Manila Bulletin

Unsa Gyod Ang Binisaya?

(Unang Anib) Nobelita ni John Danté

(Nota sa Editor: Among gibalik pagpatik kining maong artikulo tungod sa pagkalaktod sa usa ka mahinungdanong parapo sa paggawas niini sa gula sa Abril 2022. Mangayo kamig pasaylo sa tagsulat ug sa mga magbabasa.)

SUMALA sa Britannica ( https://www.britannica.com/topic/ Austronesian-languages/Classification-and-prehistory), ang Binisaya nalakip sa pamilya o banay sa pinulongan ( language family) nga Austronesian— usa ka banay sa mga pinulongan nga gilitok sa dakong bahin sa Indonesia, mga kapupud-an sa Hatunga ug Habagatang Pasipiko (gawas sa Australia ug dakong bahin sa New Zealand), dakong bahin sa Malaysia, ug katag-katag nga mga bahin sa Vietnam, Cambodia, Laos ug Taiwan. Ang mga pinulongang Austronesian gilangkoban sa mga 1,200 ka lainlaing pinulongan o baynte porsento sa tanang nailhan nga pinulongan sa kalibotan ug maoy usa sa kinalapdan og heyograpikal nga linangkoban.

Sa partikular, ang Binisaya nasakop sa grupo sa mga pinulongang Austronesian nga gitawag og Kasadpanong Malayo-Polynesian (Western Malayo-Polynesian, WMP). Kauban sa Ilokano, Tagalog, ug uban pang pinulongan nga Kasadpanong Malayo-Polynesian sama sa Malay (Indonesia, Brunei, Malaysia, Singapore), Acehnese (Aceh, Sumatra, Indonesia), Toba Batak (Amihanang Sumatra sa Indonesia), Minangkabau (Kasadpang Sumatra), Sundanese (Java, Indonesia), Javanese (Java), Balinese (Bali ug uban pang bahin sa Indonesia lakip sa Sulawesi), Buginese (Habagatang Sulawesi), Makasarese (Habagatang Sulawesi), ug Malagasy (Madagascar), usa kini sa kinadak-an ug labing inila nga mga pinulongan nga Austronesian. Sumala usab sa Wikipedia ( https://en.wikipedia.org/wiki/Austronesian_languages), mokabat sa 386 milyon ka tawo ang nagagamit sa maong mga pinulongan.

Sumala sa pipila ka tigpanukiduki sa pinulongan, ang Binisaya (o Bisaya) mao ang pinulongan sa mga lumulupyo sa Sugbo— ug sama ra kini sa gitawag nga Sinugboanon (Cebuano sa Iningles). Apan ang mga Tagalog (apil ang pipila ka Bisayang magsusulat) molakip pagtawag nga “Bisaya” sa pinulongan sa mga Ilonggo sa Kasadpang Kabisay-an (Hiligaynon, Kinaray-a ug Akeanon). Sa laing bahin, si Charo Nabong Cabardo nga usa ka tigpanukiduki moingon nga ang pinulongang Waray o Samarnon mao gyod ang orihinal nga Binisaya o nga Bisaya ang orihinal nga sangod sa maong pinulongan. Sumala pa sa iyang panukiduki, ang mga Katsilang prayle nga unang ming-abot sa Kabisay-an niadtong katuigang 1600 nagkanayon sa ilang mga sinulat nga “Bisaya” ang tawag sa mga lumulupyo sa Samar sa ilang pinulongan. Duna poy usa ka facebook group (“Mga Bisaya”) diin gilakip paglista sa mga administrador isip kabahin sa pinulongang Binisaya ang Hiligaynon, Waray, Kinaray-a ug Maranao. Naa sab koy napandolan nga mapa kuno sa mga lugar diin ang pinulongan Binisaya, ug gilakip dinhi paglista isip Binisaya ang Tausug, Surigaonon ug Binutuanon.

Taliwala ning nagkadaiyang pagsabot kon unsa ang Binisaya, maglibog na hinuon ta. Apan ang labing klaro lang mao nga ang Binisaya pinulongan nga gigamit sa habagatang bahin sa Pilipinas, sama sa Hatungang Kabisay-an (Sugbo ug Bohol), sidlakang bahin sa Negros Occidental, kasadpang bahin sa Sidlakang Kabisay-an (Samar ug Leyte), ug dakong bahin sa Mindanao (diin daghan ang kaliwat sa mga lalin gikan sa Kabisay-an). Niining mga dapita, ang mga lumulupyo moingon gyod nga ang ilang sinultihan Binisaya. Sa maong mga dapit, ang pinulongan matawag nga suod kaayo sa Sinugboanon ug gani mahimong ingnon nga naggikan sa Sinugboanon.

Kon ang usa ka Sugboanon makigkabildo og tawo nga gikan sa maong mga dapit, dali ra silang magkasinabot sanglit halos parehas lang ang ilang sinultihan. Hinuon, adunay mga pulong o termino niining mga dapita nga nalahi sa Sinugboanon. Pananglitan, dapit sa Iligan ang “binignit” sa mga Sugboanon ilang gitawag og “tabirak.” Sa Zamboanga del Norte, ang katigulangan motawag sa “suka” nga “kusisang” ug ingon man ang “hilak” morag Tagalog nga “iyak”. Sa Misamis Oriental ug Cagayan de Oro, ang Sinugboanong “nindot” o “matahom” nahimong “patsada”. Duna say mga pulong nga Misamisnon sama sa “hag-as” ug “ayha” nga medyo lisod hubaron sa Sinugboanon. Dapit usab sa Agusan, ang “diri” litokon nga “diria” o “diari”. Sa kasadpang bahin sa Samar ug Leyte, aduna pod silay mga pulong nga dili makit-an sa Sinugboanon

o dili daling sabton sa mga Sugboanon. Mismo sa probinsiya sa Sugbo, dunay iya-iyang linitokan ug bokabularyo ang mga Sugboanon sa lainlaing bahin sa pulo— samtang sa siyudad moingon sila og “ba’y” ug “nahu’g”, sa mga lungsod sama sa Dalaguete moingon sila og “balay” ug “nahulog”.

Sumala sa mga batid o eksperto sa linguistics, kon ang sinultihan sa managlahing pundok sa tawo dunay panagkaanggid nga sarang aron magkasinabot gihapon sa kinatibuk-an sa pagkabildohay, ang mga pinulongan sa maong managlahing pundok maisip nga naglangkob sa usa ra ka language o lengguwahe samtang ang ilang tagsa-tagsang partikular nga pinulongan maingon nga diyalekto o dayalek ( dialect) sa managsama rang lengguwahe. Apan kon ang sinultihan sa maong mga pundok hilabihan gyod kalahi sa usag usa nga dili o lisod kaayo silang magkasinabot sa pagkabildohay, ang ilang mga pinulongan maisip gyod nga managlahing pinulongan o lengguwahe.

Busa kon ang usa ka Bol-anon ug usa ka Sugboanon managestoryahay, bisan pa sa ginagmayng panaglahi (pananglit, ang Bol-anon motawag sa bugas linung-ag nga “luto” mentras ang Sugboanon motawag niini nga “kan-on” ug ang “yawa” sa Sugboanon mahimong “jawa” sa Bol-anon), magkasinabot ra gihapon sila sanglit ang Binol-anon ug Sinugboanon mga diyalekto lang man sa usa ka lengguwahe nga mao ang Binisaya. Matawag usab nga mga diyalekto ang Binisaya sa Misamis, sa Agusan, sa mga probinsiya sa Zamboanga ug hasta sa rehiyon sa Dabaw ug pipila ka dapit sa Habagatan ug Amihanang Cotabato, ug Sarangani.

Apan kon ang lumad nga Ilonggo ug usa ka Misamisnon ang magkabagat (diin parehas silang wala makat-on og laing pinulongan gawas sa ilang namat-an), lagmit nga dili o lisod silang magkasinabot sa panag-estoryahay tungod sa dakong panagkalahi sa ilang mga pinulongan— Hiligaynon o Kinaray-a o Akeanon sa Ilonggo, ug Binisayang Misamisnon sa taga Misamis. Niining maong pananglitan, masulti nato nga ang Hiligaynon/Kinaray-a/Akeanon ug ang Binisaya managlahing mga lengguwahe. Sa susamang rason, makaingon ko nga ang Winaray o Samareño, Surigaonon, Binutuanon, Tausug, Maranao ug Maguindanaon lahi nga mga lengguwahe ug dili kabahin sa Binisaya. Mao usab ang lumadnong mga pinulongan sa nagkalainlaing pundok nga lumad sa Mindanaw sama sa mga Manobo, Banwaon, Mamanwa, Tagakaulo, Higaonon, Mandaya, B’laan, T’boli, Subanen ug Teduray.

