Nindot Sab Tingali Kon P20 Na Ang Por Kilo Sa Bugas

NINDOT baya sab kon hapsay ang eleksiyon, ba? Bisan pa man tuod sa kagubot sa sinukliay og punto sa panahon sa kampanya, han-ay ang eleksiyon, walay kisaw, dili parehas sa minglabayng mga panahon nga kon way patay, tua inilogay og ballot boxes, o ba kaha mga balotang makit-an nga gilabay las daplin kay lahi diay kuno ang tua gidala didtos buhatan sa COMELEC.

Hinuon, dili pod buot ipasabot nga kay walay kisaw, walay anomaliya. Posibleng pino na kaayo ang langoy nga di na mamatikdan nga naa diay galangoy. Mao nay pagaingnon nga karong panahona dili importante ang matuod, kinahanglan lang nga morag tinuod lantawon. Morag mga plastik nga bulak ba, kon lantawon mora nag tinuod. Nah, sakit na las dughan kon tukion pa na kay gawas nga kadaghanan kanato hasolan na motuki pa kon unsay tinuod, masuko pa nganong pangitaon ang matuod. Kon makabalo na sab hinuon sa matuod, mosabot ra sab ug mokatawa.

Karon laging bag-o mihugong na sab ang bahinay sa mga bulawan ni Marcos. Sa panahon sa kampanya man god daghan ang mingtuo niadtong propaganda sa PwedeLie TV nga miingon nga ang Pilipinas maoy kinadaghanan og pundong bulawan sa tanang nasod sa kalibotan tungod sa mga bulawan ni Marcos. Mao ni nga isyu ang nakapaghat sa kadaghanan sa pagbotar pod kang Bongbong Marcos (BBM) kay kon modaog kuno siya pagka presidente, iya ning iapodapod kay mao kunoy ingon sa iyang amahan.

Higala 1: Unsaaa? Motuo mo anang bulawan ni Marcos nga ipanghatag? Nabuang nah!

Higala 2: Di ka motuo kay wa man ka kabalo sa kabuotan ni Marcos. Wala gyod na niya gamita para sa iyang pamilya kay nakabalo siya nga moabot gyod ang panahon nga maglisod ang

Pilipinas tungod sa kakurakot sa ubang mga tawo.

Higala 3: Bitaw, maayo tos Marcos kay ang plano gawas nga padatoon ang Pilipinas, gipundohan pa gyod ang ubang mga nasod og bulawan aron dili hilabtan ang Pilipinas ug marespetado ang mga Pilipino.

Higala 4: Ha-ha-ha. Morag dili si Leni ang bugok aning estoryaha. Bugok ang motuo ana nga estorya gyod.

Higala 1: Bitaw! Diin man nang kartiyoha maggikan ang kamaayo ni Marcos nga nag- martial law man gani aron di mailogan sa iyang bulawan, gipanghatag na hinuon sa ubang nasod? Ha-ha-ha.

Ako: Magpalista na lang ta anang ilang giingon hugpong nga maoy hatagan og bahin anang mga bulawan!

Akong mga higala: Ngeee!

Naa man god kunoy mga grupo karon matag probinsiya nga magpabayad og tag-P280 kay ang P250 ana membership ug ang P30 para sa ID ( identification card). Ang ID unya na ihatag inigkapresidente ni BBM apan human nimog bayad sa P280, hatagan kag t-shirt nga maoy sul-obon inigpakighinagbo kang BBM sa Malakanyang.

Higala 2: Inamaw na man sab nang estoryaha. Di sab ko moapil ana, uy.

Higala 3: Membro na man ko ana. Ang una kunong dawat P110, 000.00 unya naa dayoy binulan nga madawat matag membro apan wa pay klaro kay subayon pa ni BBM kon pila gyod ang bulawan nga atoa sa ubang nasod. Ayha ra na masubay kon presidente na siya kay presidente ra man nga Marcos ang makasubay ana.

Ako: Ngano tuod nga dili ka motuo ana unya motuo kag bulawan ni Marcos? Unsa man na ang membro lang ang hatagan dili ang

Wala mausab akong panabot sa atong problema, pangartiyo lang gyod gihapon sa kadaghanan ang problema. Dugang niana, naa pa tay problema sa atong galamhan, kanang magtuklod kanato unsa gyoy buhaton sa panahon sa kaapiki.

tanang mingbotar sa iya? He-he-he.

Higala 1: Grabe ka naman yan! Nganong mobayad pag-P280? Pastilan kon tanang mingbotar ni Marcos mobayad anang P280, pastilang kuwarta sab sa nagpasiugda ana.

Higala 2: Hooy, BBM ko pero klaro na nga scam.

Higala 4: Naunsa na man ta, uy?!

Ako: “-…..-”

Di gyod kuno nato makombinser gamit ang rason ang usa ka tawong mituo na sa usa ka butang bisan walay ebidensiya kay ang ilang pagtuo dili tungod kay naay ebidensiya apan tungod kay gusto silang motuo, matod pa laging Carl Sagan, usa ka Amerikanong siyentista. Paita man.

