Manila Bulletin

Bayad

Sugilanon ni Pomposo Derecho

(Napatik sa Bisaya, Hunyo 27, 1951)

INIGBAGTING sa lingganay alang sa reses, si Mr Hermoso, tapos niya buhii ang iyang kabataan, mipasalom sa iyang kamot ngadto sa bolsa sa iyang kalsones aron pagkuot sa kinaham niyang tabako nga pinalit sa ka Peryang-Iyas. Ug samtang ang iyang mga bata mag-inilogay pagkanaog ug maglumbaanay sa pagdagan ngadto sa tigulang nga nagpungko sa daplin sa koral nga nagtindag tinanok nga saging, si Mr. Hermoso maghinay-hinay usab paglakaw paingon sa kasilyas nga magtustos sa tabako. Ug didto sa kasilyas, uban sa iyang isigkamagtutudlo, palabyon niya ang napulog lima ka gutlo sa rekreyo pinaagi sa paghisgot-hisgot bahin sa ulahing mga balita sa kalibotan samtang siya ug ang iyang mga kauban magkalingaw pagpabuhot sa tabako ug sigarilyo.

Igo nga maupos ang sigarilyo sa iyang kauban, mao usab ang pagkatapos sa 15 ka gutlo nga reses. Inusnos usab ni Mr. Hermoso sa kawayan ang ulo sa iyang tinustos aron pagpalong sa kalayo niini. Unya magbulag dayon sila pagpatighulog balik sa tagsa-tagsa nila ka saringan.

Ning higayona, wala pa gani mahimuntog ang tiil ni Mr. Hermoso sa unang ang-ang sa hagdanan nga semento, gitagbo siya ni Clarita, usa niya ka tinun-an nga dalagita. Naghilak si Clarita nga miatubang kang Mr. Hermoso.

“Naunsa ka, Clarita?” mabalak-ong pangutana sa magtutudlo. “Naa, ay… gihangad kami nila ni Paquito ug Celestino, Sir.” Misumbong ang dalagita. “Nagbarog kami diha sa beranda.

Unya kana si Paquito ug Celestino nagpasangil lag tumba-tumba ngaris ubos sa among gibarogan… unya lain diayg tuyo. Salbahis nianang mga bataa, Sir, uy!”

Mipula ang nawong ni Mr. Hermoso sa pagkadungog sa asoy ni Clarita. Misaka gilayon siya ug gibagting ang kampana aron pagpasulod sa mga bata.

Walay daghang sulti. Sa nahimutang na ang tanan, gihulbot ni Mr. Hermoso ang iyang bakos. Gilakon niya ang dapit sa may bilya sa tuo niyang palad, ug miatubang sa duha niya ka tinun-an nga pilyo.

“Isulti ang matuod, ha!” nagkanayon si Mr. Hermoso sa tingog nga nakapalisang sa mga bata. “Unsay inyong gibuhat kang Clarita?”

“Wa, Sir, uy!” Nagdungan ang duha pagtubag, daw nagkasabot nang daan sa ilang igsusulti.

“Bakakon!” Namungot si Mr. Hermoso.

Sa sunod nga mga gutlo ang duha ka bata nagsiyagit na nga nagkanayon:

“Ayay, Sir! Husto na, Sir! Di na mi mousab, Sir! Tawon, Sir! Ayay!”

Tagilma ka makusog nga lapdos ang gihatag ni Mr. Hermoso sa matag usa ka bata.

“Hala, pamauli kamo sa inyo,” matod niya nga mihangos gumikan sa kapungot ug sa tumang pagpangusog sa paglapdos. “Sultihi ang inyong ginikanan nga gilatos ko kamo.”

Unya, sa dihang nanaog na ang duha ka bata, miatubang si

Mr. Hermoso sa iyang klase ug namulong:

“Nakita ninyo unsay akong ikastigo niadtong mga bata nga way batasan.” Mibatbat siya. “Wala akoy gipinig dinhi. Babaye kun lalaki, bisan kinsang anak, makatilaw gayod sa akong bakos kon dili magminatarong.”

Migula siya ngadto sa beranda aron paghupay sa nagpuot niyang dughan. Sa mga higayon nga sama niini, kon ang mga bata mohatag og kalabad sa iyang ulo gumikan sa ilang pagpinilyo, si Mr. Hermoso modangop lamang sa beranda aron pagnayanaya sa iyang dughang magpugol. Alang kaniya, ang beranda mao ang dalangpanan sa iyang mga kaguol, ang maghupay sa magkayamukat niyang hunahuna.

Mopaingon siya ngari, unya mopaingon ngadto. Sulod sa mubong gitason sa beranda magngadto-nganhi siya, sa tinguha nga ang nag-ul-ol nga kapungot sulod sa iyang kaisipan mahanaw.

