Ang Takna… Ang Dapit… Ang Sugilanon

Sugilanon ni Tiburcio Baguio

( Napatik sa Bisaya, Hulyo 4, 1951)

TANGKOD kadto nga ikalima ang takna sa hapon sa paggula ko sa buhatan sa mantalaang akong gialagaran. Maoy hitukmaan ko sa silong si G. Porfirio Rastas. Mao usay iyang paglingi ug nagtinan- away kami. Mipahiyom ako balos sa pahiyom nga iyang gidalit.

“Komosta, G. Rastas.” Mitimbaya ako dungan ang pagtunol sa akong kamot.

“Halin pa ba,” matod niya nga mipig- it sa akong palad. “Ganina ra gyod akong gahulat kanimo.”

“Sa unsa man unta?” Nakasukot ako, kay kadto wala ko paabota. Tagsa da nga ang usa ka karaan ug lubasang magsusulat motuyo gayod pag- anhi sa Manila aron lamang sa pagpakigkita sa sakop sa usa ka mantalaang Binisaya.

“Dali ngari kay manginom kita.” Miagda siya nga migunit sa akong bukton.

Sa nakapanglingkod na kami nga nag- atbang sa usa ka talad sulod niadtong restawran nga duol da usab, diha pa nako matan- aw pag- ayo ang tibuok panagway ni G. Rastas.

Nasinati na sa mga magbabasa sa mga mantalaang

Binisaya ang ngalan nga Porfirio G. Rastas. Hitupngan tingali apan dili hilabwan. Karaan na siya sa pagpanulat, apan ang kahait sa iyang dagang wala gayod madumpol sa katuigan.

Karon nga gikaatubang ug napanid- an ko siya sa duol, wala ako makapugong sa akong kahibulong sa iyang panagway. Kaila lamang tuod kami, ug bisan sa didto pa sa Sugbo, panagsa ko da siyang ikakita, apan nagpabilin og matin- awng timaan sa akong panumdoman ang panagway niya kanhi. Ug kining gikaatubang ko karon lahi sa akong nahinumdoman. Nagapahiyom man gani siya apan nagpabilin nga walay kinabuhi ang iyang mga mata. Namiyahok ang iyang mga aping ug nakita ko nga wala gani masudlay ang iyang buhok. Misamot siya kagulangon nga tan- awon.

“Unsa may atong panagsultihan?” Miuna ako pagtingog

sa dihang gipahimutang na sa talad ang among ilimnon.

Mipahiyom na usab siya. “Usa ka sugilanong buot kong ipasulat kanimo.”

“Nganong ako pa man?” nakaingon ako. “Dili ako ma…”

“Nahibalo akog unsay imong isulti.” Mipakgang siya. “A- apan kining sugilanona wala magkinahanglan og katakos, sama sa akoa, aron mo masulat. Motindog kini sa iya lamang kaagi.”

“Sulayan ko,” matod ko. “Apan buot ko usab hisayran ngano nga dili man ikaw ang mangunay pagsulat.”

“Masayran mo da unya.” Mitubag siya sa tingog nga pinaundak. “Masayran mo da unya. Sa pagkakaron, buot ko lang nga mamati ka.”

Napukaw na ang akong kaikag ning talagsaon niyang panultihon. Mitanaw siya sa taknaan sa restawran ug unya miingon: “Timan- i, takdo nga alas singko traynta karon.”

Karon, miirag na siya sa iyang gilingkoran.

Ang iyang mga mata nagatutok gihapon kanako apan, nasayod ako, ang iyang hunahuna wala didto. Ang tanan niyang galamhan natingob sa pagtibuok ug pagtagik niadtong kaagi nga buot niyang iasoy.

“Sugilanon kini,” miingon siya pagkataudtaod, “bahin sa usa ka magsusulat.

Oo, magsusulat, inila,

Ang magsusugilanon sa iyang kaugalingong sugilanon. Unsaon niya pagtapos kining kaugalingong obra maestra?

may ngalan na. Ang iya lamang ngalan daw batobalani nga mokabig sa mga magbabasa kay ang iyang mga sinulat lunlon matahom, matulun- anon, maanindot. Usa siya ka higante sa katitikan.

“Apan luyo ning iyang kabantog, pipila da— pinudyot da— ang nakasinati sa tinuod niyang kinabuhi.