Morag tinuod sab nang ingon ni Carl Sagan. Kaniadto bitawng gahisgot kog Jabidah masaker, ingon ani sab ang nahitabong lalis:

Higala 2: Unsay Jabidah masaker? Himo-himo ra man to ni

Ninoy Aquino.

Ako: Mao na lagi ni dayon, husgar bisan wa pa kapangutana unsa diay to.

Higala 3: Mao bitaw tong kontra silang Marcos kay butboton tos Ninoy aron lang mapresidente.

Higala 1: Tinuod to, uy! Naa may nabuhi nga biktima adto, si Jibin Arula. Si Ninoy ray isog mituki sa iyang hitabo.

Ako: Tinuod to, mga onse anyos na ko pagkahitabo adto ug kahinumdom ko sa akong mga nabasa adtong panahona. Naa pa man ang mga pamilya sa biktima sa Tawitawi puyde man adtoan.

Higala 4: Bisan pag imong adtoon walay motuo nimo kay ingnon ra kang gibayran nimo sila aron mosulti sa gusto nimong isulti.

Naa dayoy misagbat nga nagpahipi lang diayng naminaw: Butbot, onse anyos pa ka unya nakabalo na ka, kadumdom pa gyod karon. Brayt lugar ka?

Mga higala: Ha-ha-hah.

Ako: Satanas! Ha-ha-ha.

Dugang pas misingit: Bahala mog unsay inyong sultihon basta ako loyalista gyod kong Marcos.

Ayay!

Mahulog na lang gyod bitaw og tumutumo ni Ninoy ang Jabidah masaker kay gawas nga wala kaayoy interesado nato sa mga hitabo sa kagahapon, ug wala na say gahisgot niini karon bisan mga Muslim. Wala na ganiy mga hulagway nabilin bisan hulagway ni Jibin Arula, ang mao-maong biktima nga nabuhi pa kay nakalukso sa dagat bisan natuhab-tuhab nas bala. Maayo na lang hibangalan sa mga mangingisda didto sa duol sa laing isla duol nas probinsiya sa Cavite. Didto nahitabo ang maong masaker sa Isla sa Corregidor ug gitawag usab kini og “The Corregidor Massacre of 1968”. Parte kuno kini sa plano ni kanhi Presidente Ferdinand Marcos, Sr. nga gitawag og “Oplan Merdeka” aron ilogon og balik ang Sabah sa Malaysia. Gitahasan si Major Eduardo Martelino niini nga plano ug ang gibuhat ni Major Martelino mao ang paghimo og puwersa sa mga guerrilla sa mga Muslim, kasagaran Tausog kay nakaasawa siyag taga Sulu. Kini nadokumento ni Ninoy kay sa panahon sa hitabo, buhi pa man ang pamilya sa mga biktima. Bisan gani karon, daghan pa nga taga Sulu ang nakahibalo sa matuod niining hitaboa.

Wala mahibaw-i kon apil ba sa plano sa Oplan Merdeka nga puro lang Ilokano ug Tausog lang ang gipamembro niini nga puwersa ug wala say nasayod nganong gibalhin sa Corregidor ang pagbansaybansay sa mga Muslim o mao ba gyod ni ang orihinal nga plano nga gisunod ni Major Martelino. Sa didto nas Corregidor ang maong puwersa, giilisdan ni Major Martelino og ngalan ang Oplan Merdeka, gitawag niya kini og Project Jabidah. Didto nagsugod ang mga liki sa puwersa. Una, lahi ang pagkaon sa mga Muslim ug sa mga Ilokano ug dili sila magkasinabot. Ikaduha, ang mga Ilokano kuno giisyuhan og armas. Sumala ni Jibin Arula, silang mga Tausog naay armas kon magbansay-bansay apan walay bala. Mga 180 sila ka buok Muslim, apan gihinay-hinay silag kuha gikan sa ilang kampo hangtod nga 12 na lang silang nabilin nga gipalinya sa pangpang adtong adlaw sa Marso 18, 1968 ug gitira-tirahan. Patay ang onse, siya ray nabuhi. Usa sa ilang nga magtutudlo, si Rolando Abadilla nga kaniadtong panahona tinyente pa, maoy gitudlo ni Jibin Arula nga maoy miunag pusil kanila, wala gani imbestigahi, nahimo pang usa sa mga “demonyo” sa martial law kay maoy kasagaran gitudlo sa mga kabangis nga nanghitabo kaniadtong martial law.