Maklaro nato sa paghisgot sa ibabaw nga ang Binisaya dili lang Sinugboanon, kondili naglangkob sa nagkalainlaing sinultihan sa ubang bahin sa Hatunga ug Sidlakang Kabisay-an ug hasta sa daghang dapit sa Kasadpan, Amihanan, Sidlakan ug Habagatang Mindanaw. Ang mga sinultihan sa maong mga dapit gawas sa Sugbo sa kinatibuk-an susama sa Sinugboanon ug daling ikasinabot sa mga Sugboanon ug sa usag usa, bisan tuod aduna kini silay iya-iyang nalahi nga mga pulong ug terminolohiya. Sa pikas bahin, ang Binisaya wala maglangkob sa pinulongan sa mga Ilonggo sa Kasadpang Kabisay-an, ug ang sa mga Waray sa Samar ug Leyte. Dili usab lakip sa Binisaya ang Binutuanon, Surigaonon, Tausug, Maguindanaon, Maranao, ug ang mga pinulongan sa lainlaing lumadnong pundok sa Mindanaw.

Niadtong 2020, gibanabana nga ang Binisaya maoy nag-una o lumadnong pinulongan sa 27.5 milyon ka tawo sa Pilipinas (o kapin 25% sa total nga nasodnong populasyon), busa kini ang ikaduhang labing kaylap nga pinulongan dinhi sa atong nasod.

Morag duna sab koy napandolan sa akong pagbasa-basa nga nag-ingon nga ang Binisaya isip pinulongan mas karaan pa sa Iningles. Dili lang ko kahinumdom diin nako kadto mabasahi, ug kon unsang panahona giingon nga nagsugod ang Binisaya.

Ingon man, naay mga sugid nga kadto kunong ulipon ni Ferdinand Magellan nga ginganlan og Enrique de Malacca makamao (o gani larino gyod) sa pinulongang Binisaya. Matod pa, paghiabot sa ekspedisyon ni Magellan niadtong 1521 sa dapit sa Kabisay-an, si Enrique ang nagsilbing tigpamaba ug tighubad ni Magellan sa pakigkabildo sa mga lumad nga lumulupyo sanglit maantigo man siya sa ilang pinulongan. Pinasikad niini, mahimo natong mapangagpas nga kon dili man gani Bisaya gyod ang kagikan ni Enrique, mahimong sa wala pa siya mahimong ulipon ni Magellan nakabagat o nakasandurot na siya og mga Bisaya (tingali mga magpapatigayon kinsa nagalawig gikan sa Kabisay-an ngadto sa dapit sa Indonesia karon).

Isip panak-op, mahimo natong ingnon nga ang Binisaya usa ka pinulongan nga nahitalay sa makasaysayanong mga pinulongan niining atong bahin sa kalibotan ug angay natong ikapasigarbo ug ipabiling piskay. —

Sumala sa mga batid o eksperto sa linguistics, kon ang sinultihan sa managlahing pundok sa tawo dunay panagkaanggid nga sarang aron magkasinabot gihapon sa kinatibuk-an sa pagkabildohay, ang mga pinulongan sa maong managlahing pundok maisip nga naglangkob sa usa ra ka language o lengguwahe samtang ang ilang tagsa-tagsang partikular nga pinulongan maingon nga diyalekto o dayalek sa managsama rang lengguwahe.

IKANAPULO ug upat nang higayon nga nakahatod si Ardalyan og minatay sa kataposan niining pahulayanan— ug nahibalo siyang mohatod gihapon siya puhon. Dinhi sa kinatung-ang bahin sa Balmaya, sa kapupud-an nga sukad pa sa kakaraanan gitawag na og Arbata, lawom ang pagtuo sa tulumanon niining paghatod. Kon mamatay man ugaling ang tawo, sul-oban kining minatay sa iyang labing matahom nga mga sapot, pahumotan, hapinan og mabulokong habol, ihigot sa baruto, ug ipaanod sa suba. Maggukod ang mga maghahatod sa baruto samtang nag-anod kining minatay sa suba ug panalipdan kini nila sa kalagmitang mga katalagman nga masugatan sa ulahing panaw niini. Magdagan kining mga maghahatod kuyog sa nag-anod nga baruto diha sa tampi hangtod kini moabot sa dagat ug dal-on, segun sa ilang katuohan, sa kinahiladman sa Tiyan sa Dakong Isda nga si Apu, ang Apo nga Malabangun, nga motulon niini.

Kini nga tulumanon, ikanapulog upat nang higayon nga natuman ni Ardalyan. Ikanapulog upat. Ikanapulog upat ka higayon siyang gituboan og kubal batok sa kasubo. Gikan sa kamatayon sa iyang ginikanan nga dungang nangamatay niadtong panahon nga wala pa siya matugki og buot, sa kamatayon sa iyang iyaan nga si Manay Arimya nga nagpadako kaniya, sa iyang higala sa pagka bata nga si Muluki nga namatay sa lala nga baki samtang nanakop silag pitupito sa katunggan, sa iyang magbabansay sa hinagiban nga si Tatay Dandana nga napatay og buang atol sa kasaulogan sa Unang Ulan, sa iyang unang ulipon nga si Guring nga gikaon sa buaya, sa misunod niyang ulipon nga si Kuling nga gikaon sa sawa, dayon si Hatasa nga gikaon sa yuta, si Makindas nga gikaon sa suba, si Aldurun nga gikaon sa mas dakong sawa, si Makipu nga gikaon sa tanom, si Ulyapu nga gikaon sa panon sa ihalas nga mga langgam, si Hagun-as nga gikaon sa maral nga pula, si Bitnul nga gikaon sa dagkong mga hulmigas, ug ulahi gahapon si Undoy Masiaw nga nahilo sa pahit sa kaka.

Subo kaayong nangamatay kining iyang kabanay ug mga higala apan gihupay ni Ardalyan ang iyang kaugalingon sa pagtimaan nga kini silang tanan nga anaa na sa Tiyan sa Dakong Isda, managsama da ang gikamatyan: may gipanalipdan silang tawo batok sa kinaiyahan.

Sa matag suba nga gidagan ni Ardalyan aron mahatod kining mga nag-una kaniya, gituboan siyag kagahi sa kasingkasing, kubal nga di madutlan og kalagnong hinagiban, taming nga sa iyang pagtuo gasa sa mga Diwata mismo, nga kon iya lamang hunahunaong kabahin sa dagan sa kapalaran, ug sila nga tanan mopaingon da sa Tiyan sa Dakong Isda sa damlag, makadawat da gayod siya sa kasakit nga hambinon sa mahibilin— kay kining tanan dalit sa namahulay ngadto sa mahimugso pa, ug sa kaugmaon nga malinawon ug malamposon alang sa tibuok Arbata. Mao kini ang iyang hugot nga gituohan. Kay kon dili siya motuo niini, mahugno gayod siya.

Ug kaganinang tungang gabii, nahiuli siya sa habagatang bahin sa halangdong gingharian human siyang nag-inusarang mihatod kang Undoy Masiaw paingon sa Dagat Aryaguma, ug nahiuli siyang hapo ug puno sa kamingaw. Kini nga kamingaw, dugang nga mihapin sa kubal sa iyang kasingkasing, ug siya nagpakaligon. Walay luha nga gidala iyang kamingaw. Pahiyom lamang.

Pahiyom nga lawom ang kayugot. Kanus-a pa kaha siya mosunod? Nakatulog siya.

Hayahay ang kabuntagon. Nakamata si Anarka Ardalyan sa kasikas sa iyang langgam nga nag-unag mata kaniya. Didto makatulog ang Anarka nga galingkod dapit sa tamboanan nga gaabling galantaw sa Lanaw Umatya. Hanap-hanap pa ang iyang panan-aw sa dayong pagmata, apan anam-anam ra usab kining mitin-aw.

