Manila Bulletin

Bagani Tagna Ang sa mga

Nobela ni Anijun Mudan-udan

24. Mga Handomanan ug mga Paghandom

WALA makapangandam ang banay Binuklasan niadtong buntaga sa kalit nga pagbalik sa magsoong Dayangdayang Manganingga ug Dayangdayang Pinaiyak. Ug labaw nga wala sila makapangandam sa pagbaganaw sa dugo tungod niadto. Apan sa dihang nasuta nila nga dili kasagaran ang puwersa- militar nga kauban sa managsoon, giandam na nila ang ilang mga kaugalingon nga dawaton ang pagbalik sa gahom- politikanhon sa banay sa kanhi pamuno sa banay Binuklasan.

“Laga Yangyang, nakaikyas si Laga Mahubay ug ang iyang inahan kauban ang lima ka bagani,” matod pa ni Maganding. “Malagmit modangop sila sa banay Kapinonan.”

“Ipagukod. Kinahanglan madakpan nato sila,” matod pa ni Dayangdayang Manganingga.

“Ayawg kabalaka, Laga Yangyang,” matod pa ni Balagon. “Wala na silay madangpan dinhi sa Liwaraan.”

Daan nang nasayod si Balagon nga ang gipolon sa banay Kapinonan ulipon na sa iyang agalon. Mao nga wala siya mabalaka nga nakaikyas padulong sa banay Kapinonan ang anak ug ang asawa ni Imbayaw. Alang kang Balagon, ang tibuok Liwaraan usa na ka lig- on nga kuta batok sa tanang kaaway sa iyang agalon nga si Robert Makaindan nga nailhan nila isip si Layok Mambunsudan.

Tuod man, wala madugay miabot ang usa ka grupo sa nanagkabayo nga mga alimaong sa banay Kapinonan. Kauban sa ilang panon ang usa ka dakong halwa diin gigapos sa sulod ang lima ka bagani ug duha ka babaye. Kadto walay lain kondili kadtong nakaikyas nga mga sakop ni Imbayaw.

“Maayong adlaw! Sa ngalan sa gipolon sa banay Kapinonan, akong itugyan sa banay Binuklasan ang nakaikyas nga mga sakop ni Imbayaw,” matod pa sa bagani nga agalon sa panon sa mga alimaong sa banay Kapinonan.

“Daghang salamat sa banay Kapinonan! Palihog ko sa pagpadangat sa akong dakong pasalamat sa inyong gipolon,” tubag ni Dayangdayang Manganingga nga mitagbo sa maong panon. Nakuratan siya sa nahitabo tungod kay nasayod siya nga mortal nga magkaaway ang banay Kapinonan ug banay Binuklasan. Apan nganong kalit lamang sila nga mitabang sa banay Binuklasan? Apan sa dihang nasiplatan niya ang pahiyom ni Balagon, nahunahuna dayon niya nga aduna kiniy kalambigitan kang Abang Manlumigto.

“Makalaom ka nga akong ipadangat ang inyong mga pulong halangdon nga Dayangdayang,” tubag sa bagani sa banay Kapinonan. Miyango kini kang Balagon ug mimando dayon sa iyang mga sakop aron mobalik sa ilang agi.

“Laga Yangyang, maluoy ka intawon kanamo. Kaming duha na lamang ang bilin sa among banay. Pasagdi na lang mi nga mopahilayo. Unsa pa man sab ang among mahimo batok kaninyo?” matod pa ni Laga Mahubay. Apan walay timailhan sa pagbasol sa iyang nawong.

“Makabalo sab diay ka magpakiluoy, no? Kadto bitawng nagpakiluoy ko ninyo, naminaw ba mo nako? Dili ba nangatawa ra mong duha niadtong gitanyag ko ninyo nga ibaligya sa usa ka banay sa Balabagan?” pulong ni Dayangdayang Pinaiyak.

Nagduhaduha si Dayangdayang Manganingga. Tungod kay bisan pag magkaaway sila, dungan sila nga nanagko ni Laga

Mahubay. Gawas pa, wala na man sab lagiy mahimo si Laga Mahubay ug ang inahan niini karon nga napuo na ang mga sakop ni Imbayaw. Nakamatikod si Balagon sa pagduhaduha sa dalaga.

“Laga Yangyang, ang kaluoy alang sa kaaway sama ra sa pagdagmal sa imong kaugalingon,” matod pa ni Balagon. “Mao ni ang pahimangno alang kanimo gikan sa imong Abang. Matod niya, kinahanglan lukaton ang kaaway hangtod sa iyang gamot.”

