang dakong palamingko sa imong kosinero.’

“Nahasiga ang mga mata sa hari ug labing nahasiga ang mga mata ni Pedro. Gihatag sa hari ang gikinahanglan, ug sa didto na ang duruha sa dalan, si Pedro miingon: ‘ Tsoy, magbulag na lang kita. Kon makigkuyog ako kanimo, walay portuna nga moabot kanako. Didto sa unahan, nakakita kitag sarang hisapian, tulo da ka dagang ang imong gikuha. Karon, katunga sa gingharian ang iyang gitanyag, palamingko da ang imong gipangayo. Unsaon mo ang palamingko?’

“‘Ayaw lag saba, Pedro. Magkuyog lang kita gihapon kay atua gayoy kapalaran nga naghulat kanato sa unahan.’

“Nanglakaw sila. Wala madugay, nahiabot sila sa usa ka lasang diin pipila ka tawo ang namutol og uway. Usa ka banay niadtong magpuputol og uway ang giabot og kaguol kay nagmasakiton usab ang iyang bata. Gitambalan sa kauban ni Pedro, ug sa pagkaayo, inay mangayo kini og salapi, mao day gipangayo ang usa ka mubo nga ulisi.

“‘ Naunsa ka ugod? Unsang kapalarana ang atong mapaabot kanimo?’ Nasuko si Pedro.

“‘Ayaw lang lagi og saba. Manglakaw lang gihapon kita, basin da.’ Tungod sa hilabihang kasuko ni Pedro niadtong iyang kuyog, lugos na siyang motubag sa mga sulti- sulti nga ilingaw kaniya, aron paghikalimot sa kakapoy sa panaw.

“Wala madugay, nahiabot sila sa laing gingharian. Sa pagsulod nila sa lungsod, natingala sila ngano nga ang kabalayan gibandirahan man og itom. Dihay usa ka tawo nga nagalakaw, ilang gisugat ug gipangutana.

“‘Ang tibuok lungsod nagbangutan,’ matod niadtong ilang gipangutana.

“‘ Ngano man, kinsay namatay?’ Ilang gisukot.

“‘Abi ninyo?’ matod niadtong tawo, ‘ adlaw nga tanan kining lungsora kausikan gayod og tulo ka kinabuhi. Mao kana nga ang tibuok lungsod nagluto… nagbangutan.’

“‘ Ngano man?’ Nangutana ang duruha nga nahibulong kaayo.

“‘Ang anak sa hari nga prinsesa, naungo. Mokaon og tawo. Buntag nga tanan, lawgan siya, ug maoy ilawog kaniya ang mga lungsoranon. Ang hari nagpahibalo nga kon aduna kaniyay makaayo, ang maong prinsesa maasawa sa mananambal, ug bahinan sila sa gingharian.

“‘ Diay?’ Misukot nga nahingangha kadtong kauban ni Pedro. ‘ Tana, Pedro, sulayan nato ang atong kapalaran.’

“Nanaka sila sa palasyo ug gikasulti ang hari. ‘Aniay buot mangasawa sa imong anak, Senyor Hari,’ matod sa kauban ni Pedro.

“‘ Kinsa?’ Misukot ang hari.

“‘ Kining akong kuyog.’

“‘ Oo. Mahimo. Pahibaloon ko ang akong anak.’ Gidala sila ngadto sa prinsesa. Didto ilang nakita nga sa luyo niadtong palasyo, ang bukog sa mga tawo nga nakaon niadtong prinsesa mitupong na sa pinuy- anan sa hari.

“‘ Mangasawa ka kanako?’ Nangutana ang prinsesa kang Pedro. Si Pedro nga nagsud- ong niadtong prinsesa nga nangalkag ang buhok, hinigtan sa kadena ang kalawasan, ug daw kumakaog tawo, wala makatingog.

“‘ Ingna nga oo.’ Mihunghong kaniya ang iyang kuyog. “‘ Oo, mangasawa ako kanimo.’ Mitubag si Pedro nga ahat kaayo.