Tinuod man o dili, gitudlo sa mga Muslim ang petsang ika-18 sa Marso sa tuig 1968 nga maoy pagkatawo sa pag-alsa sa mga Muslim batok sa mga namunoan sa Pilipinas. Maoy pagsugod sa Muslim Independence Movement nga nahimong inahan sa karon Bangsamoro sa Mindanao. Matod pa laging Jibin Arula, maypag wala na lang ko mabuhi kay gawas nga nagubot ang Mindanao tungod niya, daghan pa gyong namatay tungod niya. Maypas Jibin, nakahunahuna pa nga naa sab siyay responsabilidad diay adto, apan ang nagplano sa maong pagpamatay ambot kon nakahunahuna pa. Dako sang bentaha kang kanhi Presidente Marcos ang maong pagkabuhi ni Jibin Arula kay gawas nga iyang nahaplas tanan kang Ninoy Aquino ang kagubot tungod sa iyang kabutboton, gihimo pa gyod niya ang kagubot sa Mindanao isip usa ka rason nganong nag- martial law siya pagka-1972. Nah, di man diay siya gustog gubot nganong wala na man lang hatagig hustisya ang mga biktima sa Jabidah, gipagawas ang kamatuoran, inay nag- martial law? Misamot ang kagubot! Aw, nakadaog na man si BBM, hinaot pa mahatagan tuod silag hustisya.

Pero unsaon kaha ba?

Basin maparehas nis estorya sa P20 matag kilo na lang ang bugas, maoy saad ni BBM inigdaog niya. Walay naghudyaka. Ang mga maguuma nahadlok. Pila na lang kuno unya ang palit sa ilang humay? Ang mga ekonomista nahadlok sab. Unsaon pag-ubos sa presyo sa imported nga mga kemikal alang sa uma nga usa ka dakong negosyo, apil pa presyo sa abono? Ang mga tigplano sa gobyerno, nganga.

Asa kuha og pundo kon ugaling ang gobyerno maoy mopalit sa humay aron ikabaligya og P20 ang kilo sa bugas? Kon moangkat sab ang gobyerno og bugas gikan sa laing mga nasod, sama sa Thailand ug Vietnam, makuha ba sab sa gobyerno nga ibaligya ang bugas sa presyong P20 nga dili mahubas ang panudlanan sa nasod?

Duh, tubag pa sab sa akong mga higalang loyalista gyod ni Marcos, diha mogawas ang kuwarta ug bulawan ni Marcos. Walay kabalak-an kuno kay di gyod mohubas ang panudlanan sa pamilyang Marcos. Duphan kuno ni BBM ang problema sa mga tawo kay gawas nga adunahan siya, buotan pa gyod. Ako na say nganga ini. Ha-haha. Maayo untag tinuod kay di matugkad sa akong utok ang atong giatubang isip usa ka nasod.

Wala mausab akong panabot sa atong problema, pangartiyo lang gyod gihapon sa kadaghanan ang problema. Dugang niana, naa pa tay problema sa atong galamhan, kanang magtuklod kanato unsa gyoy buhaton sa panahon sa kaapiki. Daghan kanato mopatianod lang sa sulog, gidawat ang baha nga puwersa sa Ginoo, dili na lang gyod maningkamot nga makaabot sa daplin aron makapamalandong kon iya ba gyod sa Ginoo ang baha.

Aw, karon daghan tuod nakita nga kadudahan ang maong eleksiyon kaniadtong Mayo 9, apan ingon sa gikapoy na ang mga tawo og pangartiyo ba? Morag isig-aninaw na lang sa panahon. Tinuod gubot na sab ang Manila apan ang mga hulungihong sa mga gatan-aw nila dili pabor sa ila kay mao kuno nay buhat sa tawong nasakit kay pilde. Ha-ha-ha.

Unsa pa man to nga eleksiyon, usa ka butang ang matuod karon: wala nay CoVid ang Pilipinas. Yehey! Tan-awon ba sab kaha ni BBM ang tinuod sa Pharmally, ba? —

ANG dahonong utanon nga pechay dali rang patuboon kay wala kini magkinahanglan og halawom nga kahibalo. Sa laing pagkasulti, wala kiniy magkinahanglan og halawom nga panabot sa panguma aron kini mamahimong tinubdan sa kalingawan ni bisan kinsa nga mahigugmang manatanom-tanom sa kasilinganan, sa nataran, o bisan sa plastik nga talamnan. Bisan gani ikaw adunay laing trabaho, mahimo kaayo nimong magtanom og pipila ka punoan nga puyde nimong pampawala sa stress kon masobrahan sa trabaho.

Mahimo gani kini nga atong itanom sa kaang duol sa atong kosina nga kuwang na lang manguhit nimo atol sa imong pagluto. Ug nga atol sa imong pagluto, kon nanginahanglan kay ilamay-lamay sa sabaw, dali-dalion ra nimog singi ang pipila ka dahon og ilunod sa imong sinabaw nga isda ba kaha bukog sa baboy o baka o bisan unsang karne nga magustohan nimong sagolan og preskong utanon nga sama sa pechay. Ug dili na magmasulub-on ang imong sinabaw. Niining paagiha, ingon sa magkisi-kisi pa sa kapresko sa imong paglunod ang dahon sa pechay. Ang potahe

nga presko ang gilamas nga mga dahon-dahon lamian higopon ang sabaw kon itandi nato niadtong gisagolan sa mga dahon nga layhob na kun lawos na.

