Manila Bulletin

Bugo

Sugilanon ni Narciso M. Caparoso

(Ikatulong Bahin)

TAUDTAOD nga namensar si Perfy unsay angay niyang buhaton. Dili niya ikalimod ug ikasalikway nga dako kaayo ang iyang pangandoy kaniadto didto sa ilang eskuylahan nga makigsulti unta sa tulo ka utokan niyang klasmeyt nga iyang gikaibgan kay parehong nakadani kaayo niya ang mga panagway, ugaling kay gidaog siya sa kaulaw nga kanunay gayong nakakuhag itlog sa ilang mga eksamin. Unya karon, nia ang tulo, nangita niya kay gustong makigsulti kaniya, angay pa ba niyang palabyon ang maong higayon? Apan ang mga piso nga mao na karoy nahimong sandiganan nga maangkon gayod ang pinangandoy kaayo niyang maayong kita, dako nga kita sa umaabot nga mga adlaw, kinahanglang iyang patuktokon sa takdang oras aron dili mabikil ang mga tinuboan. Busa, gikinahanglan gayod niya ang maayo ug hustong pamensada.

“Pahulata lang sila, Nang, didto sa sala kay humanon ko una ning akong buhat. Kay takdang oras na karon sa ilang pagtuktok ug pag-inom og tubig,” ni Perfy sa ilang katabang sa balay.

Mitalikod ug nanaog ang katabang samtang si Perfy nagpadayon sa iyang buhat. Dangtag pila ka gutlo, kalit may nabati si Perfy nga tulo ka luming tingog nga mingtimbaya kaniya.

“Good morning, Pektoy!”

Nahunong pagkalit ang pagtakos ni Pektoy sa chick booster. Sa iyang paglingi ug pagyahat, maoy iyang nakita ang mapahiyomong mga panagway sa tulo niya ka klasmeyt nga nanagbarog duol sa iyang gilingkoran. Naamang si Pektoy.

“Mao man diayng wala moeskuyla si Pektoy kay nia man diay project nga iyang gikalingawan,” nagkanayon ang tulo ka dalagitang kalit nahiabot.

“E-esting…Ta-tanya…O-o-ping…n-nganong nanganhi m-man mo,” pakisayod ni Pektoy nga nakalitan sa wala damhang pag-abot sa tulo ka klasmeyt nga maoy nahimong hinungdan sa iyang paghunong og eskuyla.

“Una sa tanan, Pektoy, ayaw kabalaka nga maimpeksiyon kining imong mga binuhi kay nagpa-disinfect man mi didtos ubos sa wa pa manaka nganhi,” maoy daling tubag-patinaw nilang Tanya ug Oping. “Nanganhi mi aron makigsulti nimo, Pektoy. Tungod kay nagtuo kami nga may kalabotan sa imong paghunong.”

“Labi na ako, Pektoy, nakonsensiya kaayo. Tungod kay ako man ang nagbutang og itlog sa imong test paper niadtong kinaulahian nimong pagsulod sa atong klase,” patin-aw ni Esting. “Nagtuo akong nasakit gyod kaayo ka niadtong akong gibuhat, Pektoy.”

“Oo, gisakitan gyod ko kaayo niadtong tungora,” daling tubag ni Pektoy nga nadiretso na ang pagsulti kay mikunhod na ang gibating kakulba. Ambot nganong bation man siyag kakulba kon ikaatubang bisan hain kanilang Tanya, Oping ug Esting. “Niadtong tungora gibati gyod kog kalagot kay giayo pa gyod pagdrowing ang itlog. Ug may gibutang pa gyong

‘Study hard, Pektoy.’”

“Ginindot nako pagdrowing ang itlog kay barot man god kaayo kon diretsohon lag lingin, way arte. Ug ako sab gibutangag ‘Study hard, Pektoy’ aron makapasar sab ka. Kay nagsige mag pahinumdom si Sir Santos nga ang atong mga

daily quizz maoy dako niyang basehan sa pagpapasar nato.”

“Ngano mag di ko unta makapasar, unsa may inyong labot?”

“Siyempre maluoy mi nimo, Pektoy. Kay ikaw ray among

klasmeyt nga very gentleman kaayo. Gani makaingon man mi usahay nga garboso ikaw kaayo kay di makigsulti namo,” patin-aw sa tulo ka dalagita.

“Garboso? Maulaw man ko kaayong gidrowingan ninyo kanunay og itlog. Ug may kauban pa kanunayng ‘Study hard, Pektoy’.”

“Gibutangan namog study hard kay kon magtuon gyog maayo makat-on man gyod ta,” tubag nilang Tanya ug Esting.

“Wa man gyoy di makat-on basta mag-study hard,

Pektoy,” mao say patin-aw ni Oping.

“Study hard lagi, apan unsaong inigtak-op nako sa gibasang libro morag matak-op man sab ang tanang nahisulod sa akong ulo. Kalit mablangko. Kay wa na man koy mahinumdoman sa tanan nakong gibasa. Kay sa pagkatinuod gani naulaw man ko kaayo nga itlog ray makuha kanunay sa atong mga test. Maong gisunod nako kanunay ang gibutang ninyong study hard sa akong mga test paper. Kanunay akong namulaw pagtuon sa atong mga leksiyon. Pero ang makalagot kaayo kay human nakog tuon, wa na man koy mahinumdoman sa akong gitun-an. Mao man bitawng nakahunahuna na lang ko sa pag-undang.”

“Sa ato pa, Pektoy, di na gyod diay ka moeskuyla?” Nagkadungag pangutana ang tulo ka dalagita.

“Unsa pa may pulos moeskuyla ako nga mao ra may akong mahimo ang pagpasinaw sa akong lingkoranan. Maulaw na sab ko kaayo ninyo nga magsigeg drowing og itlog sa akong mga test paper. Akong napalandong nga usik kaayo ang akong panahon sa pag-eskuyla nga wa gyod koy kaayohang mapaabot. Maayo pag anhi nako gastoha ang akong mga oras sa pag-atiman sa akong mga pradyek nga mahimong makahatag nako og kita karong pila ka adlaw,”

Misugod nag delanto ang mga proyektong gilusad ni Perfecto. Unsa kahay bation sa tulo ka dalagita nga nagbiaybiay kang Perfecto sa ilang pagtungha?

patin-aw ni Pektoy.

“Hinuon maayo man sab kaayo ning nahunahunaan nimong project, Pektoy. Pero kadaghang piso niini! Asa man nimo ni ipamaligya inigkadagko na? Gamay ra man nang merkado sa atong lungsod,” pakisayod sa tulo ka dalagita.

“Di man nako ni ipamaligya. Ako mang himungaanon ning tanan aron paitlogon.”

“Himungaanon tanan aron paitlogon? Nganong daghan man kaayo? Asa man nimo ipamaligya, Pektoy, ang daghan kaayong itlog nga gamay ra man ang merkado sa atong lungsod? Ug nganong kini mang pradyeka ang imong nahunahunaan, Pektoy, nga wa may mamalit og itlog dinhis atong dapit sa bukid?”

“Kay gusto nakong ipakita nga ang itlog mahimong makahatag dakong kita. Maoy hinungdan nga mil tresintos tanan kining gibuhi nakong mga piso-himungaanon aron seguradong duna gyod koy usa ka libong itlog nga makuha kada adlaw. Kay gusto nakong ipakita nga ang mga itlog nga nabutang kanunay sa akong mga test paper mahimong sapion ug mahimong makahatag kanakog dakong kita napulo ka doble sa one hundred nga wa gyod nako makuha sa atong mga eksamin,” patin-aw ni Pektoy.

“Kon mao kana, tinuod lagi ang among katahap nga may kalabotan gyod mi sa imong pag-undang, Pektoy.

Busa pasayloa kami. Sorry kaayo,” sa tulo ka dalagita nga nagdungan pagtunol sa ilang binukhad nga mga palad ngadto kang Pektoy.

“Wa man moy angay ipangayog pasaylo nako. Gani mas angay pa akong magpasalamat ninyo. Tungod sa inyong gibuhat, nakahunahuna akog mga pradyek nga makahatag dakong kaayohan nako kay sa pag-eskuyla. Total, kuwarta man gihapoy pangitaon kon makahuman nag eskuyla bisag unsa pang kursoha ang matapos.”

“Kon mao, wa miy angay ipangayog pasaylo nimo, Pektoy?”

“Unsa may ipangayog pasaylo ninyo nga makahatag man ganig dakong kaayohan nako ang inyong gibuhat? Mahimong makahatag nakog maayong pangita.”

“Sa ato pa diay, mahimo kaming mamalit sa imong mga itlog kon duna na puhon?”

