Mino

MILUMPAT ang iyang kasingkasing sa pinakalit nga kahimuot. Namatikdan man god niya nga ingon sa milagro nga gibiyaang bukas ang pultahan sa bilanggoan diin nag-inusara siyang nahitumpawak. Gipaliraw niya ang panan-aw sulod sa mangiob ug hagip-ot nga nahimutangan, ug nakapahiyom siya dihang wala niya makita kadtong tawo nga may pagka anggid kang Tirso Cruz III pero niwangon, muboon, piyahokon ang aping ug medyo nipis na ang ubanong buhok nga maoy sigeg apong kaniya.

Abtik siyang mikinto ngadto sa pultahan, dayong lili sa gawas. Wala gihapon siyay naalinggatang tawo mao nga mipadayon siyag gawas. Nagpadayon ang milagro kay hasta ang ganghaan sa koral nagkang-a ra man.

Wala gyod siya makasabot nganong gitanggong man siya sulod niadtong maong bilanggoan diin naay kanunayng nagbantay kaniya aron dili makagawas. Ambot gyod kon ngano, kay wala man siyay mahinumdoman nga bisan unsang salaod nga nabuhat nga mahimong maoy hinungdan nga siya bilanggoon. Wala sab siya makaila sa mga nagbilanggo ug nagabantay kanunay kaniya.

Dili usab niya mahinumdoman kon kanus-a siya sugod nga gibalhog sa maong bilanggoan. Mao nga wala siyay ideya kon unsa na siya kadugay nga natanggong sa maong dapit. Morag kutob sa iyang mahinumdoman dinha na gyod siya sulod sa bilanggoan ug sukad masukad naa na gyod tong mga tawo— usa ka hamtong nga lalaki ug usahay usa ka medyo batan-on pang babaye— nga nagaapong kaniya.

Pero wala na lang niya panumbalinga kining tanan. Dili na niya buot libog-libogon pa ang iyang hunahuna ug kutawon ang iyang utok pagpangitag mga tubag sa maong mga pangutana kay sa iyang pamati wala na man tingaliy katakos nga ikasarang ang iyang alimpatakan aron maugkat pa ang maong mga tubag. Kon pugson gyod niyag sulay pagkaplag ang maong mga tubag, labad ra sa ulo ang iyang mapupo. Basta maoy mahinungdanon nga karong higayona adunay milagrong iyang nasaksihan, milagro nga naghatag kaniya og kahigayonan nga makatagamtam sa kagawasan— kagawasan nga gihikaw kaniya sulod sa gidugayong wala siya masayod. Busa mahinamon siyang migawas sa ganghaan sa koral.

Sa gawas sa maong ganghaan, dinhay dalan. Kon asa kini padulong, wala siyay alamag. Kon asa siya gustong moadto, wala usab siya masayod. Pero kay anaa man ang dalan ug puwerte pa gyod kahawan, unsa pa may buhaton kon dili subayon kini? Busa hinay-hinay siyang misubay sa maong dalan. Human ang pipila ka lakang, milingi siya. Nakita niya ang usa ka balay nga dunay koral ug nag-ayang-ang ang ganghaan. Nangalot siya sa iyang ulo ug mikunot ang iyang agtang, naglibog kon kang kinsa kadtong balaya ug nganong naa kadto didtong dapita. Ginanaw niya ang palibot ug ang iyang kalibog misamot kay wala gyod siyay kalibotan hain siyang dapita sa kalibotan mahimutang. Gilantaw niyag usab kadtong iyang gikatingad-ang balay ug wala siyay nahinumdoman kon gikan ba siya didto o padulong ba hinuon. Pero nganong mopadulong man kuno siya anang balay nga wala siya kaila ug wala masayod kon kang kinsa?