Dili layo sa tamboanan, miinat ang batohong atop nga nagpaagas og tabil sa gabusagak nga tubig gikan sa naghagdan nga Lagaak ug Lagitik— ang mga tubod nga naggikan sa kahiladman sa dughan sa balaang bukid nga gitawag og Unambatu. Balik sa mga tubod, gihinganlan kining duha gikan sa biliranong kaluha nga mihatag sa ilang isigkakinabuhi alang sa kaluwasan sa katawhan sa Arbata kadtong gisilotan ang mga tawo sa nangapungot nga mga Diwata sa karaan na kaayong panahon.

Sukad nga nahimong Sulab sa Radya kining si Ardalyan, mihangyo siya sa iyang katigoman nga diri siya ibutang isip magbabalantay sa habagatang bahin sa Arbata, diri diin gihatag sa biliranong kaluha ang ilang mga kinabuhi aron maluwas ang kaugmaon sa gingharian. Mipuyo si Ardalyan sa balay diin nagtagbo ang tubig sa Tubod Lagaak ug sa Tubod Lagitik.

Ang tabil sa tubig nga gabusagak paingon sa lanaw midagayday una taliwa sa patuybo nga mga gulot nga gikulit sa bato aron ang talan-awon dili matabonan sa pag-agas sa tubig, kondili nahisama kining agas sa sihag nga mga balagon nga nangahulog gikan sa atop paingon sa basakan nga naghagdan ug natapos ngadto sa tin-aw nga lanaw sa ubos. Daw gauwan gawas sa iyang tamboanan nga walay kahumanan. Tingali, ang tamboanan na lang ang mihilak alang kang Ardalyan.

Sa lanaw, adunay mga nangisda nga gasakay sa ilang mga paraw. Gasunod sa mga sakayan ang nigpis nilang mga pisi nga tinag-an. Ang uban nakadakop nag isda, ang uban nagpaniid pa gihapon sa kisaw sa tubig. Malinawon kini nga bahin sa Arbata sa pikas bahin sa tuig, apan karon nga ting-unos na sa kalalawan sa Buaya, makatagamtam og pagbalod kining lanaw bisan gitabilan pa kini sa dagkong mga punoan sa sambangaw nga nahisama og labat nga galibot sa habagatang bahin. Gapahidlaw sa ilang

gakadaiyang bulok ning mga gihay sa bulak sa sambangaw nga nanalingsing sa mga sanga ug nangatagak ngadto sa tin-aw nga tubig sa Umatya, ug kining mga gihay mingtakyap sa lapyahan og bangawon nga habol. Ang mga isdang pilakpilakan nga nag-iyahay og panilap sa dugam-is sa nangahulog nga mga bulak nanidlak sa katin-aw sa bughaw nga lanaw ug maoy gipanikop sa ubang mga nangisda nga nag-iyahay pod og sakay sa ilang mga bangka nga nagguyod og mga payaw taliwa sa gabawod-bawod nga lansay sa lanaw. Aduna upoy panon sa puting mga tulabong nga gapangbangkaw sa mga pilakpilakan nga gakisaw sa pangisdaan. Ang ubang nangisda nga nakakita sa hudyaka sa mga langgam, daling nangadto ug gipulihan ang mga tulabong pagkaamgo nila nga tua didto ang daghan pang lab-as nga isda. Paghiduol sa ilang mga baruto, nagdungan og panglupad ning panon sa puting mga tulabong ug gisundan ang pagakpak sa habuhabo sa mga lagdo nga nangatagak gikan sa ilang mga pako pagkapakapa nila palayo, ug daw miulan og gagmay nga mga bituon sa ilang agi. Gipangitsa dayon sa mga nangisda ang ilang isigkapukot ug gipanikop ang mga pilakpilakan nga niining taknaa sa tuig dagko ug tambok na. Tugob sa isda kining lanaw sa Umatya. Puno upod kini sa gaalirong ug gakadaiyang tanom nga sa tibuok tuig gapakaon sa lumulupyo sa habagatang bahin niining galikos nga gingharian sa bukid sa Arbata.

Gililok ang gingharian sa Arbata gikan sa gahi nga anapog ug sinaw nga mahalong bato nga nakutkot sa kasingkasing sa Unambatu aron mamahimong dakbalay sa mga kaliwat (nga gipangtawag og mga Anarka) ni Datu Arka, sa ubang katawhan nga mingtipon kaniya, ug sa mga higala nilang dili tawo sa karaan nga Balmaya. Karon nga minglabay na ang daghan kaayong siglo, nangahanaw na ang mga namuyo kaniadto, apan nagpabilin sa gihapon ang malamatong gingharian. Galikos ang tibuok gingharian sa Arbata nga susama sa tulo ka buok sawa nga gihutan ang balaang bukid pasaka— mga lantag— nga minglibot sa Unambatu nga dili moubos sa usa ka gatos ug kawhaan ka banata (o gatos ug kawhaan ka libo ka dupa) nga gitas-on sa matag lantag. Sa layo, daw gapanidlak kini nga gansing sa lunhaw nga tiyan sa bukid.

Sa wala pa ang kausaban sa kalibotan nga gidala sa Bahadagatan, anaa pa kining Arbata sa dughan sa bukid, duol sa hataas nga mga panganod. Apan karon, kay gililok man pagusab sa mga Diwata kining Balmaya, ug daghang kayutaan ang nangalunod sa dagat agi sa kagusbatan sa baha sa Bahadagatan nga mikaon sa kalibotan, nahimong gamayng kapupud-an kining sa una halapad nga kanaypan sa Arbata. Karon, usa na lamang kini ka dakong pulo nga gialirongan og pipila ka gagmayng kapupud-an ug dagat nga walay utlanan.

Ang tibuok gingharian gipuno sa liboan ka lawak nga gipamuyan sa mga lumulupyo. Ang matag lawak nahimong balay sa tawo. Adunay mga lawak nga lapad, adunay mga lawak nga gagmay, ug aduna usay mga lawak nga sum-okon. Gihimo nila kining kapuluyan ug anam-anam, mibangon ang katilingban sa katawhan human sa kagusbat nga mao ang Bahadagatan. Nabag-o ang kalibotan.

Nabahin ang gingharian sa upat ka gambayan: ang habagatang gambayan nga anaa atbang sa Lanaw Umatya; ang sidlakang gambayan nga nagtan-aw sa mabagang kalasangan sa Lakalaka; ang kasadpang gambayan diin gihimong pangutkotan sa bililhong bato ug giatubang ang Suba Silumalim nga mihapit una sa

Lanaw Umnud sa wala pa kini mihiusa sa Dagat Sugabsan; ug ulahi ang amihanang dakbayan nga maoy gibutangan sa Silya sa Katungdanan sa Radya sa Arbata, ug didto gapuyo ang kadaghanan sa mga Anarka sa halangdong balay nilang gitawag nga Arkalan nga mao usab ang kinataliwad-an sa Arbatanhong katilingban ug buhilaman.

Maingon nga malamboon gihapon ang gingharian sa Arbata sukad pa sa karaang mga siglo ug human sa katalagman sa Bahadagatan, dali ra nga nakabangon pagbalik kining katawhan nga nangaluwas sa dakong baha ug mingpuyo gihapon sa liboan ka lawak sa galikos nga gingharian. Apan bisan malamposon ang katawhan sa pagbuhi og balik sa ilang gingharian, nabag-o na ang kalibotan sa Balmaya. Dili na kini susama sa kukaraang panahon diin adunay daghang gingharian nga nanggusod sa kalibotan, tungod kay karon, gipanag-iya na man balik ang kalibotan sa mga matang sa kinaiyahan ug kasagaran niining mga linalang mapintas nga mga mangtas nga mingpuyo sa lawom nga kalasangan, sa mga pangas sa kabukiran, ug sa kangihiban sa kadagatan. Nausab na gyod ang tanan. Wala na kadtong gikaintapan nga mga gingharian sa karaang Balmaya: ang Tigum (nga kinadak-ang dakbayan sa kasaysayan), ang Balduma (nga dakbayan ilawom sa dagat), ang Lakamatra (nga dakbayan sa punoan sa dakong kahoy sa Lakamaya)—wala na. Karon, kapuloan na lamang ang nahabilin sa bantogang gingharian ug ang kinabuhi sa tawo aduna nay dugang nga daghang kalisdanan ug kalisangan.