Kon buot nimong mananom og pechay, ingon niini ang buhaton: isabod o iluyong nimo ang liso sa dako nga kaang ug atimanon sa pagbubo. Bantayan usab nga dili kini duolon sa mga insekto o kaha mga hayop. Kon aduna nay tulo o upat ka dahon ang giluyong, puyde nang ibalhin sa mga kaang nga patuboan. Butangan nimog tambok nga yuta o compost soil ang mga mga kaang aron molipang kini ug makab-ot ang kinatas-ang potensiyal sa iyang mga dahon. Bas-on og maayo ang yuta unya itisok ang mga seedling mga usa ka pulgada ang kalawmon. Mas maayong ipananom kanang takna nga paingon na sa kahaponon kay medyo landong na. Sensitibo man god ang bag-ong tinanom nga pechay sa init nga kahayag sa Adlaw. Ug kon sa kahaponon nimo kini itanom, aduna pay tibuok gabii ang bag-ong tinanom nga makasugakod ug makasukad sa yuta sa dili pa makatilaw sa natural nga kainit sa Adlaw.

Kon makasukad na ang bag-ong tinanom, magpili kag lugar nga mainitan ang mga tanom. Ang pechay nanginahanglan og bansada nga kainit o kanang dili matilhongan sa ubang tanom aron kini makasangga sa kahayag sa Adlaw. Ampay gyod sa pechay ang Adlaw. Mahimo ra kining ibutang sa nataran basta dili lang gyod hingpit nga maalihan sa ubang tanom o estruktura. Adto ang mga kaang iplastar.

Kon manubo na paglabay sa usa ka semana ang imong bag-ong tinanom, imo nang abonohan. Dili ka mogamit og komersiyal nga abono, kondili imong ibubo ang mga kinilis o hinugas sa isda o bisan unsang karne. Kini adunay elemento nga makatambok sa mga tanom. Bisan unsang orasa nimo ibubo basta dili lang sab masobrahan sa kabasa ang yuta sa kaang.

Tan-awon nimo kanunay ang mga dahon kon naa bay kinutkotan o buho-buho— mga timailhan nga naay peste. Tungod man god sa kalunhaw niining tambok nga dahon sa pechay, dili kalikayan nga maibgan o madani ang ubang insekto nga mosiba sa iyang kalunhaw. Imong kuhaon ang mga ulod gamit ang puller. Kugihan lang gyod nimog bulikat ang mga dahon ilabi na sa udlotan ug panguhaon ang mga peste. Isipon lang nimo nga tipik kini sa kalingawan nga makuha sa pagpananom og pechay. Bation mo ang katagbawan kon magtan-aw sa matahom nga mga dahon nga mamukhad sa paglipang nga daw nakig-indig sa ubang mga tanom.

Pag-abot sa kap-atan ka adlaw, mahimo na kang magharbest og sugod. Magsingi lang ka og duha o tulo ka dahon matag tanom. Dili nimo laroton ang punoan o uprooting. Kon aduna kay napulo ka kaang dili ka kaato og harbest niini, makapanghatag pa kas imong silingan.

Moabot pa sa tulo ka bulan ayha pa mamulak ang mga tanom nimong pechay. Niini, kinahanglan na nimo ang subling pagtanom. Dili na maayo og lami ang dahon sa pechay nga nagkaguwang na. Total, sayon ra man sab kaayo ang pagtanom maong ayaw kabalaka.

Niining paagiha nga atong gihisgotan, organiko ang imong tanom nga way kontaminasyon sa kemikal nga mahimong magdala kanimog sakit. Kon organiko usab ang imong paagi sa pagpananom, dili moaslom ang yuta ug magpabilin kining himsog alang sa mosunod pa nimong pagpananom. Himoon lang gyod nga makakunayon ang pag- enhance sa yuta pinaagi sa mga biya sa kosina nga mahimong palat-on.

Na, hala, magkugi ta! Mananom tag pechay sa kaang diha sa duol sa atong balay. Gawas nga mopanindot sa atong palibot, makakaon pa ta. —

Isipon lang nimo nga tipik kini sa kalingawan nga makuha sa pagpananom og pechay. Bation mo ang katagbawan kon magtan-aw sa matahom nga mga dahon nga mamukhad sa paglipang nga daw nakig-indig sa ubang mga tanom.

( Napatik sa Bisaya, Marso 26, 1932)

UNSA may imong isugilon kanamo, To- Imbong niining gabhiona?” Nangutana ang mga bata nga mingdutdot sa gilingkoran sa tigulang. “Wa ko karoy isugilon kaninyo. Duna lay hitabo kagahapon nga itug- an ko aron inyong hisayran.”

“Unsa man? Kinsay nahitaboan?”