Busa mipadayon siyag hinay-hinay og baklay palayo adtong wala hiilhing balay. Sa sige niyang liraw-liraw og tan-aw sa iyang giagian, iyang naamgohan nga pulos kalubihan ang naa sa masigkakilid sa gisubay niyang dalan. Nakapangutana siya sa kaugalingon kon kang kinsa kaha ning kalubihan. Morag walay

gaatiman sa pagpanglampas ilalom sa kalubihan kay labong man kaayo ang mga hagunoy ug uban pang sagbot. Sa kilid sa giagiang dalan, dinhay nanurok nga gagmayng bulak nga puti ug bayolet— kumintang man kunoy ngalan ani, sumala pa sa iyang nanay. Bisag dili humot ang bulak sa kumintang, ganahan siya sa kagagmitoy ug sa bulok niini. Mihunong siyag baklay ug nangutlo og mga bulak sa kumintang. Gisuksok pa gani niya luyo sa iyang dalunggan ang pipila ug tungod niini guwapa kaayo ang iyang pamati sa kaugalingon. Dayon, mapahiyomon ug medyo pinauntol-untol nga mipadayon siya paglakaw bitbit ang gamayng pungpong sa puti ug bayolet nga mga bulak sa kumintang.

Mitingkag ang iyang dalunggan tungod kay morag naa siyay nadunggan nga ingon sa gangulob. Mihunong siya aron paminawon pag-ayo ang iyang nadunggan. Gikan sa unahan dapit ang tingog. Mao nga gituyhakaw niya ang iyang liog aron paglantaw sa dapit nga gigikanan sa tingog nga iyang nadungog. Pero wala siyay makita tungod sa katag-as na sa mga hagunoy. Dinhay dako-dakong bato sa kilid sa dalan nga iyang nakit-an. Mitungtong siya niini aron makalantaw og mas layo. Ug gikan sa ibabaw sa maong bato, mas naklaro niya ang tingog nga iyang nadunggan. Naaninaw pod niya ang dapit nga gigikanan sa tingog.

Mga trak! Mga trak diay nga gaandar ang iyang nadunggan. Mga trak nga gaagi sa karsada sa unahan. Naa diay dakong karsada sa unahan. Dakong karsada nga dunay gaagi nga dagko pod nga trak. Pagkahiamgo niya niini, kalit nga mipaspas ang pinitik sa iyang kasingkasing ug gihangos siya. Dungan sa takulahaw nga pagsakdop sa hilabihang kakulba, milugmaw pod ang iyang mga luha. Dinha sa iyang panumdoman, nabanhaw ang nahitabo sa iyang Manoy Loloy.

Namauli na niadtong hapona ang iyang Manoy Loloy kuyog sa mga klasmeyt niini sa grade six. Samtang nagsubay sa dakong dalan gikan sa eskuylahan, nagsige silag dula-dula ug kinataw-anay. Sa ilang labihang kalingaw mentras nanglakaw, wala sila kamatikod sa usa ka dakong trak nga nagsingabot gikan sa ilang luyo. Busa dihang gigukod ang iyang Manoy Loloy sa usa sa mga klasmeyt niini, midagan kini patabok sa karsada ug maayong pagkapunggit sa wala nila hibantayi nga naghaguros nga dakong trak.

Taudtaod pod siya nga nagpabiling naglingkod sa dakong bato nga kaganina iyang gitungtongan. Nagsige siyag pamahid sa iyang sip-on ug luha samtang tumang kasubo nga nagbakho tungod sa pagkawala sa iyang Manoy Loloy sa maong mangilngig nga disgrasya. Nakapasamot sa kasakit sa iyang dughan niadtong

Nausab na ang dagan sa iyang kalibotan. Dili na siya makabalik sa kanhi. Apan may mga panahon nga molakdop sa iyang kaisipan ang mga butang sa kagahapon nga sama bag gimino lang siya sa iyang karon...

higayona ang pagdanguyngoy sa duha pa niya ka igsoon ug ang dulot sa kahiladman nga pagminatay sa ilang nanay. Ang ilang tatay sab walay tingog-tingog nga naghukdong dapit sa bentana, ingon sa nagpaabot nga motunga dinha sa ilang tugkaran ang ilang Manoy Loloy gikan sa pag-eskuyla. Ug mikilab sa iyang alimpatakan ang hugot nga pahimangno sa ilang nanay nga dili gyod sila angay magpataka og adto sa dakong karsada.