“Kining atong magsusulat dili gani makaangkon nga iyaha sa kaugalingon niyang kalag. Nagahangad siya, alang sa iyang kabuhian, sa iyang asawa nga dakog makita sa patigayon sa mga alahas. Kay pila da man ugoy iyang makita sa iyang pagpanulat, bisan inila tuod siya kaayo? Niadtong iyang kinabuhi nahanaw kaniya ang bililhon sa usa ka lalaki— ang iyang dungog. Nasayod siya nga gibiaybiay siya sa tago sa iyang mga kaila, giisip nga ginalongan, nagaagad sa kabubuton sa iyang asawa.”

Mitan- aw si G. Rastas kanako. “Nakabasa ka ba,” miingon siya, “niadtong sugilanon ni Luis Ladonga nga nahimantala sa Pilipinhon, kadtong “Ang Langgam ug si Mister kinsa- bakadto? Nakabasa ka?”

Mitangdo ako.

“Kadtong tawo sa maong sugilanon,” miingon si G. Rastas, “susama gayod niining atong magsusulat, wala nay nahabiling self- respect. Nabilanggo na gayod siya sa hingpit. Nawala na ang iyang kabubut- on.

“Unya miabot ang usa ka higayon aron makapaila siya sa tinuod niyang bili— sa tinuod niyang pagka tawo. Gipalihog siya sa iyang asawa pag- adto sa Manila aron maoy mamalit og alahas. Nahiatol kadto nga may alatimanon usab nga transaksiyon ang iyang asawa ug dili na makagayon pagpaingon sa Manila. Kadto pa, sukad sa ilang kaminyoon, nga gipiyalan siya sa ingong sugo. Gihatag kaniya ang kawhaan ka libo ka pesos ug ang mga kasayoran ug tinagoan sa pagpamalit og mga alahas.

“Mao nga nahianhi siya sa Manila dala ang maong kantidad, labing dako sukad nga iyang hikuptan. Nahitanom sa iyang panumdoman ang mga tugon sa iyang asawa: asa moabot, asa pangitaa ang alahero nga maoy motultol kaniya ngadto sa mamaligya og alahas nga suki sa iyang asawa, pagbanabana sa ikahalin niini ug pilay maganansiya, ingon man ang kuto sa kantidad nga ipalit niini ug nianang matanga sa alahas.

“Didto tuod siya abot sa otel nga gitudlo sa iyang asawa. Gikakita usab niya dayon ang alahero nga giingon sa iyang asawa nga maoy motultol kaniya ngadto sa namaligya sa mga alahas. Gikasulti niyag maayo kining bag- ong kaila nga nagpaila lamang sa ngalan nga Peping.

“Diha pa niya masuta, gikan sa baba ni Peping, ang matuod nga hulagway sa pamatigayon sa alahas. Diha siya makasabot ngano diay nga dako man kaayo ang makita sa mga magpapatigayon niini.

“Kay ang giingong mamaligya sa mga alahas mao man diay ang asawa sa usa ka hataas nga opisyal sa kagamhanan ug kining maong ginang maoy mopahigayon pagpalusot nganhi sa mga alahas gikan sa gawas, mga alahas nga dili kapahamtangan sa naandang mga buhis inigsulod nganhi.

“Ug ang kagamhanan nahikawan ning pila ka libo ka pesos nga buhis!

“Nangadto sila ning maong ginang nianang pagka hapon. “Apan nabalo sila kay mibalibad ang ginang nga wala pa moabot ang alahas nga igbabaligya niini. Gipaabot nga sa damlag pa ikahatod.

“‘ Malangan diay ako niinig tulo ka adlaw,” nakaingon kining atong magsusulat. ‘ Unsa may buhaton ko nianang mga adlawa?’

“Gipahiyoman siya sa ginang. ‘ Makahimo ka paglingawlingaw dinhi sa Manila,’ miingon kini. ‘ Kon buot ka, pakuyog lamang kang Peping. Suheto siya sa mga kalingawan dinhi.’

“Natataw tingali sa iyang nawong ang pagsabot niyag mangil- ad niadtong gipamulong sa ginang kay kini mipuno man, ‘Atua man usab gani karon ang akong bana. Ipaila da unya siya, Ping.’ Kini ngadto sa tawong gikakuyog sa magsusulat.