Hinuon, nagpabilin gihapon ang ilang pagka balaan. Ang katawhan nga pinili sa mga Makagagahom, andam sa gihapon nga motugyan sa ilang isigkakinabuhi alang sa kaluwasan sa kaugmaon— sama sa ilang mga bayani nga si Lagaak ug Lagitik.

“Ka ka! Kara ka ka ka!” piyak sa higalanggam ni Ardalyan nga mibatog sa buhok sa iyang ulo. Susama kini kadak-ag tangkalo kon wala pa kini magpabutyag sa tinuod niyang gidakon. Managsama upod kinig bulok sa tinuod nga tangkalo nga tabunon, nga mao-mao ra upod sa panit ni Ardalyan.

Mikatawa si Ardalyan. “Siawa ba nimo, Alim!” maoy tubag niya sa iyang langgam samtang giwahing niya ang iyang taas nga buhok gikan sa iyang dughan aron mahiusa kining modagayday paingon sa iyang bukubuko hangtod sa iyang sampotan. “Walay duda nga malupig kadto nimong mga tulabong. Arkanawa ka man.” Mingisi si Ardalyan sa kahimuot.

“Kara ka? Kara kaka ka kara ka!”

“Aw, tingali.”

“Kaka kara kara ka ka ka.”

“Unyang hapon na lang. Magkuyog tag pangisda. Basin maabot to karong udto ang bag-o natong ulipon. Mahibulong unya to nga walay tawo atong balay. Maikog kita.”

“Kara kara ka kara!”

“Sige, ikaw maoy bahala.” Gidat-ol ni Ardalyan iyang suwang sa braso niyang napuno sa patik nga gipahiluna sa akmoanan sa tamboanan nga gipanuboan sa nangamang nga mga balagon ug gamot. Mipiyong siya ug miginhawa siyag lawom. Nasimhotan niya ang kahumot sa mga balhibo ni Alimyunan nga karon mibatog na sa akmoanan. Nakadugang kini sa ambongang kalinaw sa iyang balay ug sa awit sa gabusagak nga tubig sa Tubod Lagaak ug Tubod Lagitik gawas sa tamboanan.

Adunay nanuktok sa iyang lawak ug miabli ang ganghaan nga hinablon nga mga balagon. Namagting ang binitay niini nga mga esmeralda.

“Maayong buntag!” sibya sa tawo nga mitungha. Milingi si Ardalyan ug mibarog siya sa iyang gilingkoran. Usa ka batan-on ang misugat kaniya. Sa tan-aw niya, gapanuigon pa tingali kining batan-on og napulog upat ka tuig. Tabunon ang panit, mubo og buhok, ug bugnaw nga kalunggaki ang mga mata sa batan-on. Medyo putot pod kini ug dili susama sa mga Anarka nga tag-as og mga kasway. Muluki? Dili. Patay na si Muluki.

“Maayong buntag usab kanimo, Undoy!” tubag sa Anarka dala ang pagyukbo. “Unsay ikaalagad nako kanimo?”

“G-Ginong, ah, ikaw ba si Ginong Anarka Ardalyan? Ginong?” Gaputol-putol ang iyang tingog, daw tanang pagsalig sa iyang kaugalingon kaganina nahanaw og kalit sa dihang nahinabi na niya ang Anarka.

“Ako tinuod. Ikaw ba ang bag-o kong ulipon?”

Miyukbo ang batan-on nga mipahiyom kaniya. “Ako tinuod, Ginong.”

“Nasayo ka man lagi? Mikaon na ba ka?” sa Anarka pa nga milabang paingon sa iyang talad ug gibuksan ang tinakoban nga mga bunga. “Dali, dayon diri.”

“Sayo lagi kong migikan sa amoa ug nakapamahaw na pod ko. Buot ko untang abtan ka sa dili pa ang tingpaniudto aron

matabangan tikag panikaysikay,” pasabot sa batan-on.

“Lingkod usa tingali,” ingon ni Ardalyan nga mikuha og kamagong nga lingkoranan ug gihatag sa ulipon. “Unsa tuod tong ngalan mo?”

“Gitawag akog Marabi, Ginong. Ikaduha akong anak ni Maramat ug Badayang nga gikan sa sidlakang gambayan.”

“Ako diay si Anarka Ardalyan. Nag-inusarang anak ni Anarka Ginong Arbana nga anak ni Anarka Ginong Aranda, ug ni

Anarka Ginang Alyara nga anak ni Anarka Ginang Rabayla. Kini si Kakara Alimyunan, ang akong higalanggam, apan puyde ra ni nimo siyang tawgon og Alim.”

“Kara kara kara!” piyak sa langgam.

Misidlak ang mga mata sa ulipon ug wala niya kapugngi ang kaganina pang gitago-tagoan nga ngisi. “Malipayon akong nahimamat kamo, Ginong Ardalyan ug Alim,” ingon ni Marabi nga miyukbo pag-usab.

“Kadiyot lang, buot na ba nimong panalanginan karon ang atong pagka agalon-ulipon usa kita mangaon?” pangutana ni Ardalyan.

“Buot ko kana, Ginong. Buot ko kana,” matod sa mapahiyomon nga batan-on.

“Itanyag imong braso kanako,” maoy unang sugo ni Ardalyan sa batan-on.

“Itanyag ko kanimo ang akong kusog,” tubag ni Marabi nga mihatag sa iyang braso, ug nagkinuptanay silang duha.

“Ilhon tika sa imong kaugalingon, ilhon tika sa imong kamatuoran, dawaton ko ang imong kasamtangan, ug tinguhaon ko ang imong kaayohan,” sulti ni Ardalyan pinasubay sa Upat ka Sugo.

“Ilhon tika sa imong kaugalingon, ilhon tika sa imong kamatuoran, dawaton ko ang imong kasamtangan, ug tinguhaon ko ang imong kaayohan,” tubag ni Marabi.

Nabati nila ang kausaban sa kalikopan. Mibug-at ang hangin ug mipadayag ang tinuod nga mga bulok sa ilang palibot.

Nakita nila ang kalawom sa lunhaw nga mga balagon ug lumot sa mga bungbong ug salog, ang kamaraag ug kabulaw sa mga bato, ang katabunon sa kabtangan, ug bisan ang kapilaknon sa gininhawa nila. Mihayag ang mga patik sa nagtagbo nila nga mga braso ug nabati nila ang panaghiusa sa tinagubtob sa ilang mga kasingkasing.

“Malumo akong mopadayon ilawom kanimo nga mangalagad.” Adunay sidlak sa luha diha sa ngilit sa mga mata ni Marabi.

Miyukbo si Ardalyan. “Malumo ko upod nga gidawat ang imong pagpangalagad. Dungani kamig kaon, bisan gamay lang. Wala pa kami kapamahaw,” ni Ardalyan pa.

Gihugasan ni Ardalyan ang iyang mga kamot sa gatubod nga tubig sa hugasanan nga mihubas dayon paingon sa lungag nga mikutay paingon sa gawas, didto sa basakan, ug paingon sa lanaw. Dayon giandam niya ang talad-kan-anan. Misunod dayon si Marabi og panghugas sa iyang mga kamot human niyag butang sa iyang gibitbit nga alula nga gisudlan diay sa iyang mga panapton. Gihapinan ni Ardalyan ang talad og tulo ka unas sa saging ug gibutangan og bahaw nga kan-on ang matag unas gikan sa tinakoban nga paya. Mihiwa upod siyag bayabas ug gitagsahan niya si Alim ug si Marabi. Gibutngan niya ang kan-anan ni Alim og bulawan nga mga liso sa mais ug gidungagan pod og mga lamas. Sa iyang kan-anan, gibutngan ni Ardalyan iyang bahaw og pinikas nga kapayas ug dinugosan nga unod sa lubi. Milupad si Alim sa iyang kan-anan ug nagsugod og tuktok sa iyang pagkaon.