Unya nahiurong siya. Didto sa unahan sa eskina sa koral nga nagliyok sa yuta sa tulunghaan, nakita ni Mr. Hermoso ang dako ug layog nga punoan

sa santol. Ambot ngano nga sa tanang higayon, karon lamang siya mahinulong sa santol. Nahibulong siya sa kadako ug kalayog na niini. Siya ang nagtanom sa maong kahoy. Daw pila pa lamang ka adlaw ang minglabay sukad niya itisok kadto sa yuta. Apan pagkadako ug pagkalayog na sa santol!

Naghunahuna siya. Giisip niya kon pila na ka tuig ang minglabay sukad itanom niya ang santol.

Unya, kaha tungod sa kaham-ot sa iyang pagka malimtanon, ingon sa mitalidhay ang iyang kaugalingon. Kay sa wala niya palandonga, katloan na diay ka tuig ang minglabay!

Bantog ra, miingon ang iyang hunahuna. Nahinumdoman niya sila si Tete, Joven, Penong, ug Jose. Silang tanan iyang mga tinunan kanhi, ug karon pulos na sila mga halangdon sa katilingban. Si Tete abogado. Si Joven doktor. Si Penong enhinyero. Ug si Jose bag-o lang nakatapos sa pagka pari. Niadtong usang adlaw, si Jose mituyo gayod pagduaw kang Mr. Hermoso didto sa tulunghaan aron pagpahibawo niini nga siya si Jose nakalampos na sa pagtuon ug nga sa Domingo nga mosunod maoy iyang pagkanta-misa. Tungod sa kalipay nga iyang gibati sa hunahuna nga wala diay malimot kaniya ang kanhi iyang tinun-an, si Mr. Hermoso wala makapugong sa pila ka lusok sa luha nga miagas.

Ug aron pagpakita gihapon sa iyang pagbati alang sa iyang mga tinun-an, mitunol si Mr. Hermoso og duha ka pesos nga hinabang sa kanta-misa ni Jose.

“Mao ra gyod kini, Jose, ang akong ikatabang kanimo,” matod niya nga nagtunol sa kuwarta.

“Apan bisan diyotay, nahiuban niana ang akong kasingkasing.”

Wala modawat si Jose. Nahibalo siya sa kahimtang ni Mr. Hermoso, sa pagka magtutudlo niini. Nasayod siya nga, sa tanang kawani sa kagamhanan, wala nay sama karabanit sa mga magtutudlo. Ang gamay nilang suweldo ug ang nagtuasik nga amot-amot maoy hinungdan nianang ilang kakabos.

“Ayaw, Sir,” matod ni Jose nga karon nag-sir gihapon kang

Mr. Hermoso. “Ayaw pagtagad niana. Wala ako moanhi aron pagpurhisyo kanimog amot. Mianhi ako aron lamang pagpahibalo kanimo nga ako nakalampos na sa akong kurso. Kay gituohan ko nga niining kalamposan nga akong naangkon, usa ikaw nga nakatabang kanako.”

“Apan dili mahingpit ang akong kalipay, Jose, kon dili mo dawaton kining diyotay kong hinabang.” Nangatarongan si Mr. Hermoso. Ug tungod niining sultiha, gidawat na lamang ni Jose ang kuwarta.

Silang tanang tinun-an kanhi ni Mr. Hermoso nakatilaw sa bakos sa ilang maestro. Apan hapit silang tanan, sa usa ka paagi kun uban nakabalos na sa ilang tagsa-tagsa ka bahin alang kang Mr. Hermoso. Si Tete nakabalos sa maestro pinaagi sa paglaban niini sa hukmanan sa usa ka higayon nga si Mr. Hermoso nahiapil sa buroka labot sa piniliay. Ang doktor nga si Joven maoy miopera kang Mr. Hermoso sa iyang apendisaytis nga gratis lamang. Si Penong nga enhinyero wala pa hinuon makahatag bisan unsang butang alang sa kaugalingong kaayohan sa kanhi niyang maestro. Apan nakatabang siya kang Mr. Hermoso pinaagi sa paghatag og usa ka libo ka nipa nga gilibwas pag-atop sa tulunghaan. Gawas niana, ang enhinyero mipadayag nga andam siya sa bisan unsang takna, sa gabii kun adlaw, paghatag og bisan unsang kinahanglanon ni Mr. Hermoso kaniya— pinaagi sa buhat kun sa salapi. Ug si Padre Jose? Labing seguro mohatag kini og responso kondili misa nga requiescat en pace sa adlaw nga mohalin na si Mr. Hermoso ngadto sa laing kalibotan.