“Mahimo kaayo. Duna pa gani koy ihatag ninyong pakapin silbing pasalamat sa gipangdrowing ninyong itlog sa akong mga test paper nga mahimo gyod nakong sapion,” malipayong pasalig ni Pektoy. Nalipay siya kaayo nga, sa labing unang higayon, sila si Celeste, Oping ug Tanya nakigkita ug nakigsulti gayod kaniya nga dakong madasigon.

“Sige, Pektoy, adto na mi kay basig maleyt mi sa klase. Mamalik na lang unya mi puhon kon duna ka nay mga itlog. Mamalit mi kanunay ilabi na kay duna man kaha kay ihatag pakapin para namo,” malipayong panamilit sa tulo ka dalagita aron manglakaw. Apan kalit nga nahiabot ang Mama Perla ni Pektoy.

“Mao pa lay paghiabot namong Papa nimo, Dong Perfy, gikan sa lungsod. Minglahos ko nganhis kamalig tungod kay gisultihan ni Manang Sebya nimo nga duna kuno ikawy guwapang mga bisita nga gusto nakong makita,” malipayong pamulong sa inahan ni Pektoy. “Komosta kamo, mga Inday! Maayo kay nasuroy mo nganhis among pinuy-anan.”

“Nakigkita mi kang Pektoy, Nang. Nabalaka man god kami nga basig may kalabotan nganong wa na siya motungha. Amo siyang gipakisayran,” tubag-patin-aw sa tulo ka dalagita.

“Unya karon kay nagkaestoryahay na man tingali mo kay manglakaw na man unta, labing maayog mangadto ta kadiyot sa balay samtang nagpatuktok si Perfy ning iyang mga piso,” maoy dapit ni Perla sa tulo ka bisita sa iyang anak.

“Manglakaw na unta mi, Nang, kay manulod sa among klase sa ala una.”

“Lugar pa man ang panahon, mga Inday, alas dose imedya pa lang. Gusto sab kong makasinati ninyo nga nakauban sa pag-eskuyla ni Perfy. Gawas ning Oping kay kaila na man namo nga anak nilang Consing-Sergio diha sa silingan namong barangay. Samtang kamong duha, karon pa lang nako sukad nakita. Labing maayo nga mangadto tas balay kadiyot, mga Inday,” mapugsanong panapit sa inahan ni Perfy maong wala makabalibad ang tulo ka dalagita.

Ug sa ilang paghisaka hiabtan nila ang amahan ni Perfy nga nagbasag mantalaan sa balkon. Midali kinig tindog silbing pagtimbaya-pahiyom sa tulo ka dalagitang kauban sa asawa nga midalig paila sa tagsa-tagsa ngadto sa iyang bana.

“Kini sila, Bun, ang mga bisita ni Perfy, si Celeste ug Tanya nga kauban ning Oping nga anak nilang ConsingSergio dihas Brgy. Dalawon. Nakigkita sila kang Perfy kay nabalaka nganong wala na motungha ang atong anak.”

“Diay ba? Bantog rang nangambisyog dako ang bugtong kong anak kay mga guwapa man diay mong nagdrowing kanunayg mga itlog sa iyang test paper. Nalipay kaayo ko sa inyong gibuhat, mga Inday, nga maoy nakaaghat kang Perfy paghimog maayong project aron sapion ang mga itlog nga iyang nakuha sa inyong mga eksamin. Busa, Per, ipaandam na kang Sebya ang talad kay maayong ikasalo nato sa paniudto kining mga guwapang bisita sa atong anak,” agda ni Abun sa iyang asawa.

“Humana man mig paniudto, Nong. Nagbalon man mi. Ug nangaon mi daan ganina sa wa pa makigkita kang Pektoy.”

“Pero wa may kaso, mga Inday, kon mangaon mog usab. Dako namong kalipay nga ikasalo sa pagkaon kamong nakaaghat kang Perfy paghimog maayong mga project.”

Wala na makabalibad ang tulo ka dalagita. Si Sebya nagpahibalo nga andam na ang mga pagkaon didto sa ilang talad.

“Anugong di nato makasalo karon si Perfy tungod kay ang mga piso kinahanglang patuktokon ug paimnon kanunay sa takdang oras. Busa di mahimong hulaton pa nato siya. May klase pa ra ba mo karong ala una,” pamulong sa inahan ni Perfy.

“Wa diay katabang si Pektoy, Nang, pag-alima sa gibuhi niyang mga piso nga labihang daghana?”

“Di pa siya mosugot nga mokuha mig katabang niya nga wa pay kita ang iyang mga pradyek. Gani, humag patuktok sa mga piso, maglawog pa sab siya sa bakting anayon alang sa gilaraw sab niyang piggery. Pagkatapos magpainom na sab siya sa gisemilyang baka,” sa inahan ni Pektoy.

“Labihang kugihana diay ni Pektoy, way pupahuway sa pagtrabaho.”

“Kay nangambisyon man god unta siya nga mag-abogado o enhinyero nga mao sab untay among gusto nga iyang kaboton. Ugaling kay wa man gyod kunoy masulod sa iyang ulo sa tun-an niyang mga leksiyon. Maong nakahunahuna siya paghimog dakong pradyek sa poultry. Dako kaayo ang among pagpasalamat nga tungod ninyo, mga Inday, among namatud-an nga ang bugtong namong anak kamao na mangitag maayong kaugmaon pinaagis pagtrabaho ginamit ang kaugalingong lawas, wa na magkinahanglang makatapos og kurso. Balik-balik unya mo nganhi, mga Inday. Malipay kaayo kami nga madasig pag-ayo sa pagtrabaho si Perfy.”

“Seguradong mamalik mi, Manong, kon mangitlog na puhon ang mga manok ni Pektoy,” sa tulo ka dalagita sa ila nang pagpanglakaw.

DANGTAG kaping bulan, dagko na ang mga piso ni

Perfy, mahimo nang ihawon kay tagkaping kilo na ang timbang. Ug iya sab nakita nga dagko nag mga kaon maong nakigsulti siya sa iyang mga ginikanan.

“Labing maayo, Mama, Papa, magpugas kitag yellow corn. Matod pa ni Manong Servando ug sa amigo nakong beterinaryan, ang yellow corn kusog mopatubo sa mga manok

nga kusog sab mangitlog. Kay maayo man gong gamay ra tag gasto sa tuktokon sa mga manok aron ikabaligya natog barato ang atong mga itlog. Kay mao man goy mulo sa mga mamalitay nga mahal kuno ang mga itlog nga gibaligya sa mga tindahan sa lungsod. Mahal man god kuno ang ilang komprada gikan sa mga suplayer. Dako kaayog parahan nga kusog ang halin sa atong mga itlog kon ubos ang atong presyo,” ni Pektoy.

“Nindot kaayo nang imong plano, Dong Perfy. Busa suportahan ka namo,” pasalig sa iyang inahan.

“Mao man god kana ang akong nabati gikan sa mga tawo nga akong gikaestorya. Nagpakisayod ako kanunay.”

“Sige, Perfy, adtoa si Sido aron patambongon nato ang unom ka tawo nilang hunglos sa pagdaro. Pugsan natog yellow corn kanang kaping nuybe ektaryang bakante sa atong yuta. Kanang gatasanon nimong baka diha na lang itugwaytugway ilalom sa atong kalubian,” sugyot sa iyang amahan.

Dali ra kaayong napahigayon ang pradyek ni Perfy pagpugas og yellow corn nga nindot kaayog mga tubo kay giputingag iti; gipaagpasan pa sab sa iyang mga ginikanan og duha ka subli sa abonong commercial. Sa pagsanggi, dako kaayog abot ang ilang mais nga may tagurha, tagutlo ka dagkong puso. Dangtag kaping bulan, malipayong mibalita si Perfy.

“Mama, Papa, nindot kaayog epekto ang pinagaling natong yellow corn nga tuktokon sa atong mga manok, mibuylo pag-ayo ang tinuboan.”

“Nakita ko bitaw, Perfy, ganihang nasuroy ako ngadtos kamalig sa mga manok. Morag mangitlogay na sa akong tan-aw ang mga manok nga labing maayo masulod na sa tagsa-tagsa ka dapit nilang itloganan,” dason-sugyot sa iyang amahan.

“Kon mao kana, magkuha na kitag katabang nimo, Dong Perfy, pag-alima sa mga manok ug aron sab pagkuha sa tanang itlog kada buntag,” sugyot sa iyang inahan.