Mitindog siya gikan sa gilingkoran nga dakong bato ug namaspas sa iyang daster nga medyo nagkaabog. Nakabati siya nga morag naay sambol sa iyang mga aping busa iya kining gihikap. Natingala siya kay basa-basaa man kini, mora ba og gipisik-pisikan og tubig. Wala na lang pod siya magtagad pa og hunahuna unsay hinungdan adtong basa sa iyang mga aping, iya na lang kining gipahiran sa iyang mga palad nga pagkahuman gipahid sa iyang daster.

Nakaalinggat siya og dalan sa tawo nga mitipas gikan sa dalan nga iyang gibarogan ngadto sa kabagnotan ilalom sa kalubihan. Nagduhaduha siya kadiyot kon mosubay ba sa hawan nga dalan nga iyang gitindogan o mosimang adtong mas gamayng dalan nga mingsuot sa kabagnotan ilalom sa kalubihan. Pero daklit ra kaayo ang maong pagduhaduha. Gani wala man magbilin sa iyang alimpatakan og bisan gamayng lama ang maong kilab nga pagduhaduha. Ingon man, wala siyay nakita o gipangita nga rason nganong kadtong dalan nga misuot sa kabagnotan maoy iyang gisubay. Basta didto lang gyod siya dalha sa iyang mga lakang subay sa maong dalan.

Didto ibabaw sa dakong bato nga kaganina iyang gitungtongan ug gilingkoran, nahibilin ang pungpong sa mga bulak sa kumintang. Gitayhop kini sa hangin, napalid ug nahanaw nganha sa bagang hagunoyan. Ug napanas usab kini (apil na mismo ang dakong bato) sa iyang panumdoman dihang nagsugod na siyag subay sa dalan nga misum-ok ilalom sa kalubihan. Ang bulak sa kumintang nga gisuksok luyo sa iyang dalunggan nasangit sa hagunoy sa kilid sa dalan, natagak ug iya ra pod dayon nga nahikalimtan.

Nagliko-liko ang dalan ilalom sa kalubihan nga iyang gisubay. Mora ba og ang gabuhat sa maong dalan wala makaseguro asa siya padulong o hinuon ba kaha wala masuheto sa lugar. Padayon lang siya sa pagsubay-subay kon asa siya dalha sa maong dalan. Sa iyang hunahuna, ingon sa aduna siyay buot pangitaon ug tultolon, apan wala gyod niya matataw kon unsa kini. Nahisama kini sa usa ka porma nga mihana sa pagguho gikan sa alisngaw sa tubig nga nagbukal apan sa wala pa nahingpit pagkaporma, kalit nga nahanaw dihang gitayhop sa hinuros sa hangin.

Sa kadugayan niyang subay sa maong dalan, misangko ra gyod siya sa utlanan sa kalubihan. Dinhi, ang kahagunoyan nawagtang ug mao nay mipuli niini ang tag-as pa gihapon nga kabugangan nga nagwara-wara sa puti nga susama og nipis nga ikog sa iring sa ilang mga tumoy. Giwahing niya ang pipila ka bugang nga naharag nganha sa gamayng dalan, ug human sa pipila ka lakang iyang nadungog ang dinagayday sa tubig.

Sa wala niya hisabting hinungdan, milagsik ang iyang mga lakang pagkadungog sa dinagayday sa tubig. Tubig nga gadagayday! Sapa! Naay sapa sa unahan lang, hunahuna niya. Naglibog siya nganong mora siyag nalipay nga nakadungog sa gadagayday nga tubig sa sapa.