Samtang nagapalandong siya niini, migimaw sa kaisipan ni Mr. Hermoso, sama sa lamdag sa bag-ong misidlak nga Adlaw, ang bagong kalaoman. Nga luyo diay sa makuti ug makapoy nga buluhaton sa pagtudlo sa kabataan aron mamahimo silang mabuot ug kapiyalan nga lungsoranon, anaa ang malumong kalipay nga nagsud-ong sa kanhi niyang mga tinun-an nga karon nagmalamposon sa tagsa-tagsa nila ka dapit sa panginabuhi. Nga taliwala sa nagkalamukat nga mga paagi alang sa malamposong pagtudlo nga giyawyaw nila ni Morton, Dewey, Herbart, Evvinghaus, Freud, Gates, Buckingham, Thorndike, Kilpatrick, Hildreth ug Lee… integration, correlation, fusion, ug unsa na lang diha— ang tanan usa ray sangkoan nga mao ang usa ka lungsoranon nga masinaboton, mabuot, ug kapiyalan. Kini nakapabanhaw sa nagkaluya nga kaikag ni Mr. Hermoso alang sa pagtudlo, ug nakapahiuli sa kanhi niyang kalagsik.

Naputol ang pagpalandong ni Mr. Hermoso tungod sa tiling-tiling sa kampanilya didto sa ganghaan sa koral. Pagtan-aw niya ngadto, nakita niya si Imok-Kartero nga nagbarog didto, nagpadpad sa mga sulat. Mikamay si Imok kang Mr. Hermoso.

Nanaog si Mr. Hermoso nga tugob sa kahinam. Duna akoy sulat, matod sa iyang hunahuna. Diin kaha gikan? Ug unsa kaha ang sulod sa maong sulat? Wala siya magpaabot nga may modangat kaniya. Wala siya magsulat ngadto sa buhatan sa seguro, kun sa bisan diing opisina nga may labot sa iyang katungdanan. Sa iyang mga igsoon ug ig-agaw didto sa Mindanaw? Tingali kaha hinuon. Apan dili ginhapon nga magapadala silag sulat.

Naglakaw siya paingon sa kartero nga malagsik, tinukmod sa kahinam nga mamandoon.

Maoy giuna pagsuling ni Mr. Hermoso ang gigikanan sa sulat sa diha na kini sa iyang kamot. Ang dapit nahimutangan niini nagpasabot nga gikan sa buhatan sa superintendente. Misamot ang iyang kahinam sa pagsusi kon unsa gayod kaha ang balita nga nahimutang sa sulod. Walay langan, gigisi niya ang tumoy sa sobre ug gihulbot ang unod. Gibasa niya kini samtang naglakaw paingon sa iyag lawak diin ang mga bata nanagyagaw na.

Igo nga nahimuntog ang iyang sampot sa lingkoranan, mianam pagkuwap ang iyang panan-aw ug nawad-an siya sa mga kusog. Ang iyang mga tudlo nanglugak, ug nahulog sa salog ang sulat diin natudling kining mosunod sa Iningles:

Tungod sa kaapiki sa panudlanan sa atong kagamhanan nga dili na makasugakod pagsuhol sa libo ka libong magtutudlo, napugos kami paghimog mga kausaban sa tanang buhatan pinaagi sa pagkunhod sa iyang mga kawani, sa tinguha nga dili modangat ang labing mangil-ad nga kahimtang nga mao ang kahapay.

Kami, sa ingon niana, nasubo sa pagpahibalo nga ang imong ngalan usa sa mga gitaktak. (KATAPOSAN)

Maayong magtutudlo si Mr. Hermoso. Apan ang palad bangis alang kaniya…

GIKAN sa akong pagsugod pagpadala og tampo sa Magazing Bisaya niadtong 1989 pinaagi sa akong suliran nga gipadangat sa lindog nga Dear Letty sa gula niini niadtong Disyembre 6 sa maong tuig, walang matagdi nga 59 na man diay ka artista ang nakober sa akong mga sinulat sa Bisaya hangtod na sa Disyembre 26, nga maoy kataposang gula sa tuig 2018. Gikan sa naasoyng unang tuig sa akong pagtampo niini ngadto na sa kataposang gula sa Bisaya sa 2018 – Singkuwenta ra gyod unta ni sila ka buok nga artista ang gikober sa akong mga sinulat walay labot sa laing duha pa ka gula nga ang gihapin mao ang maanindot nga talan- awon sa turismo sa Pilipinas.

Ang 50 ka gula sa Bisaya nga gilangkob pod sa 50 ka mga artista nadugangan og laing 9 ka gula tungod kay dunay mga isyu usahay nga duha ka artista ang gikober sa usa ka gula. Ang Nuybe ka mga isyu sa Bisaya diin duha ka hulagway sa artista ang nahimutang sa cover page niini nahitabo niadtong Pebrero 12, 2003. Gisundan kini sa duha ka gula sa Enero 18 ug 25 sa tuig 2012. Gibalos kini sa laing gula niadtong Agosto 27, 2014 ug sa Pebrero 10, 2016. Misugmat pagpasunding ang duha ka hulagway sa mga artista nianang pagka sunod tuig sa 2017 pinaagi sa duha ka gula niini niadtong Nobiyembre 22 ug Disyembre 13. Dayon sa kataposang duha ka gula sa miaging tuig Marso 7 ug Mayo 9, 2018.