Sa dihang nadungog niya nga kadtong mga pulonga mga pulong ni Abang Manlumigto, napapas ang pagduhaduha ni Dayangdayang Manganingga. Dako ang iyang pagsalig sa maong tawo mao nga nagtuo siya nga husto ang mga hukom niini. Mao kadto nga gihublot dayon niya ang iyang pinuti.

“Niining adlawa, wala nay mabilin sa banay ni Imbayaw!” matod ni Dayangdayang Manganingga dayong hansak sa pinuti sa kasingkasing ni Laga Mahubay.

“Walay sukod sa balos!” singgit ni Dayangdayang Pinaiyak dayong duslak og bangkaw sa kasingkasing sa inahan ni Laga Mahubay.

“Walay sukod sa balos!” singgit sab ni Maganding dayong punggot sa mga ulo sa lima ka bagani. Dugay na siyang naglungutlungot nga mabaslan ang mga bagani nga milutos kanila ni Dayangdayang Pinaiyak.

***

SA laing bahin, samtang nagkagubot sa banay Binuklasan, malinawon ang buntag sa usa ka tawo. Nakita niya nga maorag gapas ang mga gabon sa kalangitan. Nabati niya ang hinay nga huyuhoy sa tanaman samtang maorag naglutaw- lutaw sa kahanginan ang mga langgam nga et- et.

Sa atubangan niadtong tanaman adunay lingkoranan diin naglingkod ang maong tawo kauban ang usa ka tasa nga kape. Hilom siya nga namalandong sa mga nahitabo sa iyang kinabuhi.

“Ako pa ba gihapon kini?” pangutana kadto ni Robert Makaindan sa iyang kaugalingon dayong higop og kape. Naglingkod siya niadtong tungora sa lingkoranang ginama gikan sa kahoy nga tugas. Gilantaw- lantaw niya ang dakong punoan sa kahoy nga andalugong diin maorag naglumba sa pagpangaon ang lainlaing langgam.

“Ako pa ba gihapon kini?” pangutana niyag usab sa iyang kaugalingon. Nadungog niya ang ikaduhang paghuni sa kalaw

Milakdop sa kahimatngon ni Robert Makaindan ang iyang kanhing pagka siya samtang namalandong dinhi sa Libungan…

sa buntag. Ug dungan niadto maora siyag gianod sa bul- og sa mga handomanan.

Sukad nga nahigmata siya sa kalibotan sa Libungan, nabatian ni Robert Makaindan nga maorag adunay dakong kabag- ohan sulod sa siyang kaugalingon. Maorag hanap- hanap sa iyang panumdoman apan natino na niya nga mikunsad ang iyang gimokod sa lawas sa ulitawo nga ginganlan og Layok Mambunsudan. Ug nga ang maong tawo namatay tungod sa pagpanalipod kang Dayangdayang Manganingga. Kini ang hinungdan nganong gipaningkamotan sa dalaga nga maluwas ang kinabuhi sa maong ulitawo. Apan tungod sa paggukod sa mga kaaway, napugos ang babaye nga moikyas nga mag- inusara.

“Komosta na kaha ang akong apohan?” panghupaw ni Robert Makaindan. “Wala kaha siya dagmali sa mga sundalo?”

Mibalik sa iyang panumdoman ang mga panghitabo sa miagi niyang kinabuhi sa kalibotang iyang gigikanan.

Ang kamatayon sa iyang amahan ug uyoan, ang mga pagpanghulga batok sa ilang banay, ang pagdangop sa iyang ubang ig- agaw sa armadong walhon, ang kawalad- on sa sama nilang mga Higaonon, ang daw walay kasulbaran nga mga suliran sa yuta, ang pagyatak sa ilang kultura sa usa ka estasyon sa telebisyon, ug uban pang isyu nga kaniadto iyang gipas- an taliwala sa iyang kabatan- on. Mapait nga mga handomanan kadto sa miaging kinabuhi.

Lisod alang kang Robert Makaindan nga malimtan ang iyang mga pagkalambigit sa kalibotan nga iyang gigikanan. Tingali tungod kadto kay mipanaw man siya nga supak sa iyang buot. Hangtod gani sa pagkakaron, maorag lab- as pa man sa iyang panumdoman ang kasakit sa mga samad nga iyang naangkon gikan sa tingga sa bala nga nanglubong niadto sa iyang yutan- ong lawas.