“‘ Kon mangasawa ka kanako,’ matod sa prinsesa, ‘ kinahanglan makatubag ka sa tutulo ka pangutana nga akong isukot kanimo. Ugma, sugdan mo pagtag- an ang unang pangutana. Ugma damlag tubagon mo ang ikaduhang pangutana. Ug sa ikatulong adlaw kon dili mo matubag ang ikatulong pangutana, ako na ikawng kanon…! Patyon ko ikaw!’

“Nanganaog si Pedro ug ang iyang kauban sa palasyo, subo kaayo. Apan sa naglakaw sila sa kadalanan, ang mga tawo daw sa nagpasunding, misugat kanila, nahinangop nga mamaayo na ang prinsesa ug maluwas na ang tibuok lungsod ug ang tibuok gingharian.

“Sa pagkagabii, ang iyang kauban miduol kang Pedro ug namulong. ‘ Pedro, katulog pagsayo, motag- an ka ra ba ugma.’

“‘ Unsa man intawon ang akong itag- an?’ Nangutana si Pedro nga nabalaka kaayo.

“‘ Sagdi lang. Tug- anan ko ikaw.’ Unya sa paghigda na ni Pedro, mihinay paglakaw kadtong kalag ug mipunta sa langob. Niadto diay nga langob, adto magtigom ang prinsesa ug ang kaubanan niyang ungo. Gidala sa kalag kadtong ulisi nga napangayo niya niadtong mangunguway.

“Sa wala madugay, miabot ang pangulo sa mga ungo, ug gisugdan gilayon ang tigom. ‘ Ugma,’ matod sa prinsesa, ‘ adunay motag- an sa akong ipangutana. Kon dili siya makatag- an, dakong bangkete alang kanato. Unsa may ipangutana ko?’

“‘Ania,’ matod sa ilang pangulo, ‘ kanang guwantes sa imong wala, kumkoma sa imong tuo, ug ingna pagpangutana: ‘ Unsa kining gikumkom sa atong tuo?’ Ang tubag niana mao: ‘Ang gikumkom sa imong tuo mao ang guwantes sa imong wala.’’

“Tapos mahuman og sabot… aw, una pa diay, nalimot diay ako pag- ingon nga kadto unta sila, adto magsabot sa itaas sa panganod aron kuno walay makabati kanilang tawo. Apan giatangan sila sa kalag didto sa ganghaan niadtong langob. Ug kada ulo nga mogimaw, pitkan dayon sa ulisi nga iyang dala. ‘ Dili mahimo, kusog kaayo ang hangin sa itaas,’ matod sa ilang pangulo nga gipusposan sa kalag ang alimpulo. ‘ Tungod sa kakusog sa hangin, nagtuo ako nga wala gayoy tawo nga makabati niining atong pagasultihan.’

“Mao na kadto nga didto lang sila magtigom sulod sa langob, ug mao na kadto nga nagkasabot sila nga ang ipatag- an mao kadtong guwantes. Sa ilang pagbulag, ang kalag mipauli pagdali ngadto kang Pedro. Sa pagkakaadlawon na, mibangon si Pedro, subo kaayo. ‘Ayaw lang pagkasubo,’ matod sa iyang kauban. ‘ Karong buntag inigpangutana sa prinsesa, ‘ unsa kining gikumkom sa akong tuo, tubaga nga guwantes sa imong wala.’’

“‘ Unsa man kanang guwantes?’ Nangutana si Pedro, kay kadto pang higayona siya makabati sa pulong nga guwantes. ‘ Ingna lang niana pagtubag,’ matod sa iyang kauban.

“Gisag- ulo ni Pedro kadtong tubag nga gitudlo kaniya sa iyang kauban. Sa pagkabuntag, ang mga tawo nanagpanon na sa palasyo aron mamati sa tubag niadtong nangahas sa mga pangutana sa prinsesa.

“Miduol si Pedro sa prinsesa, ug sa wala pa siya

mahiduol kaayo, nahasibog siya, kay ang prinsesa mihasmag daw kumakaon kaniya.

“‘Andam ka na?’ Nangutana ang prinsesa.

“‘Amdan na.’ Mitubag si Pedro.