Ang mga sinulat nako nga nasakay sa maong mga gula mabasa ning mosunod nga mga han- ay: Sa Planetang Mars Nahitabo Ang Dakong Lunop?, Gugma Sa Nahisalaag Nga Kalibotan, Pakigbagat Sa Tadhang Magsusulat Sa Jasaan, Tuig Na Kapin Ang Akong Kasong Libelo, Panagtagbo Sa Umaabot Nga Mga Magtutudlo, Speedway Record Listahan Sa Akong Mga Sinulat, Magsisibya Gipusil Patay Sa Bislig, Anak Sa Magsusulat Kagawad Nga Tinamay ug ang ikasiyam mao ang LUDABI Sa Valencia Nanumpa Sa Katungdanan, diin kini nga sinulat dili ko mahimong makalimtan kay nahimamat ug nasinati ko ang pagkamaayong tawo ug galanti nga Nasodnong Pamuno sa LUDABI nga si Mlbn. Leo Zaragosa.

Nga sa ato pa diay gikan sa akong pagsugod og sulat hangtod na sa kataposang sinulat nako sa Bisaya sa miaging tuig – dunay Kawhaag Siyam na diay ang akong pagka magtatampo sa BISAYA. Niini nga gidugayon gamay ra kaayo kog naabot kon itandi sa ubang mga magsusulat sa Bismag kansang dagang namungingi sa tumang kamapagarbohon tungod sa ilang pagka kugihan. Pipila sa 59 ka mga bituon sa puting tabil nga nagsalimbong sa akong mga dagang ang wala na igdungog sa pagka karon. Ang uban kanila nangaminyo na ug nangapo pa gani. Ang uban nangundang na sa Showbiz. Duna poy uban nga wala na magpuyo sa Pilipinas. Duna pa gani koy sinulat nga ang cover usa ka Foreigner ug duna say nangamatay na.

Ang artista nga matawag natong maoy buyna- mano nga na- cover sa akong tampo niadtong Disyembre 6, 1989 – mao si Ms. Isabel

Granada kinsa mipanaw na sa laing kalibotan tungod sa mangilngig ug kalit nga kamatayon nga miabiabi kaniya. Gisundan kini ni Kristene Garcia human ipatik ang usa lang gihapon ka buok nakong tampo sa Teenager’s Corner nga gidumala ni Rolando M. Nemis niadtong Oktubre 31, 1990. Niadtong panahona sumala sa akong nadumdoman si Kristene Garcia kaniadto perming mapares ni Rey PJ Abellana sa mga pelikula ug diha pa gani toy higayon nga na leading lady pa siya ni Senador Ramon “Bong” Revilla Jr sa pelikulang “Bala at Rosaryo”.

Dangtag pila ka tuig milaylo kog sulat. Misulay kog balik niadtong Nobiyembre 21, 2001 ug gipudyot ang usa ka buok nakong tampo pinaagi sa hapin niini nga si Kristine Hermosa nga maoy kapikas karon ni Oyo Boy Sotto nga anak pod sa komedyanting aktor nga si Vic Sotto ug Dina Bonnevie. Gumikan sa kahinam ug naglangak nga kadasig sa pagpanulat nakatsamba kog lima ka gula niadtong tuig 2002.

Mao ni ang mga ulohan: Paghandom Sa Mipanaw Nakong Uyoan ( Enero 16) Ang Sex Makaayo Sa Sakit ( Enero 30) Pagbutyag Sa Traydor Nga Mga Bayani ( Mayo 29) Nagpangamay Nga Panimalos ( Septiyembre 4) Jobless Ka? Puwes Panulat! ( Disyembre 11). Samtang ang mga artista nga gi- cover mao sila si Pops Fernandez, Klaudia Koronel, Britney Spears, Tanya Garcia ug Claudine Barreto.

Pagka 2003 mihinay ang gana sa kadasig kay duha ray artikulo nga nahimo. Sa Planetang Mars Nahitabo Ang Dakong Lunop? Ug ang ikaduha Nalisang Ako Ning Pagpakahilom Marcelo A. Geocallo. Ang cover mao si John Pratts & Heart Evangelista ug Tanya Garcia. Si John Pratts sa pagka karon kanunay nga Makita sa Banana Sundae ug sa teleseryeng “Ang Probinsiyano” sa ABS CBN matag gabii diin kamut- anan kaayo kay gikan sa iyang unang papel nga polis nagserbisyo na karon sa katawhan isip Barangay Tanod. Samtang si Heart Evangelista maoy napangasawa

karon ni Senador Chez Escudero.