“Alim,” tingog ni Ardalyan. Mihunong ang langgam sa pagtuktok. Milingkod si Ardalyan ug misunod sa talad-kananan si Marabi, dala ang iyang kamagong nga lingkoranan. “Mapasalamaton kita kang Ila, ang Maya Magihayan, sa tam-is nga mga bunga, sa bahaw, ug sa kalan-onon nga nakahatag kanato og kabaskog ug kapiskay.”

“Gapasalamat kami kaninyo, o, mga bathala,” tubag ni

Marabi.

“Ka ka!” tubag ni Alim.

“Kuha lag unsay madawdaw nimo diha, Marabi, ha? Ayaw og kaikog namo.”

“Daghang salamat, Ginong.” Ug nangaon sila sa ilang pamahaw.

Nabantayan ni Ardalyan ang patik sa tuong pulsohan ni Marabi. “Gibulahan ka diay ni Diwata Balud,” ingon sa Anarka. “Nganong nangalagad ka man sa usa ka manggugubat nga puyde man unta diay ka sa pandagatan.”

“Tinuod, Ginong,” tubag ni Marabi human nga mitulon sa gikaon niyang bayabas. “Sa tanan namong managsoon, ako day wala mabulahi sa mga Diwata sa lasang. Ang kasingkasing ko tua gayod sa dagat. Apan aduna akoy tinagoang mga katarongan sa pagsulod sa panggubatan. Susama nimo tingali?”

Mikatawa si Ardalyan nga milantaw sa iyang pulsohan, sa patik ni Diwata Alimyon. “Managsama tang gipanalanginan ni Gikanta Umi, apan mingsulod kita sa panggubatan. Makahimuot gayod ang kinabuhi. Ubani kami unyang hapon, ha, kay mangisda kita aron makapanihapon tag pilakpilakan sa gabii. Lami kaayong magsugba og isda ron.”

“Gikahinaman ko gayod kana, Ginong,” sa ulipon nga inubanan og ngisi.

“Hinaot managhan na imong patik ilawon nako, Marabi. Paningkamotan kong makat-on ka gayod nako. Diay tuod, unsa ang gahom nga gihambin sa imong patik?”

“Makalakaw ako sa tubig, Ginong.”

“Arang diay kaayo sa pangisda unya! Kining ako, makatimaho ako sa gigikanan sa gahom, gawas sa natigom kong mga patik nga panggubat, mao kiniy gahom nga kanunay kong gigamit. Aduna akoy kaila nga sama nimo og gahom.”

“Diay, Ginong? Abi, kinsa pod kaha?” Nagngisi ang batan-on. Adunay pagakpak sa pako nga nadunggan nilang misamok sa gabusagak nga tabil sa tubig ug mitugpa sa akmoanan sa tamboanan sa balay ni Ardalyan. Nagdungan silang tulo og lingi sa miabot. Usa kini ka martaniko. Mikisi-kisi kini aron mahuwasan sa iyang pagkabasa.

“Hiiiiw! Hiiiiw! tawag sa langgam.

Mibarog si Ardalyan sa iyang gikan-an ug gihugasan iyang mga kamot. Nag-abot iyang kilay. Giduol niya ang martaniko ug mibatog kini sa iyang tudlo nga gitanyag ngadto sa itom nga langgam.

“Gikan ni Radya Aragana! Gikan ni Radya Aragana!” piyak sa langgam.

“Ang tugon?” sa Anarka pa.

“Katalagman! Katalagman!” sibya sa martaniko. Mingitngit ang dagway ni Ardalyan ug milingi siya kang Marabi dayon mibalik og lingi sa langgam. “Gitawag mga Sulab! Tigom sa Arkalan. Hiiiiw! Dala hinagiban! Adunay mosulong! Mosulong! Adunay mosulong! Hiiiiw!”

“Kinsa may mosulong?!” Tataw ang kabalaka sa tingog sa Anarka. Ang kamalinawon sa kabuntagon dihadiha nahanaw dayon. Kinsa man intawon ang mosulong nga sa kalapad sa walay utlanang dagat, aduna pa ba diay laing yuta nga wala masaopi sa Bahadagatan? Wala ba diay sila mag-inusara na lang dinhi sa kalibotan? Dako kining kahibulongan nga dili na angay ilitok, kay nasabtan na sa tanan.

“Hiiiiw! Hiiiiw! Gitawag mga Sulab! Tigom Arkalan! Hiiiiw! Katalagman! Hiiiiw!” Ug milupad kini pagawas sa tamboanan ug nahanaw ang langgam human nga nasamok ang gabusagak nga tabil sa tubig.

“Kakaka?” piyak ni Alim.

“Sudli palihog nang kay-a og kalan-onon nato, Marabi,” maoy ikaduhang sugo ni Ardalyan sa iyang bag-ong ulipon. “Dili ba ka mahadlok molupad?”

Mitando si Marabi.

“Maayo. Alim, pangandam na. Taudtaod manglupad kita. Tagboon nato ang Radya sa Arbata.” (PADAYONON)

“We can regard our life as a uselessly disturbing episode in the blissful repose of nothingness.”

Arthur Schopenhauer, Parerga and Paralipomena Vol. II

BUWAN sa Abril, diin naglagiting ang kainit sa berano ug ang berano mismo. Labing tuskig ang patay nga mga dahon sa kongkreto. Ug maayo na lang akong opisina sa librarya kay kusog ang air conditioning ug dili gyod nako mabati ang kainit kon adlawan. Apan inig- uli nako sa akong panimalay, inigtalisawop, didto na nako mabati ang kainit. Naghinaot kong moabot nang Mayo, kay mosugod na ang pagduaw sa diyotayng ulan, bisan talagsaon lang. Wala ko masayod nganong maanyag tan- awon ang dagomon nga kalangitan sa berano.

Ako lang usa nahibilin sa diri balay. Nag- inusara ra kong anak, ug akong mga ginikanan hagbay nang mingbiya. Sayong mingbiya nako ang akong mga ginikanan kay dugay silang nakaanak. Pagkahamtong na nako, tigulang na kaayo silang Mama ug Papa. Siyempre ako ang gibinlan sa karaang balay sa akong Lolo Erning, amahan sa akong inahan, kuyog sa ilang koleksiyon sa mga plaka, lainlaing libro ug ang 1983 Mercedes- Benz W201 ni Lolo. Daghan nang ayohonon sa balay, apan dako kaayo ni nga trabahoon nga hangtod karon wala pa na nako sugdi og paayo. Maayo na lang moagas pa ang tubig, wala ray komplikasyon sa kuryente, ug dili pa motulo sa kisame ang tubig- ulan; bisan usa na lang ni ka tayhop sa bagyo mora nag mahugno kining karaan namo nga balay, apan wala pa gyod intawon.

Usa ko ka librarian sa Humanities ug Social Sciences nga seksiyon sa dako nga librarya sa university grounds. Ako walay bana ug anak. Nganong wala pa? Wala sad ko masayod ngano. Apan bisan kuwarenta anyos na ko karon, wala ra ko magmahay nganong wala nako gisugot tong mga nangulitawo nako sa una, kadtong batan- on pa ko. Karon, kontento ra ko sa akong pagka dalaga ug nalipay ra ko sa akong trabaho sa librarya ilabi na nga ako ang mipuli sa posisyon ni Ma’m Sylvia de la Huerta, diin miretiro duha na ka tuig ang ming- agi. Nanay Via akong tawag niya kay mora siya og inahan nako diri sa trabahoan, gawas nga siya akong mentor. Karon, mas dako ang akong responsabilidad niini nga posisyon apan sa pagkakaron malinawon ra gyod akong trabaho diri sa opisina sa librarya.

Adunay usa ka maestro nga kanunay mag- arian sa Humanities Section kay motiwasay na siya sa iyang dissertation. Si Iñigo Larusso nag- doctorate studies sa Literatura sa parehong kolehiyo diin nahimutang ang among dakong librarya nga lima ka andana ang gihabogon. Kay dili siya gusto sa ngalan nga Iñigo, gusto siya magpatawag og Rus sa iyang mga higala.