“‘ Na, karon, tag- ana: unsay gikumkom sa akong tuo?’ “‘Ang gikumkom sa imong tuo, guwantes sa imong wala.’ “Naulaw ang prinsesa. Ug sa kalagot niini nga hitaganan man, dasmagan unta si Pedro. Salamat gani nga hinigtan siya sa kadena, si Pedro wala makunis- kunis. ‘ Ugma ka,’ matod sa prinsesa nga nagpamahit sa iyang ngabil.

“Na, sa pagkagabii na usab, ang kalag milupad biniyaan si Pedro nga natulog. Didto siya maghulat sa langob nga mao gihapon ang tigomanan sa mga ungo. Wala usab madugay, nangabot ang mga ungo ug dayon ang prinsesa miingon: ‘ Unsa na may akong ipangutana nga hitag- anan man ang unang tukso?’

“‘ Baliha lang,’ matod sa ilang pangulo. ‘ Ingna, unsay gikumkom sa akong wala? Ang tubag niana mao: ang gikumkom sa imong wala, guwantes sa imong tuo.’

“Tuod, tapos managkasabot, nanagbulag ang mga ungo ug ang kalag mipauli ngadto kang Pedro. Sa pagkakaadlawon na usab, mimata pagsayo si Pedro ug naligo. ‘ Unsa na man karoy akong itubag?’ Nangutana si Pedro sa iyang kauban.

“‘ Baliha lang, Pedro. Kon pangutan- on ka karon, unsa kining gikumkom sa akong wala, ingna lang usab nga ang guwantes sa imong tuo.’

“Tuod, sa pagkabuntag, ang mga tawo nagganayan gihapon paingon sa palasyo. ‘Andam ka na?’ Nangutana ang prinsesa kang Pedro.

“‘Andam na.” Mitubag si Pedro.

“‘ Karon, unsa kining gikumkom sa akong wala?’

“‘Ang gikumkom sa imong wala, guwantes sa imong tuo.’

“Minghugyaw ang mga tawo sa kahinangop, samtang ang prinsesa milumpat sa kalagot. ‘ Ugma ka gayod. Kataposan na nimo ugma,’ matod sa prinsesa nga ungo.

“Si Pedro wala maglakaw og yuta. Giyayongan siya sa mga tawo. ‘ Intawon, Pedro,’ matod sa uban kanila, ‘ paninguhaa gayod nga matag- anan mo ugma. Kataposan na lang. Kon matag- anan mo, regalohan ka namo. Dili ka maguol sa imong kasal.’

“‘Ako ang baka; ako ang boda; ako ang bugas!’

Misagbat ang uban.

“Na, dalion nato ang sugilon, sa pagkagabii, mao gihapon, milupad na usab ang kalag paingon sa langob. Wala madugay, miabot ang pangulo sa mga ungo. ‘ Dili na gayod siya makatubag niini,’ matod sa pangulo.

“‘ Unsa may atong ipangutana kaniya?’ matod sa prinsesa.

“‘ Dunay ipangutana nga maayo,’ matod sa pangulo. ‘Apan, tana, adto kita magsabot sa taas sa panganod aron gayod walay tawo nga makapaminaw kanato. Nanglupad sila apan nagpaibabaw kanila ang kalag dala ang palamingko nga iyang gipangayo sa pagtambal ug pag- ayo niya sa himalatyon nga anak sa hari. Sa didto na sila sa taas gayod sa panganod, ang pangulo sa mga ungo miingon: ‘ ingna pagpangutana unsay dagway sa among Mahoma? Unsay dagway sa among Bathala, nga mao ang among pangulo?’ Dili na gayod siya niana makatag- an kay wala may nakakita kanakong tawo.’

“Tuod, nanagbulag pagpanglupad ang mga ungo, ug ang pangulo giabayan sa kalag. Sa paghitungod sa pangulo sa usa ka sapa, gikalit pagputol ang iyang ulo niadtong kalag, ug gihugasan dayon niini sa sapa. Giputos niya sa panyo, ug gidala ngadto sa gipuy- an ni Pedro. Sa iyang pag- abot, natulog pa si Pedro. Iyang gipukaw. ‘ Pedro, pagmata, kataposan na ra ba kini nimong adlaw.’

“‘ Unsa man intawoy akong itubag karon?’