Pagbalik na sab nakog panulat sa 2012 napatikan kog unom ka buok nga ang cover mao sila si Coco Martin & Julia Montes, Mateo & Maja, Empress Schuck, Dawn Zulueta, Rhian Ramos ug Julia Montes. Nadugangan kinig laing lima ka mga artista sa 2013 nga sila Christene Reyes, Shaina Magdayao, Isabel Oli, Ritz Azul ug Andrea Brillantes. Misamot pa kinig kadaghan sa 2014. Nuybe na sila ka buok: Angeli Dione Gomez, Maricel Soriano, Bianca King, Anne Curtis, Heart Evangelista, Daniel Padilla & Kathryn Bernardo,

Sofia Andres, ug Isabelle Daza. Apan kay dili man kitay nanag- iya sa panahon maong wala ako mabuligi sa kapalaran sa paghidangat sa 2015. Nadumpol ang akong dagang tungod kay walay bisan usang tampo ang napatik.

Maayo nalang gani nahulipan ni sa 2016 diin unom sa akong mga sinulat sa Bismag ang napatik. Ang mga cover pod mao sila si KC Concepcion & Piolo Pascual, Marian Rivera,

Arci Muñoz, Ana Capri , Angelica Panganiban ug Julia Montes. Nianang pagka 2017 gipakaingon kog dili nako makasulat sa Bismag kay atol kini nga nag-enrol ko og Masteral sa kursong MASE sa SPC apan sukwahi sa akong gituhoan miabot sa pito ka mga gula ang napatik sa BISAYA komparar sa 2016 nga unom ka buok lamang. Giunoran sa kapangulohan ang akong mga sinulat nga hapsay kaayong napahimutang sa mga hapin sa Bisaya nga sila Jennylyn Mercado, Liza Soberano, Kim Chiu, Ritz Azul, Iñigo Pascual & Mariz Racal, Aldin Richard & Maine Mendoza ug Erich Gonzales.

Niadtong miaging tuig mi-level-up ko sa akong kahimtang isip magtatampo ning maong pamantalaan. Daghan kog gi-istudyohan. Kaluoy sa Diyos ang 2018 maoy tuig nga gisuwerte kog maayo tungod sa daghan nakong mga tampo nga napatik. Miabot kinig 12 ka gula gikan sa Enero hangtod na sa Disyembre ug nasagolan pag sugilanon ug sugilagming. Ang mga bituon sab nga walay undang sa pagdan-ag sa akong mga dagang sibo sa naangayan sa kapangulohan aron maoy mahimong hapin sa matag gula sa Bisaya naglakip kanila ni Kisses Delavin, KZ Tandingan, Elmo Magalona & Janella Salvador, Carla Abellana & Tom Rodriguez, Eigenmann, Lance Raymundo, Ryan Kolton, ug Ruben Soriquez.

Sila mao ang 59 ka mga bituon nga nagdan-ag dili lang sa akong mga abot kondili lakip na sa ubang mga dagang nga nagpangidhat sa tumang kamanggialamon ngadto sa mga magbabasa. –

(Papel nga gibasa sa tagsulat atol sa Bathalad-Mindanao Convention, Oktubre 26, 2019.)

PIPILA na ka tuig ang minglabay, nahisuroy ko sa usa ka halayong lalawigan sa Aurora aron mamagdoy. Mitungas mig bukid nga halayo na kaayo sa buhilaman, sa usa ka dapit nga matawag natog paniktikag baki. Samtang nagtungas ang among grupo, nahiabot mig usa ka lagkaw nga daw pahulayanan sa mga mag-uuma, lagmit iya sa mangunguling. Sa bungbong sa payag, nakita nako ang sinulat sa usa ka bakikawng kamot ginamit ang uling isip himan sa pagsulat. Wala koy masabtan sa sinulat kay estranyo kanako ang ilang pinulongan. Apan ang tataw kanako nga adunay buot isulti ang mag-uuma. Aduna siyay buot isulti sa iyang isigkamag-uuma, sa iyang pamilya, sa iyang komunidad.

Bisan sa mga bilanggoan, makita nato sa bungbong ang ekspresyon sa binilanggo, sa iyang kamingaw sa gibiyaang anak o asawa, sa iyang pangagpas sa umaabot. Hangtod adunay tawo, aduna siyay sugilanon. Ang magsusugilanon dili kahutdan og materyal. Walay kahaw-ang nga dili niya kapun-an. Apan sa laing bahin, ang tinuod nga magsusugilanon tinun-an usab sa kinabuhi.

Ang tawo, isip politikal nga linalang, adunay panginahanglan sa usa ka ekspresyon. Ug ang hinog nga ekspresyon niini mao ang pagsugid: oral man o sinuwat. Ang labing yano nga dagway sa sugilanon mao ang mipauli nga mangangayam human sa usa ka pangahas pagsukod sa iyang kapalaran sa lasang. Inig-abot niya sa ilang tribu, ang iyang postura, ang dala niyang mga langgam o hayop, ang mga samad ug pangos sa iyang lawas mao ang mag-aghat sa iyang katribu pagpangutana: Unsay nahitabo sa imong pagpangayam? Ug tubagon sa mangangayam: Karong gabii, libot sa daob, iasoy ko kaninyo ang akong nahiagoman.