“Hoy, Anselma!” Nabatian niya sulod sa iyang alimpatakan ang tagning ug isog nga tingog sa ilang inahan nga nagpahimangno kaniya ug sa iyang mga igsoon. “Ayaw baya mo pangadto sa sapa nga kamo-kamo ra, ha, kay delikadog mangalumos mo, wala gyoy makatabang ninyong mga bataa mo. Mahibal-an gani nakong nangadto mo, bantay lang kay makatilaw gyod mo nako!” Ug mahulgaong giwara-wara sa ilang inahan ang silhig nga tukog nga gigamit niini pagpanilhig sa ilang tugkaran. Apan iyang naaninaw dinha sa mga mata niini ang nagpahipi nga pagpangga.

Igo ra nilang magsoon nga ipalapos sa pikas dalunggan ang pahimangno sa ilang inahan. Bantayan lang nilang malipat kini ug manglighot dayon silag adto sa sapa nga may mga tunga sa kilometro tingali gikan sa ilang balay. Usahay, magkuyog silang upat pag-adto, ug usahay sab magtagulhos sila aron dili dayon himatikdan sa ilang inahan ug didto na lang sa sapa mag-abot.

Gikan sa taliwala sa tag-as ug nagkiay-kiay nga bugang nga iyang nahimutangan, ingon sa naa siyay nadungog sa unahan. Sa iyang paminaw, daw dunay tagingting nga talidhay sa mga bata nga misambog sa kanaas sa nagdagayday nga tubig sa sapa. Hala, matod pa niya sa kaugalingon, sila si Manoy Loloy man tingali ron. Laina nila, uy, nanganha man diay sila sa sapa unya wala gyod ko nila pahibal-a. O basin pod og gisultihan ko nila pero nakalimot lang ko, kay dali na baya ko makalimot karon.

Mipahiyom siya. Mingisi. Ug nagtingsi siya nga giwahing ang mga bugang nga nagbabag sa gusto niyang padulngan. Ambot unsay nahitabo nga nahanaw man lang og kalit ang dalan nga iya untang gisubay kaganina. Aw, ambot lang pod og tinuod ba gyod nga dinhay dalan nga iyang gisubay. Dinha may dalan o wala, dili na importante para niya karon. Basta ang iyang gusto mao nga makagawas gikan niining kabugangan nga iyang nahimutangan (wala na siya masayod kon unsa na siya kadugay dinhi). Gusto niyang makagawas gikan sa kabugangan ug makaadto sa sapa nga iyang nadunggan nga nagdagayday sa unahan ug diin malipayong nagtimpasaw ang iyang Manoy Loloy ug ang duha niya ka manghod. Gusto niyang makagawas sa kabugangan aron makauban sa iyang mga igsoon sa pagtimpasaw sa sapa.

Human sa pipila ka gutlo (nga sa iyang paminaw morag walay kataposan) nga pakigdumog sa baga nga mga bugang nga nagbabag sa iyang agianan, milampos ra gyod siya pagguho ngadto sa tampi sa sapa. Nangalot siya sa iyang mga bukton nga nangatol sa garas-garas nga mga samad gikan sa hait nga mga dahon sa bugang. Mingaw ang palibot, gawas lang sa kanaas sa dinagayday sa tubig sa sapa ug sa panalagsang tingog sa dili makita nga ambot unsang klase sa langgam. Gawas kaniya, mao ray gatikaw-tikaw didtong dapita ang usa ka kabaw nga haruhay nga nagtuna sa medyo lawom nga bahin sa sapa.

Napanas ang ngisi sa iyang dagway ug maoy mipuli niini ang pagkunot sa agtang inubanan sa paghiyong sa mga mata. Nangalot siya sa iyang ulo, mao nga misamot kakalkag ang iyang buhok. Miaksiyon og labad ang iyang ulo sa pagpaningkamot paghunahuna unsang dapita ning iyang nahimutangan ug nganong nia siya dinhi. Unya pinakalit nga dinhay mikilab sa iyang handurawan nga hulagway sa tulo ka bata nga malipayong nagtimpasaw sa sapa, duha ka lalaki ug usa ka babaye kansang mga dagway mora og sinati kaayo niya. Apan dihang kalit nga miagi ang medyo kusog nga huros sa bugnawng hangin, ingon sa napalid usab ang maong hulagway ug sama sa aso nga takulahawng nawagtang nga walay gibilin nga bisan gamay man lang nga lama sa iyang panumdoman.