“Ayaw kamo kaayo kahikugang. Gahapon, may hikitan akong tigulang diha sa atong nunok samtang nangahoy akog guod sa kawayan.”

“Tigulang? Unsa man, ungo?”

“Dili. Tigulang na kaayo siya. Lugos na makasugakod pagpatindog sa lawas ang iyang mga lutahan. Sa pagkakita ko kaniya, nagbuhat siyag diyotayng payag- payag ubos sa tulo ka nagsinangga nga punoan sa lubi, ug… nagkaon siyag kapayas nga hinog.”

“Apan kinsa man siya? Ug nganong didto man nimo siya hikit- i niadtong kamingawan?” Mingsukot ang kaulitawhan.

“Mao kana karon ang isulti ko kaninyo. Giduol ko siya kay nahingawa akong nagtan- aw sa iyang kaluya. Nagkasulti kami, ug ania, pamatia ninyo kining iyang kaagi nga natapos sa pagbasol ug pagdumot sa kagahapon.” “Hala, To- Imbong, padayon…”

“Na, sige… ayaw kamog langas. Ania, pamatia kining pulong niadtong tigulang:

NAGPUYO ako sa usa ka balangay nga dili kaayo halayo ning imong gipuy- an. Aduna akoy usa ka anak, lalaki. Sa balay, upat kaming tanan ang nagpuyo: ako, ang akong asawa, ang akong anak, ug ang tigulang kong uyoan.

Bisan giunsa kog panlimbasog, ang hikit- an ko adlawadlaw igo da gayod sa among pagkaon; usahay gani, kulang. Nangagi ang mga bulan— mga bulan nga ako, ang akong asawa, ang akong anak, ug ang tigulang kong uyoan, nag- alindasay sa hilabihang kawad- on. Napulo na ka tuig ang panuigon sa akong bata. Nagtungha na siya sa tulunghaan niadtong among balangay, ug… ang iyang pagtungha nakadugang kanako sa kaguol ug nakapasamot sa among kawad- on. Nahibalo ka man nga ang kabataan

karon sa tulunghaan, lihok- lihok kuwarta. Ang akong asawa nanahi sa among silingan, apan pila ra man usab ang iyang mahipos. Sa usa ka sinina nga iyang mahuman, hatagan lang siyag lima ka sentabos. Usahay sa usa ka adlaw, ang labing dako niyang mahimo mao da gayod ang kawhaan ka sentabos.

Ang akong uyoan sanglit tigulang, walay buhat. Mao ray iya sa amo, kaon. Alang- alang og imong sugoon pagpanagat, tigulang na man kaayo, malumos unya hinuon. Gibuhi lang gayod namo siya, ug… nahibalo ka na unsa pay isumpay ko. Dili na kinahanglan ingnon ko pa ikaw nga nagdugang lamang siya sa among kalisod.

Usa niana ka adlaw, may taga laing lalawigan nga mihangyo nga magkasera sa amo, kay ang amo kunong balay duol ra sa tulunghaan. Wala kuno siyay gipili sa pagkaon. Mokaon siya bisag unsa— gikan sa utan nga kamote ngadto sa binagahan nga buwad bulinaw. Ug niana, nagsaad siya nga magabayad kanamo og tag- P20 ang bulan.

Kawhaan ka pesos! Kaluksoon ako sa hilabihang kalipay. Tiaw bay kawhaan ka pesos! Klaro na lang, misugot ako… misugot kaayo. Sa unang adlaw, giihawan namo siyag manok. May pipila ka buok man akong manok, gidakop ko ang usa, ug gisubakag puso sa saging.

May mga panahon alang sa tagsatagsang butang. Ang imong gihimong panaog-daog sa uban may purohan usab nga mahitabo kanimo. Ug kini ang sudya nga masakit uyamot...

Nalipay kaayo siya. Nabusog. Ug ako, nalipay usab.

Kon mahimo ko pa lang, ihatag ko unta kaniya ang tanang lamiang sud- an aron lang gayod dili mopahawa sa akong balay. Kay tiaw bay kawhaan ka pesos, hunahuna ra!

Miagi ang usa ka bulan. Ug hibaw- i: sa pagkatapos baya gayod sa bulan, gihatagan dayon akog kawhaan ka pesos. Uy, kahinangop ko gayod! Mao kadto, natapos kadtong bulana. Ug sa magsugod na unta ang unang adlaw sa ikaduhang bulan, miduol kanako kadtong mipuyo sa amo ug miingon: “To- Saryo, hangyoon ko unta ikaw nga imo akong pasayloon nga mobalhin lang akog puyo.”

Napawong ang akong panan- aw. Dili kay naguol ako nga mawala na siya kondili naguol ako nga dili na makadawat og kawhaan ka pesos. “Ngano man? Wa tingali ka mahiangay sa among pagkaon dinhi, unsa no?” Akong gipangutana.