Dili layo niini ang modernong sugilanon. Ang sugilanon usa ka akto nga salohan sa katilingban. Ang mangangayam usa na ka magsusulat. Ang katribu sa mangangayam mao na ang magbabasa. Ang daob mao na ang mga kombensiyon nga sama niining atong gitambongan karon. Ania, nanglingkod kita ug ang dilaab sa metaporikal nga daob nagpuwang sa atong dughan. Imong nabatyagan. Akong nabatyagan. Ang lasang nga abunda sa ayomonon nagpaabot sa mahait tang gapasan, sa igmat tang pagpaniid sa kasikas. Apan kuydawo, kay ang lasang puno sab sa makalilisang nga maligno nga andam motukob kanato.

Sa tinuod lang, dili ang pagpanaog sa tigi sa sinulatay ang atong tuyo nganong kita nagpakahanas niining arteha. Dili gani dungog nga lumalabay lamang, nga mohupas lamang inigtuang sa pagakpak. Ug labaw na nga dili salapi kay walay kuwarta sa panuwat kay ang bayad sa mga pamantalaan dili man gyod ikabastar sa atong panginahanglan kay mahurot man lang sa serbesa. Ang mga pikpik sa abaga, ang mga sertipiko, ang mga pag-ila dayan-dayan lang sa atong paglungtad.

Kadagang, ang atong dungog wala sa atong panahon. Ang atong dungog atua sa umaabot ibabaw sa atong nadugta nga mga lawas diin ang panahon walay gahom pagpatay sa gibilin tang mga buhat. Kini mao ang bugti sa atong mga sa kahago, sa tinuod lang. Mao nga seryosohon nato ang pagpanuwat og sugilanon kay may paglungtad kini nga molagbas sa kontemporaryong panahon, kana kon ang kapalaran atong maangkon. Apan dili nato isalig sa kapalaran ang atong kaugmaon isip mga magsusulat. Wala kitay kontrol sa atong ugma maong kontrolon kini nato karon. Atong suwaton ang mga mapuslanon lamang ug isalindot ang mga uhot.

Sa atong mga abaga nahisay-a ang responsabilidad sa paglungtad sa atong tribu. Ang magsusugilanon tigdokumento sa pagbati sa iyang katawhan. Ug niining maong perspektibo, siya bayani. Ang panaw sa bayani, sa pagpanghuwam sa panultihon ni Joseph Campbel. Ang panaw sa magsusulat mao usab ang panaw sa bayani. Atong depensahan ang atong tagutong sa kultura. Sa atong dagang, motubod unta ang dugo sa usa ka bayani diin ang sugwak sa dugo makahagit sa atong katilingban nga mamahimong manggugubat sa tribu.

Alang kanako, bayani sa kultura ang magsusugilanon.

Katumbas niya sa dungog ang dagkong politiko, ang dungganong mga atleta, ang mga artista sa sine. Ang napaambit sa mga magsusugilanon sa kultura sa ideya labaw sa atong nahibaw-an. Ang nakanindot sa sugilanon isip himan sa kausaban tungod kay dili kini bayolente. Hait ang fiction nga sama sa “Grapes of Wrath” ni Steinbeck o “Usbon Ko Ang Kalibotan ni Patalinjug” apan dili sila makasamad. Ang piksiyon lang ang naay ingon nga kaisog, ingon nga kaprangka, ingon nga kalumo kon mosaway sa atong kahuyangan isip katawhan. Sa laing pagkasulti, ang sugilanon mao ang arbiter sa kinabuhi.

Apan dili baya ingon kasayon ang pagpanuwat og sugilanon. Dili mahimong igo ra tang molingkod ug magpaturagas pagsulat kutob sa moabot sa atong hunahuna. Ang drayber dili lang kutob sa pagtunob sa gasolinador ug pagtuyok-tuyok sa manobela. May dalan siyang subayon, may mga poste siyang likayan. Kahibawo siya asa moliko, asa ang husto nga ruta, asa siya paingon. May direksiyon siyang gipunteriya. Kay kon dili, malagmit nga mapusgay siya sa pangpang. Maingon-ingon usab niini ang magsusugilanon. Sa laing pagkasulti, may disiplina, may mga tinterohan, may mga daydayan. Ang pagkat-on sa disiplina sa panugilanon makuha ta sa mga pasinati, sa mga lawaksaringan diin ginabansay ang magsusulat ngadto sa kahanas sa malalangong pagsulat.

Apan di pod ta malimot nga wala lang sa mga lawak-saringan ug sa mga pasinati ang paghanas sa arte sa panugid. Ang tinuod nga imersiyon anaa sa dalan, anaa sa pagpakighinabi niadtong mga tigpamagdoy sa kapalaran, anaa sa pagtan-aw sa di makitang taras sa tawo nga giiliw sa iyang kasingkasing.