Tungod tingali kay supak sa iyang kabubut- on ang hinanaling kamatayon mao nga pirmeng mahunahunaan sa lalaki nga siya mao si Robert Makaindan bisan kon sa kalibotan sa Libungan siya nailhan isip si Layok Mambunsudan. Apan taliwala sa iyang pagpaningkamot nga magpabilin ang iyang pag- ila sa iya kanhing kaugalingon, dili gyod niya mapugngan nga mabag- o ang iyang kaugalingon. Kini tungod kay sa kalibotan sa Libungan nahimo mang tinaw alang kaniya ang daghang butang. Maora bag adunay labas nga hangin nga iyang nalanghab mao nga nabag- o sab ang iyang mga panlantaw sa daghang butang.

Sa miagi niyang kinabuhi, magpanuko siya kaniadto sa pagsugyot nga makigpinatyanay sa mga tawo nga adunay tulubagon kanila. Wala gani siya makauyon sa pagsalmot sa uban niyang ig- agaw sa armadong kalihokan sa mga walhon. Tungod kay naglaom pa siya kaniadto nga adunay malinawon nga kasulbaran ang ilang kahimtang. Apan sa nahitabo nga pagpatay kaniya ug sa nasinati niya sa kalibotan sa Libungan, nasuta niya kon unsa kasayop ang iyang pagtuo kaniadto.

“Ang kusgan ug gamhanan sa katilingban maoy kanunayng husto samtang ang luyahon ug way gahom maoy kanunayng sayop,” mao kadto ang pagtulun- an nga misulod sa hunahuna ni Robert Makaindan. Iyang nahunahuna nga sa kalibotan man nga iyang gigikanan o kaha sa kalibotan sa Libungan, adunay unod kining mao nga pagtuo. Sala sa way nahot ang iyang pagka walay nahot. Sala sa kabos ang iyang pagka kabos. Walay kamatuoran ang matod pa nga kaangayan sa mga mata sa balaod tungod kay sa pagkatinuod, ang matuod nga balaod mao nga kon kinsay kusgan ug gamhanan siya mao ang balaod.

“Pinatyanay ra gyod diay ang sulbad sa kahimtang namong mga Higaonon,” panghupaw ni Robert Makaindan. Dako ang iyang panganugon tungod kay ulahi na ang tanan karon nga anaa na siya sa laing kalibotan. “Nganong wala man nako ni mahunahuna kaniadto? Kon sayo unta nako ning natunan, malagmit buhi pa unta ang akong amahan ug uyoan. Malagmit dili sab mi dali- dali malisiglisig sa mga langyawng Dumagat.”

“Komosta na kaha si Nica?” Kalit lamang kadto nga misulod sa iyang hunahuna. Nahinumdom siya nga wala na siya makapamisita og otro sukad nga mipauli siya sa Amusig kaniadtong gipatay ang iyang amahan ug uyoan. “Nabalitaan kaha niya ang nahitabo nako? Naguol kaha siya?”

Milutaw sa iyang panumdoman ang hulagway sa usa ka maanyag nga dalaga. Buotan ang panagway niadtong bayhana nga maorag mohayag tungod sa buhi kaayo niya nga mga mata. Taason, kulot ang buhok, itomon, ug linginon ang lawas. Ug labaw sa tanan, utokan nga estudyante sa BS Biology sa Central Mindanao University.

“Aduna pa kahay purohan nga magkita mi pag- usab?” pangutana niya sa iyang kaugalingon. Dungan niadto ang pagpanglutaw sa handurawan niadtong mga higayon nga kauban niya ang dalaga nga manginom og buko juice sa mga kaudtohon o kaha mangaon silag saging- minantekaan sa mga kahaponon. Apil usab kadtong pagpanuroy nila sa Kaamulan Park sa Malaybalay sa mga adlawng Sabado.

Tingali kon wala siya mapadpad sa kalibotan sa

Libungan, malagmit nahimo nang bangis nga multo si Robert Makaindan tungod sa daghan niyang mga panganugon sa kinabuhi. Apan tungod sab sa iyang pagkapadpad sa kalibotan sa Libungan mao nga nakat- on siya sa daghang butang. Ug nga pinaagi sa iyang mga kasinatian sa kalibotan sa Libungan, iyang natino ang pagkatinuod sa mga katudloanan sa mga baylan sa kanhiay.

“Tingali dili na ko mao ang ako sa kaniadto,” matod ni Robert Makaindan sa iyang kaugalingon. Ang iyang pagkahimamat sa talabusaw nga si Layok Pagalad mihatag kaniyag bag- ong panlantaw mahitungod sa mga butang nga espirituhanon ug mga butang nga adunay kalambigitan sa kusog ug gahom. Didto lamang niya masabti ang relasyon sa gimokod ug sa pito ka kalag sa tawo. Ug didto lamang niya masabti nga managlahi ang hunahuna ug ang galamhan.