Namaybay siyag lakaw sa tampi sa sapa, palayo sa nagtuna nga kabaw nga wala gyod manumbaling kaniya. Ug mao lang niya mabantayi nga pikas ra diay ang tsinelas sa iyang tiil. Pero wala ra siya mahasol o maunsa ba niini. Nagpadayon lang siya sa paglakaw nga walay klarong gipadulngan.

Unya, naabot siya sa kilid sa usa ka lapad-lapad nga darohan. Gisubay-subay sa iyang panan-aw ang mga tudling niini diin mao pa lay pagpanggitib sa bag-ong pinugas nga mais. Namatikdan pod niya nga hapon na diay ug hapit na motunod ang Adlaw sa kasadpan. Ang maong talan-awon nakapasantop sa iyang hunahunaa nga basig nia ra dinhi dapita ang ilang balay kay iya mang nahinumdoman nga naa sa taliwala sa kamaisan ang ilang balay. Tingali nanilhig na sab ang ilang nanay sa nataran sa balay sama sa naandan niining buhaton kada ingon arong orasa. Ug mentras nanilhig, sige sab nig lantaw-lantaw sa dalan gikan sa baryo— gapaabot nga mobutho silang mga bata gikan sa eskuylahan. Pero kay morag hapit na man gyod mosalop ang Adlaw, lagmit nakapamauli na ang iyang mga igsoon. Patay! Basig hibunalan siya sa iyang nanay og silhig kay nganong hangtod ron wala pa siya kaabot sa ilang balay.

Gipandongan niya sa iyang kamot ang iyang mga mata isip depensa sa kasamaw sa talisalop nga Adlaw samtang gilantaw niya ang wanang sa darohan. Bisag giunsa niyag pangita, wala gyod niya makit-i didtong dapita ang ilang balay. Kahilakon na siya nga naghunahuna sa latos nga lagmit gyod iyang madawat gikan sa ilang nanay tungod kay dugay siyang mipauli. Pero ang labawng nakapabalaka kaniya karon mao nga unsaon niya pagpauli nga wala na man gani siya katultol haing dapita gyod ang ilang balay ug hain sab ang dalan padulong didto.

Aha! Kalit siyang nakaamgo nganong wala niya matultoli ang agianan pauli sa ilang balay diin nagpaabot ang iyang mga igsoon, tatay ug nanay. Gimino siya! Mino, mao diay ni ang hinungdan sa iyang pagkasaag karon. Maynalang kay giestoryahan siya sa iyang lolo kaniadto unsaon pagsumpa sa mino. Busa dali-dali niyang gihukas ang iyang daster ug dayon gibalit-ad kini una gibalik og sul-ob. Naa pa man untay orasyon nga gitudlo ang iyang lolo nga yamyamon aron gyod masumpa sa hingpit ang mino, pero dili na niya mahinumdoman ang mga pulong niini labi na nga Linatin man to. Mao nga nangadye na lang siyag “Amahan Namo”— pero nakalimtan na sab niya ang ubang pulong ug igo na lang niyang gibalik-balik og litok ang unang duha ka pulong niini nga mao ray nasulod sa iyang hunahuna, “Amahan namo, Amahan namo, Amahan namo…”

Nasigpatan niya ang gamayng dalan-dalan sa tawo nga mitadlas sa darohan ug iya kining gisubay. Nagsugod na ang kilumkilom ug nagsugod na sab pagkutoy ang iyang tiyan sa kagutom. Suwerte kay dinhay punoan sa bayabas sa daplin sa dalan nga iyang gisubay. Nagyungyong ang ubang sanga niini sa daghang bunga. “Yes! God is good all the time!” mapasalamaton niyang tuwaw samtang nangab-ot og hinog nga bunga sa bayabas.