“‘ Poker lang ugod,’ miingon ang ginang agig katin- awan. ‘ Ginagmay lang. Makamao ka bang modula og poker? Maayo. Na, hala,’ mitindog na ang ginang, ‘ pangadto kamo kay malingaw ka gayod didto.’

“Bisan pag may tuyo pa kaha pagbalibad ang atong magsusulat, malisod na siya sa pagbungat niadto human sa gipamulong sa ginang. Sa pagkatinuod hinuon naikag siya, sa tinguha nga makasuhid ning usa ka bag- ong kasinatian alang kaniya.

“Gikan sa balay sa ginang, nanakay silag taksi paingon sa usa ka gamay apan luho nga restawran. Nanaka silag laktod sa itaas human senyasi sa iyang kuyog ang Turko nga nagabantay sa silong.

“Didto sa itaas, nakita sa magsusulat ang tanan. Aw, dili tanan; kadaghanan ang angay nga pulong. Kay kadaghanan sa inilang mga tawo ug mga opisyal sa kagamhanan nanagkapundok didto, nanagkalingaw sa lainlaing matang sa sugal.

“Minunot siya sa iyang kauban nga miduol sa usa ka talad diin nanagsugal og poker ang upat ka tawo. Nasinati na niya ang nawong niadtong upat ka tawo diha sa mga mantalaan. Pulos mga opisyal sa kagamhanan.

“‘ Mao kini siya ang bana ni Marsing,’ gipaila siya sa iyang kuyog sa dihang nangyanghag ang upat sa ilang pagduol. Gitagsa- tagsa usab pagpaila kaniya ang mga tawo didto sa talad. Ang usa, gipaila kaniya nga mao ang bana sa ginang nga ilang giadtoan, mipahiyom kaniya.

“‘ Maayo hinuon nga mianhi ka,’ miingon kini, unya giatubang ang nagbangka, ‘ Hatagi siyag baraha, Leo.’

“Ang pagtutol nga diha na unta sa ngabil sa magsusulat namatay lang usab sa dihang gisundan siya pag- ingon, ‘ Ginagmay lang, Tsiko. Chicken feed alang kanimo.’ Atubangan niadtong mga tawong inila, dili siya makapakita nga siya nahadlok nga mapilde, human siya isipa nga usa kanila— kanila nga walay bili ang salapi.

“Milingkod siya ug midawat sa baraha ug mga pitsas. “Human sa pipila ka bangka, napildehan siya og tulo ka libo. Diha na siya mahinumdom sa iyang asawa. Unsaon man niya pagbalibad niini karon nga nakulangan nag tulo ka libo ang iyang kuwarta? Gipaningot siyag bugnaw. Sa iyang kahiladman nagbugno ang tinguha sa pag- undang na lang ug sa pagpadayon, pamasin nga modaog pa. Sa kataposan, midaog ang naulahing hunahuna.

“Mao nga mipadayon siya. Bisan daw nagpanlipong siya sa kadagko sa salapi nga ipamusta, apan mipadayon siya.

Usa. Duha. Tulo. Upat ka takna. Nagpadayon ang iyang pagkapilde. Diha kadtong nakabawi- bawi na unta siya, apan nahurot lang usab sa nagpadayon ang dula. Ikanapulo na ang takna sa gabii sa pag- undang niya. Natumog sa singot ang iyang kalawasan. Napulog usa ka libo ang napilde niya niadtong gabhiona!

“Nag- alindasay siya nianang gabhiona sa iyang lawak sa otel. Gibasolan niyag dako ang iyang pagdali- dali. Ngano man gayod nga nagpaluba siya sa iyang garbo? Ngano man gayod nga sa may higayon pa siya pagsibog, wala man niya kana himoa? Ngano man gayod nga mikuyog pa siya ngadto… ngano man gayod… ngano? Apan ulahi na lagi ang pagbasol. Giusab niyag ihap ang salapi nga nahabilin. Pito ka libo na lamang og siyam ka gatos! Asa siya magkuhag iabono? Sa damlag ra ba ang tagal nga moabot ang mga alahas. Kinahanglang makakita siyag paagi. Unsaon man unya niya pag- atubang sa iyang asawa?

“Usa da ka paagi ang iyang nahunahunaan. Kinahanglang iusab niyag sugal kadtong salapia. Siyarog magkanunay

lamang gayod ang iyang kademalas? Bawion niya ang napilde. Bisan siyam na lang ka libo. Oo, bisan walo na lang ka libo.