Sa laing bahin, samtang namalandong si Robert Makaindan, hilom nga naniid kaniya ang babayeng iyakan nga nailhan niya sa ngalan nga Laga Pigsayu. Wala gyod damha ni Laga Pigsayu nga moabot ang adlaw nga mobati siyag pinasahi alang sa usa ka tawo nga wala siyay kasayoran kon unsa gyod ang pagka tawo. Alang kaniya, maorag gibukotan og aso ang pagka tawo ni Layok Mambunsudan. Dili kini mohaom sa hulagway sa Layok Mambunsudan nga iyang nasayran gikan kang Dayangdayang Manganingga.

“Kinsa ba gyod diay ka Layok Mambunsudan? Unsay imong tinuod nga pagka tawo?” mga pangutana kadto ni Laga Pigsayu nga walay mitubag. Sa iyang kasingkasing, buot niya nga masayran ang tanang butang mahitungod sa maong lalaki. Tungod kay sa iyang kasingkasing miturok na man ang usa ka pagbati nga dili unta angay tali sa usa ka tawo ug usa ka iyakan.

Dako ang kahibulong ni Laga Pigsayu sa abilidad nga iyang nakita kang Robert Makaindan. Taliwala sa iyang pagka gamhanan isip busaw nga iyakan, dili niya kalikayan nga mahunahuna nga labing gamhanan tandi kaniya ang maong tawo. Sumala sa iyang nasinatian, lisod tupngan ang mga butang nga mahimo ni Robert Makaindan. Nanlimbawot man gani ang iyang balhibo sa dihang nasaksihan ang pagulipon sa lalaki sa tulo ka gipolon ug sa tawong nailhan isip si Labi Mambulasang. Sumala sa iyang nahibaloan, kadtong matanga sa abilidad mahimo lamang sa banggiitang mga baylan.

“Sagdi lang kay taas pa ang panahon. Mahibaloan ra gihapon unya nako ang iyang mga tinago,” matod ni Laga

Pigsayu sa iyang kaugalingon. Miginhawa siyag lawom ug giandam niya ang usa ka pulala o plawtang kawayan. Wala madugay nadungog sa palibot ang masulub- on nga huni sa pulala.

“Hay, kinabuhi,” panghupaw ni Robert Makaindan sa dihang nadungog ang masulub- on nga huni sa pulala.

“Dilaab sa kalayo / sa dulom nga gabii / apan inigkabuntag/ abo ray ipanabwag. Kahayag ug kangitngit / katam- is ug kapitos / sa yuta ug sa langit / unsa may atong pulos?” wala niya kapugngi nga molaylay og awit. Nadungog sa kahilom sa udtong- tutok ang iyang awit.

***

“ABANG, unsay buot ipasabot sa imong awit?” tingog kadto ni Laga Pigsayu. “Palihog saysayi ko bahin niini.”

Mibalik sa kasamtangan ang hunahuna ni Robert Makaindan sa dihang nadungog ang tingog sa maanyag nga iyakan. Tam- is ang pahiyom niini samtang nagbitbit og mga pagkaon nga gidala sa mga sulugoon sa Balay Kalipay. Tingpaniudto na.

“Wala ra god. Kanta- kanta ra ning ako,” matod ni Robert Makaindan. “Lingaw- lingaw samtang mingaw- mingaw.”

“Kang kinsa man ka gimingaw?” pangutana ni Laga Pigsayu. Maorag mitangkag ang iyang mga dunggan sa dihang nadungog ang pulong sa lalaki.

“Ang panahon ray buot nako ipasabot, Laga. Mingawmingaw ang panahon,” tubag sa lalaki. Sa pagkatinuod, dili gyod niya buot ipakigbahin ang iyang mga hunahuna. Tungod kay hangtod niadtong mga tungora, nahunahuna pa gihapon niya nga langyaw siya sa kalibotan sa Libungan. Ug mao nga estranghero alang kaniya ang tanan.

“Uy, unsa diay ang atong sud- an?” pangutana sa lalaki aron balhinon ang ilang hisgot.

“Inasal nga manok nga itom ug sinabaw nga kaybad. Kinaham nimo ni,” matod pa ni Laga Pigsayu nga padayong naghan- ay sa mga pagkaon sa gamayng lamesang bato atubangan sa tanaman sa mga bulak. Kining kaybad usa ni ka matang sa ulod nga adunay putos nga sapot ( cocoon) nga namilit sa mga bato sa sulog nga bahin sa suba.

“Na, hala, mangaon na ta kay nagkutoy na ning akong tiyan,” matod ni Robert Makaindan.