“Oo, Mama, magkuha tag katabang. Nagkadako ang pagkaon sa mga manok. Kinahanglang dungagan nato ang ilang pagkaon matag adlaw. Total naa may daghan kaayo natong pinagaling nga dalag-mais. Manguha sab mig mga suso ug mga agihis nga maayong pangpatuktok sa mga manok kay kusog kuno mangitlog. Apan usa lang ka katabang una ang atong kuhaon aron makamenos tas gasto,” paundayon-sugyot ni Perfy.

“Nalipay kaayo kami, Dong Perfy, nga naghunahuna ikaw kanunay sa pagmenos sa gasto.”

“Ako kanang gihunahuna kanunay, Mama, aron sayon ra kaayo unyang ibaligya ang mga itlog kon ubos ang presyo,” patin-aw ni Perfy.

Tuod man, sa unang handos ni Perfy sa mga itlog, nagilogay dayon pagpamalit ang mga tindera didto sa ilang lungsod. Sa dinaghan ug ginagmay nga komprada, ubos ra kaayo ang iyang presyo komparar sa presyong gihatag sa daang mga suplayer gikan sa dagkong poultry farm sa ilang lalawigan.

“Tan-awa ninyo kini, Mama, Papa. Sa unang deliber nako ganiha didtos atong lungsod ug didtos Kauswagan

City, nakasapi dayon kitag traynta mil kapin sa dul-ang mil dosentos nga dala namong itlog. Dagko ang atong mga itlog nga nahalin sa tagkuwatro pesos ang matag usa. Duna say nahalin sa tagsingko nga extra large; ang tawag sa labing dagko, jumbo diay. Sulod sa usa ka bulan mahimo kitang mokitag sento baynte mil, labing menos. Mahimong modako pa ang atong kita kon mangitlog na gayod ang tanang manok nga mil tresentos tanan. Ilabi na kay didto sa Kauswagan City may mga tindahang nanagsaad nga magpadeliber og tagsa ka libong itlog kada semana. Labing maayo nga kada semana ang deliber nato sa mga itlog aron ikabaligya sab sa mga tindahan nga lab-as kaayo,” balita ni Perfy ngadto sa iyang mga ginikanan dungang pakita sa kuwarta ug listahan sa tanang halin.

“Nindot kaayong tilimad-on kana, Dong Perfy,” madasigong pamulong sa iyang inahan.

“Nalipay kaayo mis Mama mo, Perfy, nga bisag wa matuman ang among pangandoy nga mahimo ka untang abogado o enhinyero, nakabaton ka man sab karog pangita nga mahimong makahatag nimog sento baynte mil matag bulan, labaw kaayo kadako sa mamahimong kitaon sa usa ka enhinyero o abogado. Manghinaot kami nga unta magpadayon kanunay ang imong pagkugi uban sa maayo nimong mga plano. Kami si Mama nimo dako kaayong uyon bisag hain niadtong tulo ka dalagitang mianhi dinhi ang imong pilion,” pamulong sa iyang amahan.

“Nagtuo kami nga tungod nilang Oping, Celeste ug

Tanya, naningkamot kag maayo aron ipakita kanila nga duna kay dakong mahimo alang sa imong kaugalingon ug kaugmaon. Karon imo nang napamatud-an nga bisan sa imo pang kabatan-on, nakabaton kag pangita nga mahimong kasandigan pagmontar hamugawayng pamilya,” pamulong sa iyang inahan.

“Kay inyo man akong gisuportahan, Mama, Papa, daling napahigayon ang tanang pradyek nga akong gihan-ay.”

“Misuportar mi nimo kay amo mang kaakohan ang pagpatungha unta nimo. Apan kay wa ka man mopadayon, gihapak namo sa gilaraw mong mga pradyek ang salaping amo untang igasto sa imong pag-eskuyla,” sa iyang inahan. “Daw may gusto baya gyod nimo kadtong tulo ka dalagita.”

“Pulos may gusto nako silas Esting,Tanya ug Oping, Mama?” tukso ni Perfy sa giluwatang pahayag sa iyang inahan.

(PADAYONON)

1

AKO si Eva. Aw, angga ra diay nako nang Eva. Ang ako gyong kompletong ngalan kay Maria Josefa Katerina Evangeline. Maglagot gyod ko aning akong ngalan ba. Labi na adtong bata pa ko ug mao pay pagsugod og eskuyla. Ikaw bay ingon ana kataas ang ngalan ug mao pa lang ka nagtuon pagsulat, dili ba magmug-ot ka inig mobikog na ang imong kamot ug panington ka na sa pagpaninguha nga makompletog sulat ang imong ngalan. Sumpayan pa gyod dayon sa apelyido nga Duhaylungsod. Maygani kay wala gipaapil og sulat ang apelyido ni Mama nga Pontedevedra. Hangtod gani karon, maproblema gihapon ko usahay kanang magtubag og mga porma sa biodata kay maglisod kog paigo sa akong ngalan kon medyo mubo ang sulatan nga kahon o linya.

Ambot kon diin gipunit nilang Mama ug Papa nang akong pagkadaghan gyod nga ngalan. Wala man god sab ko kapangutana nila. Ug natingala pod ko nganong gitaas man nila ang akong binunyagang ngalan nga diay Eva ra may ilang tawag nako, mubo ra kaayo. Unta, Eva na lang ilang gibunyag nako, dili nang ngalan nga morag duha ka kilometro.

Ako si Eva, ug didto ko nagdako sa Eden. Kuyaw, no? Si Eva nga taga Eden god. Hay, kadaghan na ko kadungog og pinakomedya o usahay medyo seryosong komentaryo inigsulti nako sa akong ngalan ug dapit nga gigikanan. Naay moingon, “Diha? Tinuod ka?” Duna say mosulti nga, “Hala, nakakita na gyod diay ka kang God?” Sampol lang na sa klase-klaseng reaksiyon sa mga tawo inigkahibalo sa akong ngalan (aw, angga diay) ug kon taga diin ko.

Uy, wala baya ko magpasiaw anang akong pag-ingon nga si Eva ko ug nga gikan ko sa Eden. Ang Eden, ang dapit diin ko natawo ug nagdako, usa ka sityo sa Barangay Mahayahay nga sakop sa usa ka medyo hilit nga lungsod sa usa ka probinsiya sa Mindanao.

“Tay,” nahinumdom ko nga kausa nangutana ko sa akong apohan, “nganong Mahayahay man ang ngalan sa atong barangay nga nia man tawon ni sa taluktok sa tungason kaayong bukid ug modiwal man atong dila ug mosamot kalisngag atong ilong pagbinaktas padulong nganhi? Bisan gani mga habalhabal mora man og kutasan pagtungas labi na kon ting-ulan ug puwerteng lapoka sa karsada.”

“Kuan man god, Day Eva,” esplikar pa niya, “hangos man tuod motungas paingon nganhi pero kon makaabot ka na, mahuwasan ka man og hayahay na ang imong paminaw tungod sa kabugnaw sa hangin ug sa kaanindot sa talan-awon.”

“Bitaw sab nuon, Tay, no?” Mitando ko. Tinuod man gyod nga gawas nga bugnaw ang hangin sa Mahayahay, malantaw man nimo gikan didto ang galawod-lawod ug asul nga kabukiran sa may kasadpan, ang galawod-lawod pod nga dagat sa dapit sa sidlakan, ug halapad nga kapatagan nga nagsumpay (o nag-uwang ba hinuon) sa dagat ug sa bukid.

“Gawas pa,” padayon sa akong apohan, “ang mga dayo parehas

nato nga nanglalin dinhi gikan sa lainlaing dapit aron manimpalad nakakita sa katabunok sa yuta dinhing dapita ug sayon ra nga nakapanag-iyag luna pinaagi sa pagbaylo niinig tresbi ug tinapa sa mga netibo nga maoy gapuyo dinhi sa una. Ug tungod kay nakayuta na man silag tabunok, naglaom sila nga mahayahay na ang ilang panginabuhi. Mao pod tingali nang ginganlan nila nig Mahayahay.”

“Unya, Tay,” sumpay nakong pangutana, “unsa man sab pagkahitaboa nga kining atong sityo nabunyagan og Eden?”

“Ambot lang, wala na ko kahibawo ana. Pauso lang tingali na, kay ang ubang sityo sa Mahayahay mga lugar man sab nga gisangpit sa Bibliya ang ngalan— sama sa Gethsemane, Bethany, Jericho, ug Bethlehem.”

Sumala sa akong nakat-onan gikan sa mga katekista sa kapilya, ang Eden maoy ngalan sa tanaman diin gibutang sa Diyos silang Adan ug Eva. Usa kini ka Paraiso nga hilabihan katahom ug napuno sa nagkadaiyang kakahoyan, tanom, prutas ug kabulakan, lakip na sa nagkalainlaing mananap. Kon maghisgot ganig Eden, ang hulagway nga mopasundayag sa akong handurawan mao ang kaabunda, kaharuhay, kalinaw, ug hingpit ug walay kinutobang kasadya ug kalipay.