Makahinumdom ko sa mga mata niya ug sa iyang buhok kang Al Pacino, kadtong batan- on pa kini, ilabi na sa salidang “Dog Day Afternoon”, apan medyo pikot lang iyang mata. Wala nako siya ingna niini bisan aduna toy usa ka higayon nga giingnan pod ko niya nga

mora kuno ko og si Janina Gavankar sa series nga “True Blood”. Sa tan- aw niya, parehoon daw mi og gitas- on ni Janina. Tuod mas mubo pa ni si Rus nako. Bako siya kon magbarog, kanunay nako siyang makit- an nga mag- blazer og itom, ug magdala og asul nga backpack.

“Maayong buntag, Janina,” timbaya ni Rus nako, usa ka hayag nga kabuntagon sa Lunes. Luya ang mga mata niya, klaro ang mga eye bag ilalom sa iyang mga mata, ug mora siya og gikan naghilak. “… este, Miss Olga diay.”

“Good morning, Rus,” balos nako. “Komosta na ka ron, Dong?”

“Sugakod gihapon, Miss, niining akong mga rebisyon, but otherwise, maayo ra ko.”

“Don’t be too hard on yourself, hinay- hinaya ra na.” “Hapit na ang deadline, ug dili na init ang puthaw. Unsaon na lang natog strike while the iron is hot niini.” “Asa man ta mag- lunch unya?” pangutana nako niya. “Morag wala pa man koy gana mokaon, Miss Olga, ikaw lang say paniudto unya,” tubag niya nga pahimutang apan luya paminawon sama sa kaluya sa iyang mga mata. “Basin tingbon ra ni nako akong kaon unyang hapon, inighuman diri.”

“Dili na pod ka maniudto, Rus? Ayaw lagi pagutom,” sulti nako kaniya.

“Wala ko kahibalo asa ta mokaon.” Naa na pod ni iyang pagpanagana sa pagdesisyon.

“Ako lay pili, Rus. Magsalad ta na.”

“Puyde ra,” maoy tubag niya. Kon tinuod na nga tawo si Mersault sa nobelang “The Stranger” ni Albert Camus, ania kini makita kang Iñigo. Walay tarong direksiyon ug desisyon, apan kon ikaw mosugyot alang kaniya, motubay ra pod ug tubagon ra ka og “sige,” o “puyde ra.”

Halos kada anhi ni Iñigo, sukad mag- anhian siya sa librarya, mahulog gyod na nga magdungan mi og paniudto. Usahay, magpa- deliver mi diri ug usahay manaog mi sa gawas sa university grounds para mangita og kan- anan o mga restaurant sa unahan kon mogamit ko og sakyanan. Usahay akoy mopalit og pagkaon niya kay wala siyay kuwarta. Usahay, siya ang mobayad sa among paniudto. Maayo ni si Iñigo kay, gawas sa Vietnamese food ug sardinas ( base sa giingon niya nako), wala ra

Adunay wala ikasugid nga kasakit. Adunay wala makabuto nga bulkan nga nag- umido. Ug kini anaa sa ulan sa berano...

siyay pili kon pagkaon ang estoryahan, sama nako.

Kay atua sa may A. S. Fortuna ang among adtoon nga restaurant, gigamit ko ang akong sakyanan sa ilalom sa kainit sa Adlaw sa udtong tutok. Sa dayong gawas namo sa university grounds, nahinanok na si Iñigo sa front seat kilid nako ug akong gitaod ang iyang seatbelt una ko miliko para sa main road. Wala siya maghagok apan nagnganga iyang baba samtang natulog. Tungod sa iyang hamis nga dagway ug sa iyang sinul- oban, ilabi na sa iyang maong nga karsones ug Nike Cortez, mora siya og estudyante pa sa kolehiyo sa iyang panamit.

Kaming duha ming- order og Greek salad. Apan wala niya hutda iyang pagkaon ug mora og wala tuod siyay gana. Miawhag ko nga mangape mi para dili siya dukaon. Miingon siya nga wala siyay tarong tulog halos kada gabii.

“Daghan kaayo kog gihunahuna,” ingon ni Iñigo. “Gusto na ko mopahulay ug dili na momata.”

“Ngano ka diha, Rus?! Gusto na ka mamatay?” “Gikapoy na ko, Miss,” ni Iñigo, ug tuod, kapoy ug luya paminawon iyang tingog.

“Kalayo na nimo og naabtan sa imong kinabuhi, unya kana hinuon imong gihunahuna ron?”

Pahilom- hilom lang ni si Iñigo apan matod pa niya, aduna ni siyay problema sa iyang karelasyon karon. Sugod sa Pebrero niining tuiga, mora na og walay ang klaro ilang panagkuyog kay nausab na ang tinagdan ni Antonia.

“Karon nga nag- usab na ko sa akong kinaiya alang kaniya, karon na hinuon siya magsugod og palayo nako,” ni Iñigo.

“Nganong angay man pod ka mousab?”

“Ang reklamo niya, kanunay lang daw ko masuko niya tungod sa iyang mga sayop.” Mihunong siya ug mipadayon, “Ug sa iyang pagka malimtanon.”

Sa akong hunahuna, dili man ni ang klaseng tawo si Iñigo nga iritable ug dali masuko. Apan, basin mas momanipesto ang iyang tinuod nga kinaiya sa tawong mas duol ug mas suod niya sama kang Antonia.

“Nawala na ang intimasya namo,” padayon ni Iñigo. “Karon na hinuon nga nagkinahanglan ko sa iyang suporta ug pisikal nga presensiya tungod sa akong dissertation, karon na hinuon siya mopalayo.”

Walay koy giingon. Mitan- aw ra ko niya.

“Unya gitayming pa gyod niini akong dissertation, mao ni ang tinuod nga gitawag og double whammy.” Mihunong siya ug miginhawa og lawom. “Kapoy na.”

Mao ni ang kataposang higayon nga nakadungog ko niyang naghisgot bahin kang Antonia. ***

ANG opisina maoy gasa diin ako kinahanglan mobalik sa pagtadlas gikan sa gawas nga sama kainit sa desyerto. Pagkahapon, mipadayon ko sa akong trabaho sa mga email nga angay nakong tubagon. Apan si Iñigo, imbes motrabaho sa iyang mga rebisyon, natulog ra diin siya naglingkod sa study area.

Nasayod kong angay siya motiwas sa iyang mga rebisyon mao nga ako siyang gitemplahan na pod og kape ug gipukaw para mopadayon og trabaho. “Higop sa usab og kape, Dong.” Ug akong gibutang sa kilid sa iyang laptop ang tasa.

Nagpasalamat siya nako apan gialimungawan siya sa pag- estorya.

Tuod bugnaw diri sulod sa librarya ug taas ang gitason kada andana apan mingaw ang palibot tungod niini. Ug tungod kay wala kaayoy estudyante nga nag- summer classes niining panahona sa tunga sa duha ka semester, wala kaayoy tawo nga misulod sa librarya.

Nadunggan nako nga naghilak si Iñigo sa iyang lingkoranan samtang mipalayo ko niya likod sa mga bookshelf.

Pagkasunod adlaw, mga alas onse na ko kakita kang Iñigo sa kanunay niyang lugar didto sa librarya. Gadala siya og take out nga paniudto nga gisulod og styrofoam container. Ang iyang plain- white t- shirt miterno sa puti nga plastic bag diin giputos ang pagkaon. Hamonado ug itlog ang among paniudto.

“Komosta na imong dissertation, Rus?”

“Padayon lang gihapon, Miss,” tubag niya.

“Ay, sorry, ako lang usbon ang akong pangutana: Komosta na man ka?”

“Padayon lang gihapon, Miss.” Ug mipahiyom siya. Nakamatikod ko nga mas gaan- gaan ang paminaw ni Iñigo karong adlawa. Giingnan ko niya nga diyotay na lang ang kulang sa rebisyon ug nalipay siya nga nakaapas siya sa deadline para sa graduation karon nga semester.

“Salamat kaayo sa pag- atiman nako diri sa imong balwarte, Ma’m.” ***

ADUNAY mga higayon nga si Iñigo ang mang- una og templa og kape. Kay gitugtan ra nako si Iñigo nga mogamit sa akong coffee maker alang sa pagtempla og kape samtang gatrabaho siya sa librarya. Ang estilo niya kay mohigop og kape unya matulog kadiyot, mga baynte minutos. Inigmata niya, anha na moepekto ang kape ug anha na siya molahutay og trabaho sa iyang dissertation.