“Nahiangay man. Nahiangay kaayo. Ug wala gani akoy igabalos sa maayong mga gawi nga imong gidalit kanunay kanako. Apan, aduna akoy ig- agaw nga bag- ong nahiabot gikan sa amo, naghangyo kanako nga kaming duha magluon lag puyo sa dormitoryo.”

Unsaon man, wala ako makapugong kaniya. Niana dayong gabhiona, nanglukot siya sa iyang banig, ug nanaog sa akong balay. Sukad niadtong gabii sa iyang pagkanaog, misugod na usab pagtungha kanako ang kabalaka, kaguol, kasakit bahin sa among pagkaon.

Usa niana ka adlaw, gikan ako niadtong nanghulam og kuwarta sa akong kompare, ug nga gibalibaran ako, mipauli ako sa amo nga guba ang dughan. Unsa na lay among kan- on? Ang anak ko intawon! Ang asawa ko?

Sa dalan, hisugatan ko ang usa ka higala niadtong nagkasera sa amo. Nagkasultihanay kami, ug gikan kaniya akong hisayran nga ang mipuyo diay sa amo, mibalhin tungod kay gihugawan sa akong uyoan nga tigulang.

Tinuod gayod usab. Hugawan kaayo ang akong uyoan. Kapin pa nga bulingit kay mahadlok na man lagi nga mabasa sa tubig ug magpasagad lag pangluwa. Usahay, mag- ubo- ubo ug…

Pastilan bitaw si Ingko. Nagsakit pa siya kanako kay gibuhi ko siya, mao pa gayod diay hinungdan sa pagkawala niadtong kawhaan ka pesos nga madawat ko matag bulan. Kalagot ko gayod. Sa pag- abot ko sa amo, gikasab- an ko ang akong uyoan. Ug kay misukol man— namuyboy na man hinuon nga sa gamay pa kuno ako siya ang naggalam kanako— gihinginlan nako, gipakanaog nako, gipalakaw nako.

Ang akong asawa mihilak sa iyang pagkanaog. Tingali kahag naluoy. Ang akong anak mihilak usab. Klaro na lang, pinangga man niya ang akong anak. Apan bisan kinsay mihilak, gipakanaog ko gayod. Dili mo pakanaogon nga mao siyay nakaingon sa tanan kong pag- antos? Kinsay magpapuyo sa usa ka buwesit? Kon dili pa siya buwesit, dili na unta kami maglisod niadtong kawhaan ka pesos nga among madawat bulan- bulan. Gipakanaog ko gayod.

Gidangtag pipila ka buwan, usa niana ka adlaw may misangpit sa amo nga usa ka tigulang. Akong gipadayon, ug ang tigulang naghangyo nga mopuyo sa amo kay wala na gayod kuno siyay kapaingnan.

“Gihinginlan ko man gani dinhi ang laing tigulang, mobanos ka na hinuon?” Akong gidespatsar.

Milakaw ang tigulang. Gidangtag duha ka adlaw, namatay ang akong asawa. Matod nila, kadto kunong tigulang mao ang atong Ginoo nga misukod lang kuno sa giladmon sa akong dughan. Apan, ah, Ginoo! Naay Ginoo nga walay kaon? Wa ko motuo, wa ko maminaw sa sulti sa among silingan.

Nangagi ang mga tuig. Nagkatigulang na usab ako. Naminyo na ang akong anak, ug ako nga tigulang na, mitipon kaniya. Unsa gayod kaha ang among palad? Ang anak ko intawon, nag- ilaid usab sa kawad- on. Usahay, wala kamiy paniudto. Usahay, mangatulog lang kami nga way panihapon. Kabuwesit ko gayod sa palad. Tigulang na ako ug…

Pastilan, nanungha kanako ang mga handomanang mapait. Nahinumdom ako sa akong uyoan. Diin na lang kaha siya intawon? Kinsa kahay nakasagop kaniya? Nagbasol ako sa akong nahimo. Buot ko siyang pangitaon aron magtipon kami. Apan miabot kanako kining pagbasol, sa paghinigulang ko na— panahon nga ang akong uyoan, tingali, dugay na kaayong namatay. Magabii maghilak ako sa bangko nga akong higdaanan. Ug unya, aron pasayloon ako sa kalag niadtong akong gipalabi- labihan, moluhod ako ug mag- ampo pahinungod sa iyang kalag. Usahay, sa salimuang ba kaha sa akong panumdoman, daw motungha siya kanako, ug inay masilag sa gibuhat ko kaniya, magkatawa hinuon, magpahiyom ug makiglingaw- lingaw gihapon kanako sama nga wala lang gayoy nahitabo kaniya,

Usa niana ka adlaw, usa ka tinun- an mihangyo sa akong anak nga mokasera sa ilang balay. Bulan- bulan mohatag kuno siyag napulog walo ka pesos. Nahinangop kaayo ang akong anak. Lakip ako nahinangop usab, kay ayawat ikaabag- abag sa among galastohan kadtong salapia.