Aw, adtong gamay pa ko, wala man koy pakabana unsay kahimtang sa akong palibot. Basta lang ko makakaon panahon nga gutomon ko, makadula uban sa kabataan pod sa among mga silingan, makaligo (bisag walay sabon-sabon) sa tubod duol sa kawayanan sa may lugot, ug makakaog ice drop panagsa kanang makauban kog lugsong sa lungsod, lipay na kaayo ko. Mao nga para nako niadtong mga panahona maingon nga ang among Eden usa gyod ka Paraiso

(bisan kon wala pa maumol sa hingpit dinha sa akong linghod nga hunahuna ang pagsabot unsay Paraiso).

Apan samtang inanay nga nagkahamtong ang akong kabuot, anam-anam akong nakamatngon sa mga bikil sa gipakaingon kog Paraiso namo nga Eden.

“Pa,” gisukna ko ang akong amahan usa niana ka higayon samtang naglantaw mi sa nangaupawng kabungtoran sa Eden, “dili ba kon bukid daghang kahoy ug naay lasang? Ngano lagi dinhi sa atoa nga bukid man unta, nihit man ang kahoy ug walay lasang? Morag ang makitang kahoy dinhi kana na lang mansanitas ug bayabas ba.”

“Kaniadto lasang man gyod ni dinhing dapita,” matod pa ni Papa. “Pero ang dagkong kahoy anam-anam nga nahurot kay gipanoroso sa dakong kompaniya sa logging ug gibaligya ngadto sa laing nasod. Pagbiya na sa kompaniya, nanulod na dayon ang mga Bisayang dayo— apil na ang akong amahan. Gipangpuril nila ang nahibiling kakahoyan aron mahimong mga umahan. Ang dagko-dagko pod nga guwapo pang kahoy, gipanoroso ug gibaligya ngadto sa mga sawmill sa lungsod. Ang uban gipanggabas ug gigamit nga pedidos pagtukod og balay. Samtang ang mga gabok ug dili maayong klase sa kahoy gipangbugha ug gihimong sugnod.”

Dinha poy mga higayon nga makadungog ko sa hisgot-hisgot nilang Papa ug iyang mga higalang mag-uuma pod sa among silinganan kana usahayng magtagaytagay silag tuba mahapon sa tugkaran sa among balay. Sagad gyod nilang mahisgotan nga ang mais karon mugbo ug niwang na ug gagmay pa gyod og puso, lahi sa una nga tag-as, tambok ug dagkong puso (usahay gani tagurha pa).

“Aw, kon naa kay kuwarta o naay mopinans nimo,” ingon pang Papa, “puyde man ka mamalit og haybrid nga binhi, abono ug pang-esprey aron makakotsetsa kag abunda ba.”

“Unya, pila ra man tawon natoy naay ikasarang pagpamalit anang imong giingon bi? Kon magpapinans pod ta, pila ra man poy imong malimpiyo human bayri ang imong mga utang? Maguwang ra kag gamay sa nagtanom ug nakakotsetsa og sawot nga mais,” tubay sa usa sa mga kainom ni Papa.

“Hay,” panghupaw sa lain pa nilang kauban sa tagay human mayarok ang usa ka basong bahal, “unsaon tawon nga umaw na man god ang yuta dinhi sa atoa. Naa man ganiy pipila ka luna nga hapit na mapansil. Ang uban pod bugang na lang gyoy motubo.”

Mapintas ang nahiagoman niyang kapalaran. Apan puno siya sa paglaom. Ang paraiso iyang pangitaon…

“Bitaw, lisod na gyod mabuhi dinhi rong panahona kon sa pagpanguma ra ka magsalig. Aw, mabuhi ra man gihapon tingali, pero niwang pod lagi.” Mikatawag hilaw si Papa.

“A, mao nang kanta sa una ni Victor Wood,” sumpay sa lain pa nilang katagay kinsa midayog sing-al, “O, kinabuhi, makakaon usahay dili!”

Mingbahakhak silang tanan. Morag sugod na silag kahubog. Pero naa bayay ingon nga ang hubog mosulti gyod sa tinuod. Sa Linatin pa kuno, “En vino veritas.”

“A, ang hayahay dinhi ron way lain kondili kini si Along.” Gitudlo ni Papa kadtong ilang katagay nga bag-o ra mising-al og kanta ni Victor Wood. “Dako gyod tingali nig kita sa iyang habalhabal ba. Morag kana na may gisaligan ani niya ron sa panguwarta.”

“Aw, makapamugas gyod tinuod ko anang akong habalhabal,” ni Along pa. “Pupareho ra man siya kahago sa magdaro pero mas segurado ang kuwarta. Pasalamat gyod kos akong maguwang nga tuas gawas sa nasod kay gipadalhan ko niyag ipalit anang motor nga ako rong gigamit sa paghabalhabal.”

Duna say uban nga taga Eden ug taga Mahayahay nga nanayo ngadto sa Diwalwal sa Monkayo, nanimpalad nga makakitag suwerte sa pagpamulawan. Hinuon, ang mas sagad nga gibuhat sa mga taga dinhi aron makakitag dugang kapanguwartahan mao ang pagpanghurnal sa mga umahan sa patag nga mga bahin sa lungsod— naay nanapas og tubo, naay nagtrabaho isip tapper sa mga gomahan, naay nanabang sa mga basakan. Ang uban sab, gipatrabaho isip mga katabang o kaha tindera ug unsa na lang ang ilang mga anak didto sa lungsod o sa mga silingang siyudad aron makapadala nilag kuwarta kada bulan.

Naa gyoy pipila nga wala na kaagwanta sa kapig-ot sa panginabuhi sa bukid ug nakahukom na lang nga molalin ngadto sa lungsod aron didto na sab manimpalad. Ang uban gani nangursonada og adto gyod sa Manila.

Mao ni ang usa sa mga hinungdan nganong nag-anam kanihit ang lumulupyo sa Eden ug hasta na sa ubang sityo sa Mahayahay ug bisan sa sikbit nga mga barangay sa bukid-bukid. Maingon pod nga kini ang usa sa mga hinungdan nganong mingkagiw mi gikan sa Eden. Pero usa lang kini. Naa pay laing nakatukmod kanamo nga biyaan ang Eden nga Paraiso sa akong pagkabata.

2

HILOM ang mga anino nga molabay matag karon ug unya. Kon diin sila gikan ug asa pod paingon, wala mi manginlabot kay para namo wala man gyod miy labot ug kanamo sila wala man sab manghilabot. Hinuon, usahay dunay pipila kanila nga mohapit sa amo ug makigestorya nilang Papa ug Mama. Maayo ra man silang makig-estorya, matinahoron ug sadya. Pero bation gihapon kog kahadlok gamay kay kasagaran naa man god silay kabiba nga pusil.

Tiglabyanan ra sila sa Eden. Kon ugaling mopundo man sila sa among sityo, taas na nang usa ka adlaw. Kahibalo sila nga delikado magdugay og pundo sa Eden kay dili ra tantong layo ang sentro sa barangay sa Mahayahay diin naay detatsment sa Army. Ug matag karon ug unya, ang mga sundalo gikan sa detatsment inubanan sa mga CAFGU (nga ang pipila taga Eden) moabot sa Eden sa ilang pagpatrolya.

Kausa, miabot ang Army ug CAFGU og patrolya sa barangay nga unahan pa sa Eden. Ug sa usa ka awaaw nga dapit didto, giambusan sila sa mga rebelde. Sayong buntag to ug klaro namong nadungog sa Eden ang linagubo ug pakapaka sa ilang mga armas nga minglungtad pod og hapit tingali to usa ka oras. Igo ra ming naniid kon unsay sunod nga mahitabo, pero mentras tanto gahinay-hinay na pod og pamutos sa importanteng mga bitbitonon kon ugaling kinahanglang manghikling. Si Papa gikuha dayon ang kabaw sa gipalunangan ug didto na kini gitugway sa ilalom sa bayabas dili layo sa balay aron dali ra maguyod kon mamakwet.