Dihang nahupay-hupay na ang gibating kagutom, padayon niyang gisubay ang dalan nga nag-anam na kahanap tungod tingali sa pagsakdop na sa kangitngit. Didto sangko ang maong dalan sa usa ka lugot sa pikas kilid sa darohan. Ngitngit sa sulod sa lugot kay, gawas nga kilumkilom na, giumbawan kini sa labong nga mga sanga sa kahoy. Wala na siyay maaninaw nga dalan tungod sa kangiob. Tinukmod sa nagsagol nga kakulba ug katarantar, nagpataka na lang siyag lakaw nga nagduhiraw taliwala sa kangitngit. Bisan og nahisum-ok sa bagang bagnot, naningkamot siyag wahing sa mga bagon-bagon ug sanga nga mibabag sa iyang pag-abante padulong sa ambot asa. Nagkabitas-bitas ang iyang daster sa iyang paglinugnot dihang nasangit kini sa mga sampinit. Hangtod nga gikapoy na siya sa puwerteng panlimbasog nga makahaw-as gikan sa maong ngiob ug hagip-ot nga lugot. Miyaka na lang siya sa gibarogan ug dayon milubog, mitikungkong ug mipiyong.

Nakatagpilaw tingali siya, nakatulog. Ambot kaha unsa kadugay. Basta kay pagbuka niya sa iyang mga mata mao dayoy iyang namatikdan nga dunay mga bidlisiw sa kahayag nga nanglusot sa mga kal-ang sa mga sanga ug kadahonan nga nagumbaw sa iyang nahimutangan nga lugot. Hayag sa Buwan! Buwanon diay karon! Lingaw magdula og tubig-tubig uban sa iyang mga igsoon ug uban pang bata nga silingan.

Unya, dinha siyay nadungog nga ingon og mga tingog sa mga tawo. Layo-layo tingali sila kay dili man niya maklaro unsay ilang gipanulti, ang kagahob sa ilang mga tingog lang ang iyang madungog— morag naa ganiy mga gasiyagit-siyagit.

Ang dan-ag sa Buwan nakapasayon sa iyang pagtultol sa agianan pagawas gikan sa lugot, pero hago pa gihapon kay naa may mga bagon-bagon ug sanga-sanga nga kinahanglang wahingon. Sa dihang nakahaw-as na siya, miyanghag siya sa kahitas-an ug nakita niya ang takdol nga Buwan. Naa siya sa kilid sa usa ka darohan ug sa iyang paglingi-lingi nagsigpatan niya ang usa ka batang. Mitikang siya padulong sa batang, dayong lingkod dinha niini. Naghinuktok siya, misulay paghinumdom o pagsabot nganong nagtungkawo man siya aning batang daplin sa darohan. Miaksiyon og labad ang iyang ulo, ug giduyogan pa kini sa medyo pagkutoy sa iyang tiyan.

Napugwat siya sa iyang paghinuktok nga walay tumong dihang nadungog niya ang kagahob sa mga tingog sa tawo. Ug naa pa gyoy nagsinggit-singgit, morag nagsangpit sa iyang ngalan. Hala, nakaila nang mga tawhana nako? Kinsa kaha na sila? Makatudlo kaha sila nako unsaon pagtultol sa among balay para makauban na nako akong nanay, tatay ug mga igsoon?

Mibarog siya ug mitungtong sa batang nga iyang gilingkoran ganina. Giayo niyag lantaw-lantaw ang palibot aron tultolon hain dapit ang mga tawo nga nagsaba-saba ug nanawag kaniya. Ug didto sa unahan, sa may pikas kilid sa darohan, nakita niya ang panon sa mga tawo nga nanagdala og mga plaslayt ug sulo nga ingon sa dunay gipangita. “Anselmaaaa! Anselmaaaa!” Nadungog niya ang usa ka lalaki nga nanawag kansang tingog ingon sa naputos sa kabalaka. Mora usab og sinati niya kini pero wala lang gyod morehistro sa iyang panumdoman kon kang kinsa ang maong tingog.