Ang magsusugilanon masukod sa huyad sa iyang imahinasyon. Sa tabunok nga imahinasyon manungha ang daghang bulak, ang mga gingharian matukod, ang mga empiryo mapusgay, ang mga tinguha mahubad ug mahatagag lawas diha sa pahina, ang mga buang magmaalamon, ang mga tarong nanaghikom og tinagoan. Ang imahinasyon maoy kinatas-anang tagoanan sa tanang wala ikasulti.

Tungod kay taas na kaayo ang kasaysayan sa pagpanugid, banabanaon sa magsusugilanon unsaon niya pagpas-an ang tibuok kasaysayan. Kon magsuwat siya sa nasuwat na, ayaw na lang, uy. Puol ug way kapuslanan ang pagbalik-balik og basa sa puparehas ra nga teksto. Ang nasuwat ni Marcel Navarra nasulat na. Ihatag ta kang Navarra ang iyang dungog ug di nato siya pulihan sa iyang bantayog. Maghimo tag ato nga maoy naratibo sa atong panahon kay lahi ang isyu sa matag henerasyon. Papahuwayon ta ang mga sugilanon nga gikagdan na ang mga daydayan ug nangasan-ot na ang lubotan sa pagpunayg dal-os sa susamang mga panugid. Kitang mga magsusugilanon maingon tang pulonga, kinahanglan nga anak pod sa atong panahon. Dili ta magsulat sa vacuum.

Apan di sab ta malimot pagpatindog sa atong mga panid ibabaw sa abaga sa mga nag-una kanato. Niini, mas kusgan kita. May dalan nang gigahas alang kanato diin ang pagsubay niini tuhay ug binanwagan na sa ilang anino. Busa mahinungdanon uyamot ang pagbasa ug pag-aninaw sa mga tunob sa nanaguna kanato. Kay ang atong Katitikan dili manteka nga natulog. Usa kini ka nagbukal nga kawa sa ungo kanyang abrakadabra gisambahog sa lainlaing mahika.

Dako ang panginahanglan sa magsusugilanon. Hangtod nga adunay tawo, magpabilin ang panginahanglan sa pagsugid. Ug ang sugilanon sa tawo mao ang labing mahinungdanong sugilanon sa uniberso. Tinuod nga kini antroposentriko nga pagbungat taliwa sa mahika sa kalalangan. Apan isugal ko ang pagtuo nga kining nagpitik sa atong dughan, kining asoy sa atong panimpalad, kining damgo nga nagpalihok sa atong paglaom nga ipadayon ang pagsalibudhay, kining pagbatia… mao ang mahinungdanon ug takos paminawon.

Hinaot nga niining ling-on sa kabatan-onan karon, mosubol unta ang bag-ong mga manunugid nga anak sa ilang panahon aron sumpayan ang tradisyon sa panugilanon. Bairon ang sapang, pana, o bangkaw, kampilan. Mangayam og sugilanon. Manggawas kita sa langob ug hangpon ang gininhawa sa bag-ong panahon. Ang hagit tubagon sa kasingkasing nga mapinanggaon.

Daghang salamat! (KATAPOSAN)

KAHANGANGHA na man sa higala kong magsusulat dihang nahuman ang subling pagsulat sa Volume 7 sa nawala kong nobela ug gipadala sa Bisaya uban ang panugon nga imantala nga dili na magdala sa taliwala kong bansagon. Natingala kay ang Chan kong middle name nahimo mang kabahin ug tatak nga nailhan kining tagsulat. Naunsa nga dili ko na man kini gamiton karon?

Gikasubo ko tinuod kining nahimo kong hukom. Bansagon ang Chan sa akong inahan. Kon may nautangan man nga dili ko kabayran ning kalibotan, siya ang babaye nga nagdala nako ning kalibotan. Gihigugma ko ang akong inahan. Kon kining panulat matan-aw man nga kadungganan, siya ang naghatag ning parol nga napunitan kining dagang nga bisan pa man sa kahigtuka nga panimuyo nagpabiling wa malimot sa mga butang nga nahimo kong kahayag sa dalan sa kinabuhi. Sa gamay pa ako, daghang higayon nga magdagan nga makaabot kaniya ug mogakos niyang maghilak sa unsa na lang nga kahiubos, kapungot ug kahimangod sa binata tang kalibotan. Naa ang Mama. Naa ang hapuhap… Ang tam-is nga mga pulong… Mga pagdasig… Di ikasilo ang kapakyas… Ingon niana lang ang duwa. May modaog— may mapakyas. Pasagding manglupig.

Dili sila ang mananaog. Dili mabuntog ang matarong. Dili kadaogan ang panikas. Dili ikalipay ug ikapasigarbo ang unsay bakak ug mini.