Sa dihang hapit na ang udtong tutok, miagi ang duha ka siksbay nga gikargahag mga sundalo padulong sa barangay nga nahitaboan sa ambus. Milugsong og balik ang usa sa mga siksbay anang mga alas dos na sa hapon, ug ingon sa dinha kiniy karga nga mga samaron o patay ba kaha— wala sab namo maklaro kon sundalo o rebelde ba kay misutoy ra man ang trak pag-agi sa Eden. Wala ra dangtig oras, laing duha ka siksbay nga punog sundalo ang mingtungas. Dayon, sagunson nga minglagubo ang mga bala sa kanyon gikan sa kampo sa Army didto sa lungsod. Taudtaod, ming-abot ang duha ka helikopter nga mingsarap-sarap dapit sa barangay nga nahitaboan sa ambus ug dayon mipaarak sa ilang mga massingan ug mibuhi og mga bomba. Mora na gyod og gera ba! Ang ubang gagmayng bata sa among silinganan morag nangalingaw nga namalakpak ug nag-ambakambak pa nga nagtan-aw sa nagsarap-sarap nga mga helikopter.

“Maneguro na lang ta anig hikling mentras hayag pa.” Mimandar si Papa kinsa mikuha dayon sa kabaw gikan sa gihiktan niini nga bayabas ug dihadihang misangon niini sa balsahan. Ang akong apohan kinsa dili na kasugakod og baktas og layo gipasakay sa balsahan kauban ang mga kaldero, bugas, banig ug uban pang importanteng butang nga gidala namo pagbakwet.

Kausa dihang namakwet na sab mi kay dinha na poy nahitabong sangka tali sa mga sundalo ug mga rebelde, dugay-dugay gyod ming nagdasok didto sa among gibakwetan nga eskuylahan sa sentro sa Mahayahay. Gidid-an ang mga tawo nga moadto sa ilang mga uma (bisan daklit lang) kay matod pa sa mga sundalo delikado pa ang sitwasyon. Pero hapit na mi mangapasmo sa bakwetanan kay hurothurot na ang among nabitbit nga mga bugas ug unsa pa dihang makaon, ug ginagmay ra pod ang relip o ayudang mahatag gikan sa munisipyo. Hasta ang mga utanon nga tinanom sa mga taga sentro halos napuril na pod sa sigeng pinangayo namong mga bakwet.

Busa bisan nagpahimangno ang mga sundalo nga dili lagi moadto sa umahan, si Papa uban sa pipila pa ka lalaking silingan minglighot gyod aron makahagdaw og mga lagutmon ug namasin nga naa pay masakpan nga pipila ka manok aron nga dunay ikatambal sa among kagutom didto sa bakwetanan.

Apan imbes gamayng tambal sa kagutom, mao hinuoy nahimong bunga sa maong pagpang-iyawat nila ni Papa ang makapalusnong kasub-anan. Sumala sa estorya sa mga sundalong nalambigit sa panghitabo, naatlan kuno si Papa ug ang iyang mga kauban dihang miulbo ang usa ka engkuwentro tali sa nanagpatrolyang sundalo ug sa usa ka pundok sa mga rebelde. Ug dihang naundang ang pinusilay (kay nanagan kuno ang mga rebelde) napalgan nila ang tulo ka patayng lawas— si Papa ug duha sa iyang kakuyog, nga giingong napagan sa maong engkuwentro, samtang walay nakitang patay nga rebelde. Dunay duha ka kuyog nila ni Papa nga nakalingkawas sa panghitabo ug hilom nga nakabalik sa bakwetanan. Sa ambot unsang hinungdan, wala sila magsaba nga didto sila sa maong panghitabo— ug dangtan og semana, sila ug ang ilang mga pamilya nanglayas ngadto sa laing lungsod diin duna silay kabanay. Ug sa ilang pagsibat, dinhay mga hungihong nga nag-ingon sila nga wala gyod kunoy rebelde nga gikaengkuwentro ang mga sundalo sa maong higayon— sila ra gyod kuno nga nanguykoy lang og bulanghoy maoy girakrakan sa mga sundalo. Ambot unsa pod katinuod ang maong hungihong.

Napun-an pa gyod ang among nahiagomang demalas dihang si Tatay nga akong apohan, kinsa gihilantan ug giubo og grabe samtang didto mi sa bakwetanan, mitaliwan usab pipila ka adlaw human kami makapauli sa Eden.

Mao to nga kami na lang duha ni Mama intawon ang nahibilin sa among pamilya. Ug si Mama akong himatikdan nga magsige na lang og tungok, naingon na og zombie samtang gahimo sa iyang inadlawadlawng mga buluhaton. Ako sab ingon sa nawad-an nag kadasig sa pag-eskuyla. Gipul-an na ko sa adlaw-adlawng pagbaklay padulong sa eskuylahan sa Mahayahay ug pauli sa Eden, labi na panahon sa ting-ulan kay puwerteng kayutik sa lapok sa agianan. Hangtod usa niana ka adlaw, giestoryahan ko ni Mama.

“Day Eva,” niya pa nga seryoso kaayog dagway. “Morag wala na man tay kaugmaon dinhi sa Eden karon nga kita na lang duha ang nia. Unsa kaha og manglalin na lang ta didto sa lungsod diin tua ang akong ig-agaw igtagsa nga maestra nga si Soling kinsa biyuda na pod? Ibaligya na lang nato ning atong kabaw ug unsa pa nga puydeng mabaligya aron ang halin gamiton natong puhunan, magnegosyo na lang ta og gamay— kanang tinda-tinda.”

Hmmm, morag giganahan pod ko sa nahunahunaan ni Mama. Nindotan ko nga didto na mi mamuyo sa lungsod kay alegre ug daghang kalingawan didto. Duol pa gyod ang eskuylahan. Sa kataposan, makalingkawas na gyod ko sa kalaay sa Eden nga mingaw pa sa Tirana. Ug dili na ko mag-antos sa adlaw-adlawng pagbaktas og layo aron pag-eskuyla. Mao nga wala ko mobabag sa plano ni Mama. Ug nganong mosupak man pod kuno ko nga ampay man nakong didto na puyo sa lungsod, no? Pamati nako, dili na gyod ko manugway og kabaw didto, he-he-he!

3

WALA madugay, nadayon gyod mi og lalin ngadto sa lungsod human mabaligya ang among kabaw, duha ka baboy ug mga manok. Didto mi ni Mama mamuyo sa usa ka kuwarto nga sa una gipaabangan sa silong sa balay ni Tiya Soling, kinsa mitabang pod aron nga makapadayon kog eskuyla sa tunghaang publiko diin siya nagtudlo. Dili gyod matawag nga haruhay ang among pamuyo kay pila ra man pod intawon ang kinitaan sa pagpaninda namo ni Mama og mga utanon sa tiyanggehan… apan mas maarang-arang na ang among kahimtang kay sa niadtong didto pa mi nag-uma sa Eden. Niadtong naa pa mi sa Eden, malipay na ko sa panalagsang higayon nga makasud-an mi og sardinas. Sa dihang naa na mi sa lungsod, pirme na mi makasud-an og karne norte ug pansit. Usahay pa gyod, makapalit mi og gamayng litson o kaha balbakuwa sa karinderya atbang sa among gipuy-an.

Dinuyogan sa maayong kapalaran ug uban sa pag-abag ni Tiya Soling, nakahuman ko og senior high school ug nakatrabaho dayon isip tindera sa usa ka tindahan sa Insek didto ra pod sa lungsod ug nagpadayon sab nga maayo ang dagan sa pagpaninda ni Mama og utanon sa tiyanggehan mao nga miasenso na sab og gamay ang among pamuyo. Nakapalit mi og motorsiklo nga gipataoran og sidecar, ug amo ning gipaaabangan aron ipamasahero.

“Ma, mobalhin na kog trabaho,” nananghid ko kang Mama human nga gihanyagan ko sa akong amo nga Insek nga mosulod isip yaya sa mga anak sa usa niya ka anak nga atua magpuyo sa dakong siyudad. Mas dako man god ang suweldo nga gihanyag, ug sa akong paminaw morag mas gaan ang trabaho tandi dinha sa tindahan. Gawas pa, ganahan pod ko adto puyo sa dakong siyudad diin daghang kalingawan ug kalaagan kanang mga adlaw nga libre ko sa trabaho.

Buotan nga amo si Mam Dinky— maayo og batasan ug dili mapahitas-on ngadto sa mga katabang. Duha ka bata ang akong gibantayan pero parehong mga buotan pod. Gawas pa, parehas nang gaeskuyla sa elementarya busa halos tibuok adlaw naa sa klase ug dako ko og bakanteng panahon human sila mahatod sa eskuylahan. Maingon nga suwerte ang akong pagpanarbaho sa ilang Ma’m Dinky, hayahay ang akong kinabuhi labi na kay matag Sabado ug Domingo siya may mangunay og atiman sa mga bata samtang ako libre kon unsay akong gustong buhaton, sama sa molaag sa mall ug motan-aw og sine o kaha maligo ba sa dagat kuyog sa uban pang katabang ug akong mga naamiga samtang gabantay sa mga bata sa eskuylahan.