“‘Ang itubag mo? Naa… ukbi, mao kana ang imong tubag.’ Giduol ni Pedro kadtong gibutang sa talad, ug… nahadagan siya sa kalisang…

“‘ Kon mangutana gani ang prinsesa unsay dagway sa ilang Mahoma, ibutang kana sa talad ug bukhara, ipakita kaniya.’

“Tuod, ang mga tawo nagganayan sa palasyo, ilabi na nga kataposan na lang gayod kadto nga adlaw. Kon mataganan ni Pedro ang kataposang pangutana, maluwas niya ang gingharian.

“Binaklid ang iyang mga kamot, nga nagabitbit niadtong giputos sa panyo, si Pedro nakig- atubang sa prinsesa.

“‘Andam ka na?’ Nangutana ang prinsesa nga nagkisapkisap ug buot na gayod mokaon kang Pedro.

“‘Andam na ako.” Mitubag si Pedro.

“‘ Unsay dagway sa among Mahoma? Abir, makatag- an ka pa ba.’

“‘Ang dagway sa inyong Mahoma mao kini.’ Gibuklad ni Pedro ang panyo ug gipakita ang ulo sa ilang pangulo. Ang prinsesa mihilak kay napilde.

“Na, unya, ang kauban ni Pedro miduol kaniya ug miingon: ‘ Marika, Pedro, hidhiran ko ang imong lawas niining lana, aron dili ka hidutlan sa paak nianang prinsesa.’ Gihidhiran si Pedro, gihidhiran ang pari ug ang uban nga moluhod kanila. Sa tapos niadto, gikasal si Pedro. Sa nagluwan pa sila sa maanindot kaayong karwahe, si Pedro giukoban na sa prinsesa apan tungod sa gahom niadtong lana, ang prinsesa wala makadulot. Sadya kaayo ang ilang kasal. Ang tibuok lungsod miregalo kang Pedro, ug ang tibuok lungsod nanguyog ug nagpasidungog kaniya.

“Na, unya, sa pagkahumag kasal, ang kauban ni Pedro miingon: ‘ Tambalan ko, Pedro ang imong asawa, aron ikaw magmalipayon. Gikuha sa iyang kauban ang tutulo ka dagang sa agila, gihumod sa lana, ug gihidhid sa kalawasan sa prinsesa. Sa paghidhid sa unang dagang, migula sa baba sa prinsesa ang usa ka agila. Sa paglupad niadto, mikunhod ang kapintas sa prinsesa. Unya gihidhiran kadto sa ikaduhang dagang, ug migula gihapon ang ikaduhang agila. Sa paggula usab niini, milabi pagkunhod ang kapintas niadtong asawa nga ungo. Gihidhiran sa ikatulo, ug sa paggula sa ikatulong agila, ang prinsesa nalumoy, nabuotan, naihayop. Dinhi, ang prinsesa giabot na og paghigugma sa iyang bana. Mihilak siya kay nagbasol sa iyang nabuhat. Tungod sa iyang pagkatimaan na sa maayong panimuot, nagsugo siya nga ipanglabay kadtong mga kalabera nga mingtupong na sa palasyo. Dili na kuno siya gusto nga motan- aw sa mga handomanan sa iyang kaagi. Unya misamot ang iyang kaanyag.

“Unya wala madugay, namatay ang hari, ug si Pedro na ang giilis nga magamando sa tibuok gingharian. Usa ka adlaw niana, ang kalag miduol kang Pedro ug namulong: ‘ Na, Pedro, human ko na man ikaw ikapahiluna, molakaw na usab ako.’

“‘ Dili mahimo.” Mitubag si Pedro. ‘ Kinahanglan anhi ikaw magpakamatay sa palasyo uban kanako.’

“‘ Dili! Dili man ako sama kaninyo. Duna akoy laing gingharian. Abi nimo? Ako mao ang kalag niadtong minatay nga giluwas mo pinaagi sa pagbayad mo sa akong utang. Nagpakatawo ako pagbalik aron pagbalos sa utang kong buot kanimo. Ug karon nga ania nabulahan na man ikaw, adto na ako ug pagmalipayon…’

“Sa pagkahuman niya niadtog sulti, ang kalag nawagtang lamang, daw damgo! (KATAPOSAN)