Duruha ka semana niyang puyo, ang tinun- an usa niana ka gabii mihangyo sa akong anak nga mobalhin siya. Dihadiha dayon, misantop sa akong hunahuna ang kaagi niadtong tigulang kong uyoan. Nakasabot dayon ako nga kining estudyante giluod kanako, gihugawan kanako.

Aron dili mag- antos ang akong anak, niana dayong pagkagabii, mihilom ako pagpamutos sa akong diriyot nga bulingon ug nanaog ako sa amo… milakaw ako… ako nga mahugaw… ako nga maluod, kinahanglan molakaw kay dili ako angay nga makigtipon niadtong mga malinis.

Maoy hinungdan nga ania imo akong hikit- an dinhi. Gusto ko nga kining kamingawan himoon kong akong pinuy- anan. Ug kon anhi ako dinhi hiabti sa akong kamatayon, gusto ko nga kan- on ako dayon sa mga mananap kay ako dili angay sa pagtagad sa katawhan. Busa karon, lakaw na… ayaw pagdugay dinhi! Lud- on ka unya ning akong kahimtang.

I am the master of my fate, I am the captain of my soul. – William Ernest Henley, Invictus

NAGLIBOG ko kon unsaon pagsugod o kon asa ko magsugod og saysay mahitungod sa linya sa akong palad kay daghan man ang linya niini. Naay kurba ug dili kurba. Apan, tingali, sugdan ko kini sa uska damgo niadtong bata pa ako.

Sa elementarya, buot kong molupad samas mga langgam. Dili aron matagamtam ko ang kagawasan apan aron masuroy ko ang matag lugar ug makita ang nahitabo nga nindot ug bati. Wa pa man pod koy hanaw aning panahona. Apan sa tinuod lang, gusto gayod kong mahimong piloto sa ayroplano. Nadasig ko adtong salidang “Pearl Harbor” diin nako nakit-an ang metalikong mga langgam nga nakigbisog alang sa kagawasan, ang uban kay hatagan og ngalan nga samas

tawo. Dinhi magsugod ang akong damgo nga mahimong uska air force. Dinhi pod ko nangandoy og sugod.

Sa ikaduhang ang-ang sa elementarya hangtod sa kataposang ang-ang niini, buot gihapon nakong barogan ang akong damgo nga gisilsil kos akong kasingkasing. “Dasig!” Mao kini ang usa ka pulong nga akong timan-an inubanan sa “Padayon!” Apan sa pagdagan sa panahon, mausab gayod diay ang atong perspektibo sa mga butang nga gusto natong kab-oton. Anaa gihapon kos angang sa damgo nakong molupad ug mohalok sa mga panganod, busa, nagsugod na kog kakita sa reyalidad sa kinabuhi. Lisod ang kinabuhi sa kabos.

Nakahuman kos elementarya nga bitbit ang uska medalya. Mapagarbohon kong milakaw sa bantawan human ang pagtawag sa akong ngalan kauban ang pulong nga ‘ achiever’. Apan kauban pod ani ang pagsud-ong nakos nagkahanaw nakong kadasig. Milantaw kos mga tawo human gisul-ob kanako ang medalya. Misaad sa kahilom nga bisan unsa ang mahitabo mangandoy lang gihapon ko.

Sa pagtungtong nakos sekondarya o hayskol, nahanaw na gayod ang akong pangandoy nga makalupad. Wala na tingali koy pako niining panahona o ako lang siyang giputol og tuyo sa rason nga dili man gayod ni nako makab-ot tungod sa kalisod sa kinabuhi. (Mogikan sa tunghaan nga walay sulod ang tiyan, apan tataw gihapon nga anaa pay kadasig nga mopadayon bisan og nagkadulom ang umaabot). Nahimo kong praktikal sa unang angang sa hayskol. Ang tinguha nga mahimong air force dili na makita sa linya sa akong palad kay ang gihunahuna mao nga mabuhi ug makakaon og katulo sa uska adlaw.

Sukwahi man ang akong kasingkasing sa akong gipangbuhat apan wala koy mahimo. Mao kini ang reyalidad sa kabos. Mangandoy kami ug luparon lang kini sa hangin.

Sa ikaduhang ang-ang ug ikatulong ang-ang sa hayskol, maisogon kong gidawat nga basin hangtod lang ako sa pagpangandoy. Apan dinhi ko nahimamat si Jose Rizal, uska magbabalak, magsusuwat, ug aktibista alang sa kagawasan. Nakat

Kay sa pagkatinuod, walay tawong makatag-an sa linya sa iyang palad tungod kay danglog ang dalan sa kapalaran. Apan kon madakin-as ta, madagma, ug mapandol wala na nagpasabot nga mohunong kita sa pagpangandoy.

on kong mag-obserbarar sa akong palibot. Nakat-on kong sabton sa matag adlaw ang akong karaang kaugalingon ug ang bag-ong ako nga dili gyod managsama: ang karaan puno sa damgo ug kadasig, apan ang bag-o huyang og makaluluoy. Ngano? Wala ko masayod, apan tingali tungod kay mibukhad na ako sa kalibotan. Nakita na nako ang bulok sa kinabuhi.