Lain pang suwerte sa akong pagpanarbaho sa ilang Ma’m Dinky mao nga nakahibalag nako si Adan. Si Adan nga drayber sa silingan nilang Ma’m Dinky. Ug kinsa abi nakog gabinuang ra pagsulti sa iyang ngalan dihang una ming nag-ila-ila.

Namalit ko adtong higayona og sopdring sa gamayng tindahan unahan sa balay nilang Ma’m Dinky. Dinhay tawo nga nag-estambay sa gawas sa tindahan, nag-inom-inom og kanang energy drink.

“A, Miss, di ba ikaw tong yaya sa mga bata dinha sa ilang Ma’m Dinky?” Iya kong gipangutana.

“Oo, ngano diay? Kahibawo lagi ka hain ko gatrabaho?”

“He-he! Silingan ra man ta. Naa man pod ko magtrabaho anang balay atbang sa ilang Ma’m Dinky. Drayber dala hardinero man ko diha sa ilang Sir Leon. Mao nga pirme tika makit-an inig maghatod ka sa imong mga gibantayan ngadto sa eskuylahan.”

“Mao ba?”

“Mao gyod,” niya pa dayong pangigham samtang nangalot sa iyang ulo. “Ahmm, okey lang ba makig-ila-ila nimo? Unsa diay imong ngalan?”

“A, kuan, Eva,” dala ukon-ukon nako nga tubag. Ambot ngano nga mora man kog naulaw, mao nga miduko ko sa akong pagtubag niya.

“Ako pod diay si Adan,” sanong niya.

“Diha, uy!” Nakatawa ko sa iyang sulti. “Abi ba kay Eva ko, moingon dayon ka nga si Adan ka? Komedyante man diay ka.”

Namalibad siya nga wala siya magbinuang og estorya. Ingon niya, ang iyang binunyagang ngalan Roldan gyod. Pero sa gamay pa kuno siya yungit siya mosulti sa iyang ngalan ug ang iya kunong paglitok kay “Adan”. Mao nga sukad niadto, nahimo nang Adan ang iyang angga ug nadala na lang niya kini hangtod pagkadako.

Ang maong panaghimamatay ug panag-ila-ila maoy nahimong dalan sa among panagsuod ug panaghigalaay. Sa ngadto-ngadto, dili na ang akong higalang mga katabang ug kaila sa eskuylahan sa mga bata maoy pirme nakong ikakuyog kaniadto ma-Sabado ug Domingo sa pagpanan-aw ug sine, pagkaligo sa dagat, ug paglaag og asa-asa. Si Adan na ang sagad nakong kauban. Hangtod nakahukom mi nga mag-ipon ug magminyo dihang tulo ka buwan na nga wala moabot ang akong binuwan nga bisita.

Dihang hapit na gyod ko manganak, miundang na ko sa pagyaya sa mga anak ni Ma’m Dinky, ug didto na mi mamuyo ni Adan sa balay nga iyang nasunod gikan sa ilang ginikanan sa Baryo Paraiso, ang eskuwater erya nga maoy gidak-an ni Adan.

Sikit-sikit ang kabalayan sa Baryo Paraiso, ug hagip-ot ang mga agianan padulong sa mga balay nga naa sa sulod-sulod. Kadaghanan, gagmay ang mga balay dinhi, ug ubay-ubay ang inayom-ayom lang gamit ang biya nga mga materyales.

Tungod tingali sa kasikit sa mga balay, ang mga lumulupyo sa Baryo Paraiso suod pod sa usag usa. Kon dunay mag-away nga managtiayon, makadungog sa lalis ang tanang kasikbit nga silingan. Halos tanan managkaila, ug paspas kaayo mokatay ang estorya sa mga panghitabo sa lainlaing pamilya. Usahay, makahunahuna ko nga morag puparehas ra pod kini didto sa amoa sa Eden kaniadto bisan kon didto medyo lagyo ang mga silingan.

Ang among balay ni Adan usa sa pipila nga medyo maarangarang ug dako-dako dinhing dapita. Kabilin kini sa iyang mitaliwan nang amahan kinsa nakatigom og gamay sa pagpanarbaho kaniadto sa gawas sa nasod, ug si Adan maoy nakasunod kay ang iyang mga igsoon nakabalay na man og ilang kaugalingon.

Nagpadayon lang gihapon si Adan pagserbisyo sa ilaha ni Sir Leon. Aron dili ko laayon ug duna poy ikaabag nga kinitaan, nagabli mi og gamayng tindahan sa among balay. Kay medyo luag man ang balay, gipakaserahan pod namo ang mga kuwarto sa taas niini. Kadaghanan sa among nahimong mga kasera mga estudyante ug tindera sa mall, kinsa sagad kapoyan na nga magluto sa ilang pagkaon. Busa nakahunahuna mi ni Adan nga mamaligya na lang pod og luto-daan nga mga sud-an para sa among mga kasera, ug hasta na sa mga silingan nga usahay tapolan nang magluto sa ilang balay (sama sa mga asawa nga gadiskarte pod og panguwarta o kaha sigeg yampungad sa tong-itan maong wala nay panahon pag-atiman sa pagkaon sa ilang balay). Ingon man, midawat pod ko og labada sa among mga kasera.

Nakatabang gyod sa among pamuyo ang kinitaan gikan sa pagpakasera, pagpanglabada, pagpaninda ug hasta na pamaligya og sud-an. Dakong butang pod nga wala kaayoy bisyo ug dili tantong barkadista si Adan, kay halos tibuok niyang suweldo gikan sa pagpanarbaho kang Sir Leon ang iyang maentrigar kada kinsena. Nakasarang gyod ang among kinitaan alang sa inadlaw-adlaw namong panginahanglan, lakip na ang gatas sa among anak ug uban niyang panginahanglan samtang nagdako. Makatigom pa gani mi og gamay, igo nga anam-anam nga makapamalit og mga himan sa balay sama sa gas range, washing machine, repridyereytor ug telebisyon bisan tuod kon kana rang surplas o segunda-mano. Panagsa, makapanan-aw pa sab mi og sine o kaha makapangaligo sa dagat.

4

UPAT ka tuig pa ang among anak nga si Abel dihang takulahaw

nga nahugmak ang among gamay ug yanong paraiso ni Adan. Dili pa lang dugay nga nakalingkod ang bag-ong presidente sa nasod. Lipay kaayo ang kadaghanang lumulupyo sa Baryo Paraiso kay sa kataposan taga Mindanaw na gyod ang nahimong presidente sa Pilipinas. “Kuyaw gyod si Tatay Digong ba kay lampurnas gyod ang mga desente kintahay nga iyang kontra,” ingon pa sa daghang taga Baryo Paraiso. Daghan pod, apil na si Adan, nga giganahan sa iyang estilo sa pag-estorya. “Kanay presidente, isog ug walay bukog mosulti,” ni Adan pa. Pero matag makigpulong ang presidente dinha sa telebisyon, sagad nga dili nako paapilon og paminaw si Dong Abel kay sa akong pamati morag dili gyod maayo sa bata nga makadungog sa mga balikas nga kasagarang ibungat sa presidente.

“Maayo gyod nga nakapresidente ta kang Tatay Digong kay mapakgang na gyod ning droga ug korapsiyon dinhi sa atong nasod,” sulti ni Adan kausa samtang naminaw sa presidente nga nakigpulong dinha sa telebisyon. “Sakto kaayo nang iyang ingon nga angay gyod puohon nang mga gapamaligya ug gagamit sa ilegal nga droga.”

Ug nahimong kasagarang unod sa balita niadtong panahona ang bahin sa mga napatay nga gitawag og drug personalities o giingong tigpamaligya ug adik sa droga nga kadaghanan matod pa mingsukol sa mga tinugyanan sa balaod nga modakop unta kanila. Sa sige namong kadungog sa ingon niini nga mga balita, nahimo na kining ordinaryong butang ug halos wala na lang namo kini panumbalinga, labi na kay ang gibalitang mga panghitabo didto sa Manila ug ubang lugar nga layo ra sa Baryo Paraiso. Dinha pay balita nga dunay senador nga babaye kinsa napreso pod tungod kay nalambigit kuno sa sindikato sa ilegal nga droga; wala ra sab ko magtagad-tagad kay unsa ba goy labot nako anang mga senador diha.

Unya, usa niana ka buntag, dinhay silingan namo nga nagdalag balita samtang namalit og sardinas sa among tindahan. “Day Eva, naa kunoy gipusil kagabii didto dapit sa basketbolan ba,” ingon pa ni Nang Maring.