“Mibalik siya sa sugalan sa sunod adlaw. Gikakuyog gihapon niya si Peping.

“Nainit na siya ning higayona. Gibati niya nga modaog na gayod siya ning higayona. Tuod man. Nanaog siya. Miabot og upat ka libo ang iyang nabawi human sa usa ka takna. Apan kalit usab nga mibalitok ang iyang debuynas. Wala na siya modaog gikan diha. Nahurot ang nabawi na unta niyang upat ka libo.

“Gipagula niya ang nahibiling pito ka libo niyang dala. Nahanaw lamang sa kalit kadtong kadasig nga gibati niya ganina. Daw natigulang siya niadtong pila lamang ka takna. Nagsugod na usab pagtubod ang singot sa iyang kalawasan. Wala nay hunong ang pagyupyop niyag sigarilyo sa pagtuo nga makapausab sa iyang suwerte ang pagpunayg yupyop.

“Nakamatngon siya sa pagpangurog sa iyang mga kamot sa dihang pagkuot niyag usab sa iyang bolsa, nakita niyang usa ka gatos na lamay nahibilin sa iyang kuwarta. Minglabay na ang upat ka takna. Upat ka takna lamang aron pagpilde sa iyang pito ka libo!

“‘ Nahurot na man diay ang akong gidala,’ nakalugos siya pagsulti agig pahibalo nga umuundang na siya. Ginuntan pa niyag katawa ang iyang gipamulong.

“Apan midali pagduol kaniya ang iyang kuyog ug mitanyag nga pahulamon siya.

“Ang una niyang tinguha sa pagbalibad wala ikabungat pagkakita niyag mga papel de banko nga gihabwa niini gikan sa gidalang pitaka. Tulo ka libo ka pesos ang iyang gihulaman.

“Apan wala na mobalik ang iyang debuynas. Ang tulo ka libo nahurot sa usa lamang ka takna.

“Daw wala siya magtugkad og yuta nga mitindog niadtong talad. Hilabihan kagaan sa iyang paminaw sa iyang lawas, bisan naglungkaob sa tumang kakulba ang iyang dughan. Nagpanlipong ang iyang panan- aw nga milakaw. Gibati niya ang tumang kaluya.

“Gawas pa nga gipilde niya ang kawhaan ka libo ka pesos nga igpapalit og mga alahas, nakahulam pa gayod siyag tulo ka libo!

“Asa na man lang niya kuhaa kadtong mga kantidara? Hapit siya mabuang sa pagpunayg basol sa iyang kaugalingon; hangtod gani sa pagtunglo sa iyang kaugalingon. May nawong pa kaha siya nga ikaatubang sa iyang asawa? Gipangilogan siyang naghunahuna lamang sa ipamulong niini kaniya. Ngano nga nagpabuang man siya? Ngano gayod? Buang gayod siya! Kuwanggol! Hungog!”

Nahaigking akog kalit sa akong lingkoranan kay kining ulahing mga pulong gisinggit na man ni G. Rastas. Daw sa nahikalimot na lamang siya nga may gikasulti siya. Nagasiga ang iyang mga mata nga nagatutok apan walay gitan- aw.

“G. Rastas,” misangpit ako.

Daw bag- o lamang nahigmata, mikipat- kipat ang iyang mga mata. “Mao kana ang sugilanon,” miingon siya pagkataudtaod.

“Kana ra?” matod nako. Diha ako makaingon sa akong kaugalingon, Mao diay! Mao diay nga maanindot kaayo ang mga sugilanon ni Porfirio Rastas kay ang iyang mga sugilanon iyang gipuy- an, iyang gibati; ang mga protagonista sa iyang sugilanon daw tinuod gayod nga tawo, magaginhawa, mobati! Kay siya, siya nga nagasulat, madala man gani sa pagbati sa usa lamang ka sugilanong iyang minugna!

“Ang buot mong ipasabot,” miingon siya, “mao nga kulang pa kana?” Migula na usab ang pahiyom nga wala nunti sa iyang mga mata. “Kon ikaw ang nagsulat niana, unsa may imong itapos?”