Sa kataposang ang-ang sa akong pagtungha sa hayskol, kalit nga midilaab ang akong pangandoy. Kalit kong nangandoy uban ang papel ug lapis nga maoy nasayod sa matag pitik sa akong kasingkasing. Milantaw kog balik sa mga kurba ug linya sa akong palad, ug nakita ko ang daang ako nga akong gihikalimtan. Nakita ko ang madasigong ako. Nakita ko ang akong inahan, amahan, ug ang akong mga kasaypanan. Wala ko mahuman nga naay nadawat nga ganti sa hayskol, apan labaw pas ganti ang mangandoy og balik. Labaw pas ganti o medalya ang pagdilaab og balik sa akong kadasig.

Nagsugod ang tuig nga ako hapit nang motungha sa senior high school. Naay kalibog kon unsay kuhaon nga strand apan wala na ako mabalaka pa niini kay nasayod man kong anaa koy damgong bulawan. Dinhi pod nagsugod kon unsa gayod ang akong gusto. Gusto kong mahimong doktor kun psychologist.

“Tiaw mo na, sa una piloto lang karon doktor na!” Mao kini ang mga pulong nga akong nadunggan gikan sa akong suod nga higala sa una. Lahi na man daw ko. Dili na ako ang ilang nailhan nga ako. Apan kon ako ang pangutan-on, sayop sila. Wala man ko mausab; daghan lang kog pangandoy. Tuod, mitungha ko sa Bankal National High School, hain gipanday ko og balik ang haligi sa akong pangandoy. Nagsugod na kog basa og mga libro. Usahay walay moduol kanako tungod sa rason nga lahi ko, apan dili man. Naa lang koy pangandoy. Daghan lang kog pangandoy.

Honor student ko sa ang-ang napulog usa hangtod sa napulog duha. Dako ang akong kalipay kay bisan pandemya, naa koy nakuha; ang ngisi ni Mama abot sa pikas eskina. Kinsa bay magtuo nga ang iyang anak uska honor student? Wala gayod bisan ang iyang anak. Tingali, bunga lang kini sa pagpadayon og pangandoy inubanan sa pagpaningkamot. Apan, usahay, makahunahuna pod ko, kon wala bay pangandoy ang tawo, unsa siya? Kita ba tanan nangandoy ug dunay pangandoy?

Miabot ang takna sa kataposang adlaw sa senyor hayskol. Lami kaayo tagamtamon ang matag pulong nga giluwa sa kasingkasing sa maestro ug maestrang akong giidolo.

Tuod, migradwar na ako sa senyor hayskol. Ang medalya nako akong gibitay sa bungbong sa akong kuwarto. Ug matag gabii sa dili pa ako matulog, sampiton ko kini ug sa akong pagmata inigkabuntag sampiton ko na upod kini. Kanunay kong hinumdoman kon diin ko nagsugod ug nganong kinahanglan kong mopadayon.

First year college na ko apan dili baya sayon ning akong biyahe sa kolehiyo. Kay wala gayod ko makasulod sa tunghaan nga akong gipangandoy ug wala pod nako makuha ang kursong Bachelor of Science in Psychology. Busa, wala ni magpasabot nga mahuyang ko. Wala ni magpasabot nga dili na ako mangandoy, mopadayon, ug magdasig. Tuod, mas midilaab pag maayo ang akong damgo nga mahimong doktor, sa rason nga kining tanan parte sa akong biyahe paingon sa kalamposan.

Ang kinanindotang butang sa kalibotan dili ang butang nga mahikap nato. Dili ang butang sama sa kuwarta, medalya, libro, kondili ang atong damgo ug pangandoy. Dili gani kita mamati kon makab-ot ba ni nato basta kahibawo lang ta nga kita nangandoy samtang gitadlas ang dalan-dalan ning atong mga palad. Kay sa pagkatinuod, walay tawong makatag-an sa linya sa iyang palad tungod kay danglog ang dalan sa kapalaran. Apan kon madakin-as ta, madagma, ug mapandol wala na nagpasabot nga mohunong kita sa pagpangandoy.

Karon, maghunahuna na lang ko kon asa kutob ang akong biyahe. Kon malukop man nakog biyahe ang dalan-dalan sa akong palad apil na ang kinasuokang dalan niini, diin adunay karatulang gihayhay o giugbok nga ‘dead end’. Magsugod na tingali kog pangandoy ug damgo sa damgo sa ubang tawo. Busa, pangandoya ang imong pangandoy, pagdamgo og bulawan; apan ayaw kalimti nga ikaw, Tawo, mahuyang.

Damgo ug pangandoy, mao tingali ni ang rason nganong hangtod karon, nagpadayon ako!

(KATAPOSAN)