“Ha? Kinsa god, Nang? Ngano sab kuno?” Ako siyang gisukna. “Ay, si Badong god nga iladong pusher,” niya pa. “Giwarningan na man kuno to nga moundang na pagpamaligyag droga pero wala man mopatuo.”

Walay nakaila kinsay nagpusil kang Badong. Ug wala poy nagsukit-sukit pa. Igo na ang estorya nga usa siya ka pusher nga wala mopatuo sa pahimangno nga moundang na sa maong negosyo. Nianang mingsunod nga mga bulan, duna poy pipila ka uban pa nga nahiagom sa samang kapalaran ni Badong, ug nakaila pa gani ko sa uban kanila. Mao lang gihapon ang estorya nga nalambigit sila sa ilegal nga droga isip pusher, runner o adik ba hinuon. “Pastilan, ngano gyong nag-apil-apil man gihapon sila anang droga-droga nga kahibawo na bitaw nga delikado na karong panahona nang butanga.” Kini ray komentaryo ni Adan sa maong mga panghitabo.

Pero nianang adlaw mismo sa ikaupat ka tuig nga kasumaran sa pagkahimugso ni Dong Abel, layo ra kaayo sa among hunahuna ni Adan ang mga hisgotanan bahin sa medyo makapabalaka nga mga panghitabo sa among palibot ug sa tibuok nasod. Gipalitan namog birthday cake si Abel ug lipay kaayo siya nga mitayhop sa gamating nga dinagkotang kandela nga giugsok niini samtang amo siyang gikantahan og “Happy Birthday.” Gikuyog dayon namo siyag panimba ug nagdagkot og kandela isip pasalamat. Gikan sa simbahan, minglahos mi og Jollibee para maniudto. Nahimuot kaayo ming nagtan-aw sa among anak nga nagkamuritsing ang dagway sa iyang gikaon nga spaghetti.

Pag-uli namo sa balay anang hapon, dinhay nangabot nga pipila ka suod nga amigo ni Adan kinsa nasayod nga birtdey sa among anak. Nanagdala sila og ginagmayng regalo alang kang Abel.

“Nia lagi si Joel?” dala kabalaka nakong pangutana kang Adan dihang naalinggatan nako nga usa sa mga bisita mao si Joel nga gidungog nga usa sa mga pusher dinhi sa Baryo Paraiso.

“Nakalimot ka ba nga usa man na siya sa nagkugos sa bunyag ni Abel?” maoy sanong ni Adan.

“Kahibawo ko, uy. Pero ang akong pasabot mao nga dili ba delikado nga gagawas-gawas gihapon siya nga notado na baya siya nga pusher.”

“A, wala na tingaliy peligro niya, uy. Misurender na god na siya sa barangay ug miundang na sa iyang dili maayong negosyo.”

“Aw, mao ba?” ingon sa nahuwasan ko sa gisulti ni Adan. Mibalik kog sulod sa balay aron ipadayon ang akong mga gikurikuri didto samtang si Adan mitipon sa iyang mga amigo nga naginom-inom palibot sa lamesang plastik nga giplastar sa aseras atubangan sa among balay. Si Abel nalingaw pod og dula-dula sa de-bateryang pusil-pusil nga giregalo sa iyang Ninong Joel.

Nakugang ko kaayo. Nabuhian nako ang akong gibitbit nga yahong ug mikagay kini sa salog nga semento, napusgay. Tungod sa iya usab nga kakurat, naitsa ni Dong Abel ang iyang pusil-pusil ug mikagalkal pod kini sa salog. Puwerte man gong kusoga sa sagunson nga buto-buto sa gawas nga among nadungog. Dili gyod siya paka-paka sa rebentador kay layo pa man sab ang Pasko.

Arak siya sa dagkong pusil! Morag dinha lang sa amo gyong tungod. Mihupo ko ug giseguro dayon nakog gakos si Dong Abel nga mora nag kahilakon sa kakuyaw. Morag natimahoan pa god nako ang inalisbo sa pulbora.

Kadiyot ra hinuon ang buto-buto. Ug dihang naundang na kini, misul-ip ko sa may pultahan ngadto sa gawas. Akong nasiplatan sa may karsada ang usa ka puti nga sakyanan nga paspas nga milarga palayo. Sa aseras nakita nako ang lamesang plastik ug mga lingkoranan nga nangabalintong, samtang nangahagba sa semento si Adan ug iyang mga kauban nga nagkadugo dulog sa nangayabo nga botelya sa serbesa. Ang kataposan nakong nahinumdoman mao nga ingon sa mobuto ang akong dughan sa tumang kasubo ug nagminatay ko nga nagkurog ang akong kaunoran. Dayon napalong ang akong panan-aw.

Hanap sa akong panumdoman ang sunod nga mga panghitabo. Ingon sa naglutaw ko taliwala sa dagtom nga gabon, tingali tungod kay naglisod ko pagdawat sa kamatuoran nga takulahaw lang nga gisakmit gikan kanamo sa hilabihan kabangis nga paagi si Adan. Ug wala gayod nako matugkad ang hinungdan nganong gipatay siya. Duna koy nadunggan nga hungihong nga napagan lang kuno siya, nga ang tuyo gyod sa wala mailhing mga mamumuno mao ang maninoy ni Abel nga si Joel tungod sa pagkalambigit niini sa ilegal nga droga. Pero naglisod gihapon ko pagsabot nganong gipatay man si Joel nga, matod pa, misurender na man kini ug mihunong na sa iyang dili maayong binuhatan. Kon misurender ug nagtinarong na, nganong patyon pa man? Kinsa man gyod tong mga mingpatay niya? Kinsa ang nagmandar sa mga mingpatay kaniya? Nganong giapil man si Adan ug uban pa nilang kuyog? Kini ug daghan pang ubang pangutana nga walay tin-aw nga mga tubag ang mikutaw sa akong pangisip.

Salamat na lang nga naa si Dong Abel. Ang akong anak maoy nahimong salbabida nga nakaluwas kanako gikan sa pagkaanod ug pagkalumos sa bul-og sa pagbangutan gumikan sa sakit nga gidangatan ni Adan.

Dakong kahaw-ang ang akong gibati nga mihakop sa akong galamhan sa pagtaliwan sa akong bana. Ug ang maong kahawang misuyop sa akong kadasig nga magpadayon pagpakabuhi ug inanay nga nawad-an ako og kusog nga motikang pa ngadto sa unahan. Ingon sa gisakdopan sa mangiob nga dag-om ang akong kalibotan. Apan taliwala sa kangiob dihay kahayag nga midanag— ang tingog ug pamayhon sa akong anak nga si Dong Abel.

Bisan sa kalinghod pa sa iyang kabuot, nakaamgo na tingali siya sa kahulogan niadtong dugoong panghitabo atol sa iyang adlawng natawhan. Usahay kanang kilumkilom na nga maoy oras nga ting-uli sa iyang amahan, ako siyang mamatikdan nga maglingkod sa may sala ug magyanghag nga ingon sa dunay gipaabot nga mobutho sa pultahan. Unya inigkataudtaod, lugoron niya ang iyang mga mata ug ilong nga daw kahilakon. Naa usay mga higayon nga magtimitimi siya og kaon, lahi kaniadto nga pirme siyang kusog og gana sa pagkaon. Ingon man, usahay kanang mangatulog na mi, mokalit lang siya og danguyngoy bisan kon nahinanok na og katulog. Sa maong mga higayon, modutdot siya og higda kanako ug mogakos nga hugot kaayo.

Naluoy ko sa akong anak. Ug didto nako naamgohan nga dili ko angay magpadaog sa kaguol ug kaluya nga mibunlot kanako

sanglit gikinahanglan ko aron moatiman sa akong anak nga dili madam-okan sa wala niya hisabti ug dili mapadayag sa pulong nga kasub-anan.

Busa nagpadayon ko pagpanlimbasog dungan sa pagdisog sa panahon tungod ug alang sa akong pinalanggang anak. Sa tinuod lang, dili sayon ang maong tahas isip nag-inusarang ginikanan, diin ang kaakohan sa inahan ug amahan ikaw rang usa ang gapas-an. Sanglit ako na man lang usa ang nanginabuhi, duna gyoy mga higayon nga maapikihan kami pero giutong ko na lang kini uban sa pag-ampo ngadto sa Kahitas-an. Pero bisan gitun-an ko na ang akong kaugalingon nga dawaton ang sakit nga kamatuoran nga wala na gyod si Adan, dili nako malikayan nga naay mga higayon nga mangandoy ko nga unta anaa siya aron makatimbang kanako pagpadako kang Abel ug mapahungawan sa akong mga kahigwaos. “Laina nimo, Adan, uy, mamiya man kag buhi.” Usahay, magbagutbot ko nga morag amaw. Mao nga duna pa gihapoy mga gabii nga dugay ko makatulog sa paghinuktok sa akong kahimtang. Maayo na lang kay maatol pod nga hinanok nang nakatulog si Abel ug dili na makaalinggat sa akong pagdanguyngoy.