Usa ka hapon, kalit nga mitokar ang kanta nga “Can’t Buy Me Love” sa the Beatles sa kahilom ug kahawan sa librarya. Paglingi nako, aron susihon diin gikan ang kanta, didto gikan sa selpon ni Iñigo.

Mibarog si Iñigo ug miduol nako. Iyang gikuha ang akong kamot ug gipabarog ko aron mosayaw. Nagsugod siya og sayaw. Nag- uyog- uyog ang iyang ulo paatras ug paabante ug mora siya og naghawid og gitara sama ni George Harrison sa banda.

Akong gisunod iyang pagsayaw kuyog sa tono sa “Can’t Buy Me Love.” Akong gitan- aw si Iñigo apan wala ko gitan- aw niya. Maayo kay malipayon ron siya. Ug hinaot magpadayon kini bisan sa gawas ug bisan inighuman na niya og gradwar sa PhD.

Gihangak na ko sa sigeg sayaw pagdayong human sa kanta. Nanglingkod mi ug nagtinan- away. Siya pod

gihangak nga nagpahiyom. Giawhag ko niya nga moadto sa Mactan. Kay gusto daw ko pakit- on niya sa pagsalop sa Adlaw.

Naabot mi sa Mactan mga hapit nang alas sayis. Apan hapit nang makompleto ang pagnaog sa Adlaw sa likod sa kabukiran. Nangayo ko og pasaylo kang Iñigo nga nadugay mi og anhi diri.

“Wala ray problema, Miss Olga,” ni Iñigo. “Nakakita ra ko sa talisawop sa sulod sa sakyanan.”

“Dinhi mo mag- anhian ni Antonia?”

“Sa tinuoray, wala pa nako siya gidala diri.”

“Ngano?”

“Wala sad ko kahibalo ngano, sa kadugay na namo og kuyog.”

Mihunong si Iñigo. Ug akong gitan- aw ang palibot, dayon ang kalangitan.

“Basin seguro wala miy higayon.” Mipadayon siya. Sa pagsulti niya niini, morag mao kini ang paborito niyang spot. Basin seguro dinhi siya magtambayan kon gusto siyang mag- inusara. Sa kadaghang lugar nga duol, dinhi man siya sa layo sa ilang panimalay.

Mipuwesto mi sa usa ka coffee shop ug dapit kami sa bentana nagpahimutang. Wala kaayo miy gipangestorya samtang nanglingkod didto. Wala kaayoy tawo sa palibot nga mitubay sa kadiyotay na lang nga kahayag sa kalangitan. Apan taliwala sa kangitngit sa gawas nga gipasugaan lang og mga streetlamp, adunay kasadya sa sulod sa coffee shop, gawas na lang sa kaguol, diin sa tanaw nako, gitago ni Iñigo.

“Wala ka magpangita og dagat karong panahona?” Kalit nakong gipangutana siya.

“Wala ko makahunahuna ana, Miss,” tubag niya. Giawhag nako siya nga moadto pod sa dagat ilabi na nga hapit na mahuman ang pagsulat sa iyang dissertation. Ug sama sa miagi, tubag niya kay kapoy daw iadto.

“Kon aduna pa lang koy higayon, Rus, puyde unta ta magkuyog. Apan daghan pa kaayo kog trabahoon didto sa librarya.”

Si Iñigo daw ang mopalit sa among panihapon ron ug gipapili ko niya unsay akong gusto sa menu. Garlic bread ra akong giorder kay wala kaayo koy gana mokaon adtong higayona. Igo ra pod mihigop og tsaa si Iñigo ug kaduha siya nangayo og init- tubig aron dili mausik ang nahibilin nga teabag.

Gihatod nako siya sa ilaha una ko mipauli sa akong balay, mga hapit na alas otso sa gabii. Pagpadulong namo og labang sa Taytayan sa Mactan, ang mga kahelong suga padulong sa taytayan mingtubay sa kakalma sa kantang “This Year’s Love” ni David Gray sa radyo sa akong sakyanan.

Bisan sa pag- uli na nako, gibasa nako ang liriko adtong kantaha ug gisige nako og tokar ang maong kanta sa youtube. Kada tokar sa kanta, morag mohinay ang pagdagan sa panahon samtang gihinumdoman nako ang paglabang sa Taytayan sa Mactan ilalom sa kahelong mga suga. ***

PAGKASUNOD adlaw, wala ko makakita kang Iñigo didto sa akong floor. Basin nakadesisyon na gyod siya nga moadto sa dagat. Ug ako diri padayon na lang gihapon sa panarbaho.

Apan pagpadulong udto, mikusog og ulan sa gawas. Kalit kong nakahinumdom kon unsa ang disposasyon ni Iñigo karong panahona kon nag- ulan, apan giwala ni nako sa akong hunahuna kay natingala pod ko nganong mikalit lang ni og gimaw sa akong hunahuna.

Mibisita si Nanay Via nianang hapon. Wala siyay laing tuyo gawas sa pagpangomosta nako ug sa iyang kanhi librarya, kay aduna siyay conference giapilan ganinang buntag diri sa eskuylahan. Bisan karong orasa, padayon gihapon ang pag- ulan sa gawas. Apan tungod kay kalit nang mibutho ang ulan karong tunga- tunga sa berano, init gihapon ang palibot bisan adunay tayhop sa hangin.

Milibot siya sa mga estante sa mga libro ug anaa gihapon ang iyang linakwan nga puno sa dignidad, ang kalma nga paglakaw sa tunga sa mga estante ni Nanay. Nakahunahuna ko kanus- a na pod kaha siya makabisita diri. Ug una siya manamilit, ang kataposang paglantaw nako niya: nagbarog siya didto kilid sa tumoy nga bentana, nga gipasilaw sa luspad nga suga, nga gisala sa mga panganod ug sa ulan didto sa bentana.

Paglakaw na ni Nanay, mibalik ko sa akong pagtubag sa mga email apan wala na ko makakonsentrar sa pagtype. Miadto ko sa dapit diin kataposang nakit- an si Nanay nga nagbarog. Nagkuha ko og lingkoranan, milingkod ug nagtan- aw sa kawalaan sa bentana ilalom sa luspad nga kahayag sa madag- omong kalangitan. ***

KALIT nga mikontak nako si Iñigo sa facebook ug giawhag ko niya nga mangadto daw mi sa Samboan. Misugot dayon ko kay nakamatngon ko nga kinahanglan pod ko niini. Gihapit nako siya mga alas sayis sa buntag para sayo ming makagikan. Mora og kulang na pod sa tulog si Iñigo samtang gitan- aw nako iyang dagway pagsulod niya sa sakyanan. Nagdala ra siya og sack bag ug nagsul- ob siyag puti nga t- shirt, itom nga board shorts, og tsinelas. Adunay wayfarer shades nga gisangit niya sa iyang ulo. Pagdayong gawas namo sa siyudad padulong na sa Talisay, mibundak na pod ang ulan ug hangtod na kini sa among biyahe sa habagatan.

Pag- agi na namo sa Oslob, mihunong og kalit ang akong sakyanan bisan bag- o pa ni nakong gipatubilan. Gitabangan kong Iñigo sa pagtan- aw sa makina sa sakyanan bisan padayon ang pagbundak sa ulan. Nangabasa mi kay tayming kaayo nga kaming duha wala makadala og payong alang sa biyahe.

Wala ko masayod unsay problema sa sakyanan ug nakadesisyon mi nga manakay na lang og bus para makaabot sa Samboan, bahala na kining karaang sakyanan ni Lolo Erning. Panahon na nga igarahe ko kini human niining bakasyona.

Gibati kog katugnaw pagsulod namo sa aircon nga bus kay basa kaayo mi tungod sa ulan, ug gitan- aw pa gyod mi sa mga tawo. Nagbarog ra mi sulod sa bus hangtod naabot na mi sa Samboan. Hinay na ang ulan apan bugnaw gihapon akong pamati tungod kay aduna na gyoy tayhop sa hangin taliwala sa ulan karong panahona sa berano.