Bata pa ako nga nawad-an sa inahan. Wa kalampos sa pagtuon. Sa siyam ka magsoon, ako lang ang way kursong kabit kining ngalan. Apan wala koy pagmahay ug gibasol sa kapakyas. Gawasnon ko. Dili hinigtan ang panan-aw sa kakulangan sa edukasyon. Nakita nga ang kalibotan usa ka basahon sa paglatagaw ko sa nawong sa yuta. Daghang simangan ug pangutana kon unsay tinuod nga di ko maabot ug matugkad.

Natawo sa Dakbayan sa Sugbo ug midako sa lungsod sa Bogo (karon siyudad na). Anak sa Bisayang diwa sa yutang tabunon, nahigugma ug mibatig garbo sa pinulongan sa katigulangan sa lumad kong kaliwat.

Pasagdi nga matan-aw nga usa lang ka pulo nga nahimong kabahin sa mga pulo nga pinuy-anan sa kaigsoonang anak sa kaliwatan. Midawat sa unsay sukod nga gahin sa pagpanagiya nga angkon sa kaliwat. Unsay ato mao lamang ang ato. Makigdait ta sa atong silingan. Miila ug di manghilabot sa unsay ilaha. Ang usag usa may iya-iyang katungod sa unsay pagabuhaton sa naangkon nilang katungod ingon man nga kita miila sa unsay iya sa silingan tang kaliwat sa naangkon nilang katungod sa pagpanag-iya. Apan natan-aw ko nga di diay kita pasagdang magmalinawon.

Wa ko lang hisabti kining gipakitang ngil-ad nga taras sa China. Sa dugay nga panahon sa maayong panagsilingan kalit man lang nalain ang kinaiya? Way kalainan sa tawo nga natulog sa udtok tutok ug nahigmata nga daling mitimbakuwas ug milantaw sa lawod ug nangangkon sa pulo ug tangkolan nga dili iyaha?

Unsay mahimo ta karon ning pangangkon sa dako ug kusgan tang silingan? Nga sa panabot ko, tinguhaon sa kusgan tang silingan nga malungis niya sa atong kamot. Mohilak ba, moyaka ug mokisi-kisi? Ang 90 milyones nga Pinoy di modaog batok sa 1.4 bilyones ka Insek. Makighusay kita sa malinawon nga paagi.

Misugyot ang Pilipinas nga magpahusay sa International Court of Justice. Apan wa mosanong ang China sa katarongan nga ang problema iya lang sa Pilipinas ug sa China ug di manghilabot si kinsa mang way labot. Tinuod nga angay lang mahusay sa Pilipinas ug sa China ang maong problema. Busa manglingkod ang Sinoy ug Pinoy nga mahusay sa panagsabot. Magpakita ang Insek ug kalig-onan sa pagpanag-iya. Dili sa pagsulti nga ilaha kay ang mga sakayanong Insek nakaabot na sa Spratlys niadtong dugay nang panahon. Kon balido man ang mao nga katarongan, mahimo nga panag-piyahon sa China ang Sugbo sanglit ang mga Chinese trader nanida na mag sedang panapton, payong ug mga porselana pagdunggo ni Magallanes sa Sugbo. Pagkakuyaw ba niana kon kini ang bukog sa kasungian sa kagahapon. Lahi ang pagtulon-an sa kasaysayan. Lagmit ang apohan ni Limahong ang mapatay ni Lapulapu, dili ang bantogan nga Portuges nga nabigador.

Wa koy natan-aw nga balido nga rason ning pangangkon sa mga Insek. Kay lisod katuhoan nga ang Spratlys nga may 124 nautical miles lamang sa lapyahan sa Pilipinas mapanag-iya sa mga Insek nga may 472 nautical miles nga gilay-on sa ilang baybayon. Mao tingali kana ang hinungdan nga ang mga Insek dili magpahusay sa International Court of Justice. Kay ang gamay nga nasod ug huyang mahimo man lang singkahan ug mangurog na sa kalisang.

Sa United Nations Convention of the Law of the Seas diin ang Insek usa sa mipirma sa pag-ila nga ang 200 miles nahisakop sa economic zone sa lapyahan sa nasod nga hingtungdan. Kinahanglan pa ba nga ang Pilipinas moluhod nga moila ang higante tang silingan sa unsay nahimo tang katungod sa pagpanag-iya? Gikasubo ko kaayo. Apan hangtod nga di bakwion sa mga Insek kining dakong kasaypanan, wala koy mahimo kondili ang padayon nga pagpanulat nga mahikawan sa middle name sa akong inahan. Gidapit ko ang binating magbabasa ning Bisaya kon unsay ikasugyot ning nasodnon tang suliran ulir ning gitinguhang panglupig sa higante tang silingan. —

Klasiko

tl-ph

2022-05-01T07:00:00.0000000Z

2022-05-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281749862948867

Manila Bulletin Publishing Corp