APAN ingon sa wala pa gyod mapul-i ang kapalaran paghampak kanako. Gikan sa usa ka lugar sa Tsina (Wuhan man tingali toy ngalan), mikuyanap sa tibuok kalibotan ang usa ka makalilisang nga bayrus nga mitakboy sa linibo ug minilyong tawo. Aron kuno pagpanalipod batok sa maong gitawag nga dili-makitang kaaway, ang mga tawo gimandoan nga magpuyo sa ilang mga panimalay ug, kon kinahanglan man mogawas, magtaptap gyod sa ilang mga nawong. Namingaw ang kadalanan sa Baryo Paraiso ug ang kanhi gahob nga mga dapit naingon sa mga sam-ang nga walay gatikaw-tikaw. Sagad, mga polis, sundalo ug barangay tanod nga nanagtaptap sa ilang mga nawong morag tulisan mao ray makitang gabahis-bahis sa kadalanan.

Sanglit giserad-an man ang mga eskuylahan, ang akong mga kasera nga estudyante namauli sa ilang mga pinuy-anan. Nanerado pod ang mga negosyong gitrabahoan sa uban nakong kasera mao nga namauli sab sila sa ilaha. Busa, haskang pagkunhod sa akong kinitaan gikan sa pagpakasera. Naapektohan pod ang kinitaan nako sa pagpaninda og sud-an. Daghan sa among mga silingan ang nawad-an o naglisod pod sa ilang panginabuhian tungod sa pagpanerado sa ilang gitrabahoan o kaha sa pagnihit sa mga pumapalit sa ilang mga baligya. Bisan kadtong dunay mga sakop sa pamilya nga tua magtrabaho sa gawas sa nasod, naapektohan sab kay ang ilang mga paryente sa gawas nangawad-an man pod og trabaho o mimenos ang kinitaan gumikan lagi sa gitawag og pandemik sa COVID-19.

Ang gobyerno nanghatag og ayuda nga bugas ug mga de-lata (usahay naa poy karneng manok, isda ug mga utanon) ngadto sa mga balay-balay. Panagsa, maapilan sab kini og gatas. Pero igo ra kini sa pipila lang ka adlaw nga konsumo, labi na sa dako-dako nga pamilya. Kinahanglan gyong mangitag diskarte aron naay mapanguwartahan ug dili mapasmo. Naay uban nga nananom og mga utanon sa mga kaang ug supot nga plastik para pangonsumo. Ang akong hilig sukad sa una nga mananom-tanom og mga bulak sa mga kaang napuslan nako niining panahona. Nauso man god ang pagplantito ug plantita o kanang pagpangolekta sa lainlaing bulak ug tanom nga ornamental, mao nga nagpasanay ko sa akong mga tanom aron kini ipamaligya ngadto sa mga gustong mangolekta. Medyo nindot ra man sab siya nga negosyo aning panahona kay nagmahal man ang palit sa maong mga tanom. Pero igo ra gyod gihapon pangbangil-bangil ang kinitaan gikan niini.

Mingligid ang mga adlaw ug nahimong mga semana ug bulan. Ingon sa walay makit-ang kahumanan ang pagkuyanap sa COVID-19. Magsige na lang kog panghupaw matag maminaw ko sa balita sa telebisyon inigkagabii. Unsaon, dili mosipyat nga madunggan nako kon pila na pod ka libo ang bag-ong nataptan sa bayrus ug pila ka gatos ang nakalas niini sa tibuok nasod. “Ginoo, paundanga na intawon ning pandemik kay morag halos dili na nako maagwanta ang kapit-os ug kahigwaos nga dala niini dili lang sa akong kaugalingon kon dili hasta sa tanang tawo,” halos kada gabii nakong pangadye samtang ingon sa kumoton ang akong kasingkasing.

Taliwala niining tanan, migitib sa akong alimpatakan ug dughan ang kabalaka bahin sa mamahimong kaugmaon sa akong nagkadako nga anak. Pangandoy nako ang maayong kaugmaon ni Abel, ang mapahuman siya og eskuyla hangtod sa kolehiyo. Apan unsaon na lang kon magpadayon ning pait nga kahimtang ubos sa pandemik? Basin dili na moabrig balik ang mga eskuylahan! Pero bisan pag mobalik ra sa normal ang sitwasyon, dako ang akong pagduda nga maglisod gyod kog agpas sa galastohan unya sa pageskuyla ni Abel bisan kutob man lang sa junior high school, labi na kay nagsige man og mahal ang mga palaliton.

Wala man koy madaganan para mapangayoan og tabang. Walay igsoon o suod nga paryente ni Adan sa duol. Dili pod ko mahimong magsalig kang Mama kay biyuda man sab siya, gawas nga taas nag edad. Ang akong kaugalingong paningkamot ra gyod maoy akong masandigan.

“Moabot ra man gyod gihapon ang panahon nga mokalma ug mahuman ning COVID-COVID ba, parehas ra god adtong SARS kaniadto,” matod pa sa among silingan nga si Tinay sa iyang paglaag sa balay kausa. Pila pod ka tuig nga nagtrabaho sa gawas isip DH si Tinay, pero nakapauli og ahat dinhi sa Baryo Paraiso kay nawad-an og trabaho tungod sa pandemik. Dugang pa niya, inig-abot kuno anang panahona, plano gyod niya nga mobalik og trabaho sa gawas.

“Nganong mogawas ka man og balik, Miga?” Ako siyang gisukna.

“Nindot man god ang kinitaan didto, Miga, bisan og DH o yaya lang ka,” niya pa. “Lahi dinhi sa atoa nga mabuktot na lang tag tinarbaho o diniskarte, kon pobre ta wala lang gihapon tay asenso.”

“Pero gikan na man ka didto, Miga. Ug sa akong paminaw, nakatigom-tigom na man ka. Maayo gani kay buotan sab imong bana, wala iwaldas ang imong pinadala parehas anang uban diha. Guwapo na inyong balay ug nakapundar na mog negosyo.”

“Bitaw. Pero naa pa man god miy duha ka anak nga paeskuylahon og kolehiyo. Morag dili pa sarang ang kinitaan sa among negosyo aron igasto sa ilaha. Mao nang kinahanglan pa nakong manarbaho sa gawas.”

“Hinuon sab, morag maayo gyod nang imong plano. Sus, og mahimo pa lang, mogawas pod unta ko para makatigom alang sa pag-eskuyla unya ni Abel. Gani lang kay morag dako-dako man sab ang gastohon para sa mga papeles aron makagawas.”

“Aw, dako-dako sab gyod hinuon. Pero segurado man nga mabawi tanan kon makagawas na ka ba. Ako bitaw sa una, nakapangutang man gyod para makagawas. Ug nakapamaligya pa gyod mi sa uban namong butang.”

“Mao ba, Miga?”

“Lagi. Kon interesado gyod ka, naa man koy amiga nga naay agency. Ipaila-ila tika para iya kang tabangan.”

Nakakita kog bag-ong paglaom sa estorya ni Tinay. Dihang nakalakaw na siya, naghinuktok ko pag-ayo. Mao na tingali ni ang akong kahigayonan aron makaplagan ang paraiso sa kinabuhi nga dugay nang nagmaidlas kanako. Mao na tingali kini ang dalan aron nga mahatagan nakog hayag nga kaugmaon ang akong anak ug ngadto-ngadto makatagamtam kamig diyotay man lang nga kaharuhay sa pamuyo. Puyde man nakong ibilin si Abel sa akong Mama mentras tua ko sa gawas ug magpadala lang kog sustento para nilang duha. Makahangyo man pod tingali ko nila ni Ma’m Dinky nga manghulam og kuwarta para gastohon sa mga papeles nga gikinahanglan aron ko makagawas. Ug kining uban namong mga napundar nga kabtangan ni Adan mahimo ra sab nakong ipamaligya.

Nakahukom na ko. Manimpalad ko sa gawas sa nasod aron makapundar alang sa kaugmaon namo sa akong anak. Unyag mahuman na ning pandemik. Mahuman na unta ning pandemik.

(KATAPOSAN)

Klasiko

tl-ph

2023-03-01T08:00:00.0000000Z

2023-03-01T08:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281629604481035

Manila Bulletin Publishing Corp