Milingkod dayon sa atbang si Laga Pigsayu. Ug sama sa usa ka buotan nga asawa, gihukaran niyag kan- on ang plato sa lalaki ug gibutangan kini og sud- an. Dili katuohan nga ang bangis ug mangtas nga iyakan maorag buotan nga asawa niadtong tungora. Bisan si Robert Makaindan nabag- ohan sa maong hitabo mao nga wala niya mapugngi nga motutok sa nawong sa babaye.

“Higop na og sabaw samtang init- init pa,” matod ni Laga Pigsayu dungan ang tam- is nga pahiyom.

“Hmmm. Salamat,” matod ni Robert Makaindan. Misugod dayon siya sa paghigop og sabaw. Maoy misugat sa iyang dila ang kalami sa sinabaw nga kaybad. Nahinumdom siya nga ingon usab niadto ang kalami sa sinabaw nga kaybad nga gikan sa suba sa Amusig.

“Tuod diay, malagmit molakaw ko ugma,” matod ni Robert Makaindan.

“Dili ko puyde mouban?” pangutana ni Laga Pigsayu. Nagsugod sab siya sa pagkaon.

“Sa Lasang sa Mantukobay ko padulong. Unsa man uban ka?” nagngisi nga pamulong sa lalaki. “Pagsaba lang.”

“Ay, ikaw na lang kon mao. Dili na gyod ko mobalik adtong lugara, uy,” tubag ni Laga Pigsayu. “Unya kanus- a man ka mobalik?”

“Tingali mga tulo ka adlaw hangtod sa usa ka semana ko didto. Naa lang koy pangitaon nga mga butang,” matod sa lalaki. Dili niya buot nga mahibaloan sa uban nga aduna siyay kaubang talabusaw. Kon wala siya masayop, si Layok Pagalad ang talabusaw nga mikunsad sa bangkasu diin nagritwal kaniadto si Dayangdayang Manganingga. Malagmit magubot ang tibuok Libungan kon mahibaloan nga adunay banggiitang talabusaw nga mikunsad sa usa ka bangkasu. Maayo na lang gani kay nagkagubot sa panahon nga midangat ang talabusaw busa walay laing nasayod sa pag- abot niini.

“Unya, kanus- a man ta manglakaw padulong sa Sinibwalan?” pangutana pag- usab sa dalagang iyakan.

“Ugma na nato na hisgoti pagbalik nako. Apan ayaw kabalaka kay pagbalik nako, wala na koy laing mga lakaw kondili ang pagpangandam alang sa atong biyahe padulong sa Sinibwalan,” matod ni Robert Makaindan.

“Maayo kon mao na,” matod ni Laga Pigsayu. Tataw nga nalipay siya sa maong kalamboan. Naghinam na siya nga makadungog og mga balita mahitungod sa mga panghitabo sa kontinente sa Digkaaldawan.

“Lain pay ako, Abang, wala gyod kay plano nga ubanon si Dayangdayang Manganingga?” pangutana ni Laga Pigsayu. “Nagsulti man to siya nga gusto gyod kuno niyang mouban aron makabalos sa imong kaayo.”

Milingo- lingo lamang si Robert Makaindan. Nasayod siya kon unsay buot ipasabot sa babaye. Apan alang kaniya, dili siya si Layok Mambunsudan mao nga wala siyay pinasahing pagbati alang kang Dayangdayang Manganingga. Sa iyang hunahuna, lumalabay lamang ang dalaga sa iyang kinabuhi. Ang hinungdan sa iyang pagtabang sa dalaga balos lamang sa iyang utang- kabubut- on sa pagluwas sa iyang kinabuhi. Ug nga gawas niadto, wala nay lain pa siyang kalambigitan sa dalaga. Managlahi ang ilang kalibotan mao nga dili angay nga mag- uban.

“Tuod diay, saysayi ko mahitungod sa Libungan,” matod pa sa ulitawo aron balhinon ang ilang hisgot. Gawas pa, buot niya nga mailhan og ayo ang kalibotan diin siya nahimutang sa kasamtangan.

Naglibog ang babayeng iyakan sa maong hangyo sa lalaki. Apan sa dihang nakamatikod siya nga seryoso ang lalaki, misugod dayon siya sa pagsaysay. Niadtong tungora, mibalik sa iyang panumdoman kadtong mga pagtuon niya kaniadto bahin sa kasaysayan sa Libungan. Ug sa tanto niyang pagsaysay ug pagtubag sa mga pangutana sa lalaki matag karon ug unya, wala na nila matagdi ang pagsalop sa Adlaw. (PADAYONON)

Cover Story

tl-ph

2022-06-01T07:00:00.0000000Z

2022-06-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281595244179251

Manila Bulletin Publishing Corp