Naghinuktok akog makadiyot. “Masayon da.” Mitubag ako pagkataudtaod. “Ako lamang pangitaag paagi nga makapunit kining magsusulat og salapi sa dalan kun padaogon ba siyag usab didto sa sugalan, pinahulam sa tawong iyang kaila.”

Usa ka makusog kaayong talidhay maoy nakapaputol sa akong gisulti— katawa nga mabiaybiayon. Human siya motalidhay, gitan- aw ako ni G. Rastas. “Mao kanay imong kasulbaran?” Mitamihid siya. “Hatagan mo lang diay sa masayong dalan ang imong protagonista? Kataw- an ka! Mao bitaw kanay nakadaot sa panugilanon ning mga bag- o pa sa panulat. Kulang sa realismo! Nagsalamin sa kawalay alamag sa kinabuhi ang ilang sinulatan. Ang ilang mga protagonista pulos mga ulipon lamang sa kahigayonan, sa suwerte, sa maayong mga paagi. Kon molampos man ang ilang mga protagonista, ang kalamposan nagasukad sa kahigayonan, dili sa kaugalingong panlimbasog. Papuniton og salapi! Mahikatawa ako nianang sugilanona!” Ug mikatawa na upod siya, tibuok, mabiaybiayong talidhay.

“Kay unsa man diay ang imong itapos sa imong sugilanon?” Nakaingon ako nga nainggit ang tingog tungod sa kapungot.

Mihunong siya pagkatawa. “Hisayran mo da kana ugma,” matod niya. “Sa takdo nga alas singko traynta ugma sa hapon, hisayran mo ang itapos ko nianang sugilanona. Adto lamang sa Times Hotel. Timan- i, alas singko traynta.”

Aron pagtapos niadtong kulukabildo nga wala na makaikag kanako, mitindog ako. “Gabii na man, mamauli na kita?” Ako siyang giagda.

Mitindog siya, mikuot sa iyang pitaka ug iya kining gibukhad. Nakita kong wala kadtoy sulod.

“Sagdi na lang, G. Rastas.” Ako siyang giingnan. “Ako na lay bayad.”

Gibalik ni G. Rastas ang pitaka sa iyang bolsa ug mipikpik sa akong abaga. “Salamat, ha? Wala ko man diay madala ang akong kuwarta! Timan- i baya, ugma adto sa Times Hotel. Sulaton mo gayod, ha?”

Gibayran ko ang silbidora ug nanggula kami ni G. Rastas. Human ako mamasangil nga may adtoon pa, gibulagan ko sa gawas si G. Rastas.

Pagkaugma, hikalimtan ko na lamang unta si G. Rastas tungod sa kadaghan sa buhat nga akong giatiman.

Apan nianang paggula ko na sa alas singko sa hapon, nahinumdom ako. Dili na lamang unta ako mopadayon, apan ang kaikag sa itapos ni G. Rastas sa iyang sugilanon nakapalagsik sa akong mga tiil paingon sa otel nga iyang giingon.

Halayo pa gani ako sa otel, hilantawan ko na nga nagpunsisok sa ganghaan niini ang daghang tawo. Nagahulat sa tugkaran ang usa ka ambulansiya. Midugang kakusog ang akong paglakaw.

Paghiduol ko sa otel, mao usay paghigula sa ganghaan sa upat ka tawo nga nagayayong sa usa ka stretcher diin nagahigda ang usa ka tawo, ang habol nga maputi nga giputos niini natina sa dugo.

“Patay na,” matod sa usa ka tawo sa akong duol. “Nagdunggab kuno sa hunting knife! Naghikog!”

Paghitungod sa stretcher kanako, nakita ko ang nawong sa giyayongan ug nahaigking ako.

Ang nawong ni G. Rastas malinawon sa kamatayon. Sa dihang molakaw na unta ako, aron paglikay niadtong talan- awon nga nakahilap sa akong atay, mao usay paghagtok sa dakong taknaan sa otel. Alang singko traynta! Nahitiurok ako nga nahinumdom sa giasoy ni G. Rastas kanako.

Sa dihang mitidlom kanako ang pagsabot sa kahulogan niadtong tanan, nakayukbo ako sa kinahiladman sa akong kasingkasing ngadto sa usa ka tawo nga magsusugilanon gayod hangtod sa kataposan.

Ug nakapangagho ako. Mao ba diay kadto ang iyang sugilanon?

(KATAPOSAN)