Kining tanan anaa lang sa akong hunahuna samtang nagpadayon og paminaw sa kantang “This Year’s Love” sa akong kosina, samtang nagluto sa akong panihapon. Kanus- a na sad kaha ko makaadto didto sa spot ni

Iñigo? Para makaagi na pod ko sa kahelong mga suga sa taytayan ug mohinay na pod pagdagan ang panahon. Hangtod karon, gihamok ko sa hinay nga bundak sa mga nota sa piyano niining kantaha. ***

APAN pagkasunod adlaw, nabalitaan na lang nako nga nanghikog si Iñigo.

Nakadungog ko sa panag- estorya sa among guwardiya ug sa mga janitor bahin anang pamisahan gihapon ang usa ka faculty sa simbahan bisan naghikog kini. Kay ang naandan daw, ingon sa guwardiya, dili daw na angay pamisahan ang mga tawo nga naghikog. Apan ingon sa usa ka janitor, puyde ra gyod na kay tuo- tuo ra na sa karaang panahon nga dili daw sila pamisahan.

Sama sa kanunay iingon sa akong amahan niadtong buhi pa kini: “Ulahi ra gyod ang pagmahay.” Ug diri na ko nakahunahuna diin ko nagkulang niya. Halos kada adlaw siyang moari sa librarya apan wala gyod nako ni mabantayi ang iyang gitagoan nga problema bisan mas nakaila ko niya sa mga miaging mga semana.

Migawas ko didto likod sa libraya, diin makita na nimo ang kalasangan sa bukid tapad sa eskuylahan. Nagdagkot ko og sigarilyo ug nakahinumdom sa mga tawo nga mingbiya sa akong kinabuhi: akong mga ginikanan, si Nanay Via ug ang nangretiro na nga mga staff ug faculty diri sa unibersidad diin ang uban mingpanaw na, ug ang lainlain nakong higala nga mingagi sa akong kinabuhi. Kinsa pa may mopalayo ug atong palay-an?

Pila na ni ka bilyon ang edad sa atong uniberso apan ang kinabuhi sa mga tawo ug mananap nga anaa sa atong planeta, pila ra ni sila ka tuig magdugay? Dili man gani maabot og usa ka gatos ka tuig. Kitang tanan kagumkom ra sa kadugay niining uniberso, sama sa patak sa ulan inigtugpa sa hitad sa lawod.

Mipalandong ko sa may pultahan kay nagsugod na pod og ulan. Ang mga pisik sa ulan nabati nako sa akong tiil. Sa pila ka semana nga uga ang kongkreto, bag-o sa akong panan-aw karon ang basa sa kongkreto sa akong palibot, sama sa pagbalik sa mga handurawan nga abi nimog gikalimtan na sa pagdagan sa panahaon.

Usa ko ka mapakisayron nga babaye apan wala gyod ko magpakisayod giunsa ni Iñigo pagpatay sa iyang kaugalingon. Ang iya rang manghod nga babae ang akong naabtan didto sa haya, si Clarita Larusso o Rita sa iyang mga higala sa Psychology Department diin usa siya ka research assistant. Kaamgid siya og dagway ni Iñigo ilabi na ang ilang mga mata apan morena siya og kutis sama nako. Nakaila ko niya tungod kang Iñigo apan siya wala makaila nako. Hawan ang lugar, walay tawo apan puno hinuon sa kahumot sa mga bulak, ang mga hayag apan kanunayng magul-anong pangpuneraryang mga suga sa palibot; ug ang lungon sa atubangan, ang kataposang dunggoanan sa kalag ni Iñigo diri sa atong materyal nga dimensiyon.

Gisugilon ni Rita unsa ang giagian nilang Iñigo pagka bata nila, nga maoy posible nga rason sa pagkamatay niya. Mingdagko silang kontrolado sa ilang mga ginikanan.

Anaa na tanan nilang kinahanglan apan labaw ana, wala sila, sama sa mga higayon nga mogawas sa ilang panimalay aron nga makigkuyog sa ilang mga higala. Ug hangtod na ni sa paghayskol ug kolehiyo nila nga kon wala sa eskuylahan, adto ra dayon sila sa balay. Kon aduna man ganiy mga laag-laag o gimik-gimik kuyog sa ilang mga klasmeyt, daghan kaayo og pangutana ug mga kondisyon nga tabla rag wala na lang sila mingkuyog. Apan pagsugod niya og trabaho isip college instructor sa among eskuylahan, nakauyab siya og usa ka babaye nga taga laing lugar gawas sa Cebu, taga Tacloban, nga lahi og kinaiya ug wala siyay nasugatan nga sama niini sukad. Siyempre, wala sila magkauyon kanunay kay wala siyay social skills, ug ilabi na kasinatian sa mga relasyon nga sama niini. Tungod niini, wala siyay kalinaw kay puro emotional blackmail, ug manipulasyon ang ilang relasyon. Tungod niini, emotional trauma ang iyang nahiagoman sa pila nila ka tuig nga panagkuyog, bisan gusto na siya mobiya, apan dili gyod siya buhian ni Myrtle.

“Unya si Antonia?”

“Nagkaila sila ni Antonia mga duha o tulo ka tuig human sa panagbuwag nila ni Myrtle.”

Gipadayon niya og sugilon ang kasinatian ni Iñigo kang Antonia. Matod pa ni Rita, tuod naghigumaay gyod sila. Tanang bati nga naagian ni Iñigo kang Myrtle, nahimong nindot kang Antonia. Apan kalit nga mibiya si Antonia dihang nag- dissertation na si Iñigo. Tungod sa estado sa iyang emosyon adtong panahona o emotional burnout, matod pang Rita, hapit mabulilyaso ang dissertation ni Iñigo mao nga daghan kini og rebisyon nga gitrabaho. Ug didto na nako masabti ang tanang panghitabo, nganong ang usa ka tawo sa akong librarya, nga buhi ug nagginhawa pa, morag wala nay kalag. Ang tawo buhi pa apan patay na ang kalag.

“Inila na gyod ni nga kinaiya sa mga Pinoy nga sayonsayonon ra ang depression o emotional burnout, apan tinuod gyod ni, angay gyod kining tagdon sa katilingban,” maoy akong konklusyon. ***

HUMAN sa lubong, among kataposang panamilit ni

Iñigo, mga alas kuwatro sa hapon, nakadesisyon ko nga magpaabot sa talisawop ug moadto sa coffee shop nga kataposang giadto namo ni Iñigo. Akong taymingon nga nagsiga na ang kahelong mga suga sa taytayan para mora na pod og mohinay ang dagan sa panahon. Una ko miadto sa coffee shop, mikaon ko og bánh mì, usa sa mga pagkaon nga dili gusto ni Iñigo, kay adunay Vietnamese restaurant didto sa kilid. Mao lang gihapon ang palibot, sama sa naandan nako, malinawon apan mingaw. Nakahunahuna ko nga mo- leave ugma.

Ang tibuok higayon sa paglingkod nako sa sa coffee shop adtong gabhiona, samtang naghigop og green tea nga gisagolan nakog gatas, nakahimo kini og meditasyon sa daghang butang nga akong naagian sa kuwarenta ka tuig nako diri sa uniberso; ug unsay mahitabo sa tanang butang inigkahilis na sa Adlaw, inigkahanaw na sa tanang suga sa uniberso. Unsa kahay kataposang hinyap sa kataposang kinabuhi una mahanaw sa kataposang segundo sa uniberso?

Unya mibalik sa presenteng panghitabo ang akong katingala: mag-unsa kaha to ron si Iñigo kon mipaso gyod siya human og tunol sa dissertation? Magkuyog ba kaha mi kon madayon gyod to ang pag-adto niya sa Samboan nga akong gihanduraw kausa?

Ug pagkasunod adlaw kalit, kong nag-empake og sinina ug pangkaligo; nag-andam pod ko og baleg duha o tulo ka adlaw nga panggasto. Adunay taligsik paggawas nako sa balay ug natamakan sa akong tsinelas ang mga dahon nga dili na tuskig tungod sa diyotayng ulan. Misakay ko og dyip para South Bus Terminal. Pag-abot nako didto, misakay ko og bus para Samboan. Tan-awon nako kon bugnaw na ba gyod ang tayhop sa hangin kon mag- ulan gyod karong kataposang adlaw sa berano. (KATAPOSAN)

Klasiko

tl-ph

2022-05-01T07:00:00.0000000Z

2022-05-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281715503210499

Manila Bulletin Publishing Corp