“Hoooooooo!” Misiyagit siya samtang giwara-wara ang iyang mga kamot ibabaw sa iyang ulo. “Hooooo!” Miambakambak pa gyod siya aron makuha ang pagtagad sa maong panon sa mga tawo mao nga diriyot hinuon siya mahagbong gikan sa gitungtongan nga batang. Ug nakaalinggat ra gyod tingali sila kaniya kay mora man og naay nagtudlo-tudlo sa iyang nahimutangan ug dayon ingon sa nagkaguliyang silang tanan. Gipunting pa gani sa pipila ang siga sa ilang mga plaslayt nganha padulong sa iyang gitindogan nga batang.

Dinhay duha ka tawo nga paspas nga mingbulag sa panon ug nagdagan nga milabang sa darohan padulong kaniya. Sa dinhang duol na sila, iyang naklaro nga lalaki ang usa kanila ug babaye pod ang usa. Morag sinati niya ang duha, apan wala gyod siya kaila kon kinsa sila. Ang lalaki niwangon, dili kaayo taas, piyahokon ang aping ug medyo nipis na ang ubanong buhok pero sa iyang panan-aw maklaro gihapon ang pagka anggid niini sa iyang crush nga artistang si Tirso Cruz III. Ang babaye mas batan-on ug may pagka may-ong sa iyang manghod nga si Inday Bebang.

Gikuptan sa lalaking anggid ni Tirso Cruz III ang iyang duha ka kamot ug giagak siya niini sa pagkanaog gikan sa gitungtongan nga batang. “Susmaryosep, Anselma, diin man tawon ka maglatagaw? Giunsa nimo pag-abot dinhi? Nadiin-diin na god mi og pangita nimo ba,” matod pa niini nga ingon sa kahilakon.

Mahinangpong gihapyod-hapyod sa babaye ang iyang nagkalkag nga buhok ug gihapuhap ang iyang bulingit nga aping. Wala kini magtingog-tingog samtang gisuhid og tan-aw ang iyang nagkabitas-bitas ug nabalit-ad nga bulingong daster. Mihingos kini ug sa iyang mga mata nanambo ang nagsambog nga kaguol ug kalipay.

“Sige, Weng, manguli na tas balay,” nagkanayon ang lalaki. “Gunitig maayo nang kamot ni Mama nimo para dili siya madagma.”

“Oo, Pa,” Misanong ang babaye kinsa miagak kaniya samtang gisubay nila ang dalan sa kilid sa darohan.

Bisan giunsa niyag sulay og hinumdom, wala gyod siyay nadawdaw sa iyang alimpatakan kinsa ni silang mga tawhana. Pero gaan ang iyang dugo kanila, ug nabati niya sa ilang mga tingog ug ginunitan ang lubos nga kaaghop ug lunsay nga pagpangga. Busa walay pagduhaduha ug masaligon siya nga mikuyog kanila. “Ihatod ko ninyo sa among balay, ha,” hangyo niya sa duha. “Nagpaabot na gyod nako to silang Nanay, Tatay ug akong mga igsoon ba.” Wala motingog ang iyang gipangsultihan, igo ra silang nagtinan-away sa usag usa sa tinan-awang nalimin sa kahingawa.

Morag prosesyon nga nagsunod kanila sa kilid sa darohan ang uban pa nga kuyog sa panon nga nangita kaniya. “Luoya sab ni Mareng Anselma, uy, sayo man siyang naingon ana nga singkuwenta pa man lang unta siya kapin,” matod sa usa ka tawo. “Bitaw,” sanong sa usa pa. “Maayo pod gani kay miagwanta gyod si Pareng Tolome pag-atiman sa iyang asawa bisan naingon na siya niana.” (KATAPOSAN)