Kining Isyu sa Kahimsog sa Pangutok

DILI sab lalim hunahunaon kining balita nga gadaghan ang duna nay diperensiya sa pangisip. Nasagmuyo ko, nabalaka, nauyog, niining balitaa. Kaniadtong gadako ko, Mandaluyong ra gyoy nahibal-an nga naay mga buang. Karon di na gani ta kahibalo unsay buang. Mao niy isyu karon nga dili ko katukiki og katawa. Hinuon, naa koy mga higala nga wala gatuo nga midaghan ang mga buang og pangutok karon. Gapabuang-buang ra kuno ang mga tawo aron ingnong nagutman apan nahubog diay kuno sa gahom. Taymsa, makakatawa ta ini o makahilak?

Kaniadtong 2020, giingon nga dihay 3.6 ka milyon ka mga Pilipino ang dunay problema sa dili mao nga pangisip. Karong bag-o, duna na kunoy 7.5 ka milyon ka mga Pilipino nga ingon ini og kahimtang. Ngano? Hinuon, dili lang sa Pilipinas kining gitawag og problema sa mental health. Sa Amerika, pananglit, kaniadtong 2020, giingon nga dihay 50 ka milyon kunong mga Amerikano ang adunay problema sa mental health. Giingon karong bag-o nga halos singkuwenta porsento kanila adunay mga mulo nga mapunting sa dili himsog nga panghunahuna. Nah, sobra na sila sa 334 milyon, kon katunga ana aduna nay mga isyu sa mental health, sa ato pa 167 milyon na ang gamulo niini nga kahimtang karong panahona?

Daghang rason ngano dunay mental health issues, matod pa, nga puydeng isyu lang sa kasubo, kamingaw, kaulaw, kabalaka, ug kahadlok, apan puyde sab paingon nas paghigwaos, kalibog, kalisang, kahupyak, ug kabuang. Sa mga batan-on puydeng resulta sa droga, inom og makahubog nga ilimnon, bisyo labi nag palabihon manigarilyo kaysa mokaon, belar og sige kay gadula sa computer, tambay magbuntag pod, dili maayo nga nutrisyon, lakip na ang kakulangon sa tubig nga ginainom matag adalaw. Naa pay problema sa kakulangon sa amuma kay daghang ginikanan nga wala gani kasabot unsay responsabilidad sa usa ka ginikanan, labi na taliwala sa kawad-on. Hinuon, kon ang mga adunahan aduna gihapoy problema sa kahimsog sa pangisip, buot ipasabot wala sa kuwarta ang kasulbaran niini ba.

Kataw-anan sab kay giingon nga ang mga babaye nga napihig ug

gidaog-daog sa kalibotan, mas gaagulo sa sakit ug kagubot sa pangisip. Mao nga mas daghang babaye ang masub-anon ug hupyak og pangisip, menos pa gyod kuno mangartiyo kaysa mga lalaki. Apan nganong mas daghang nabuang nga lalaki kaysa mga babaye ug mas daghang lalaki ang naghikog kaysa mga babaye? Sa matag 4 ka tawo nga namatay sa hikog, 3 ana ang lalaki, sumala pa sa usa ka opisina sa mental health sa Amerika. Sa ato pa wala sa kinatawhan ug kinatawo ang problema sa utok. Matod pa lagi ni Dwayne Johnson, nga ilado isip ang artista sa Amerika nga si “The Rock” tungod sa iyang kabagtok og lawas, dili tinuod mga babaye ray masub-anon. Kaniadtong 2018 miangkon siya nga duna siya poblema sa mental health. Miagi siya anang paminaw niya nahugno siya, naghigwaos iyang tanlag, ug nagmasub-anong maghilak sa way hinungdan.

Daghang posibleng hinungdan sa kahimtang sa utok. Una, siyempre, kaliwat. Naa lang gyoy mga pangisip nga huyang, dili tungod kay nagutman, apan naglatay nas ilang pamilya ang kahuyang sa pangisip taliwala sa sirkumstansiya sa kinabuhi. Pananglit, dili tanang babaye ang malisoan sa pangisip human manganak, apan adunay pipila nga mahitaboan niini, labaw na kon wala atimana sa mabdos pa hangtod nakaanak na. Ang

postpartum depression usa ka

mental health issue sa tanang babaye apan duna lang gyoy mga babaye nga mas huyang og pangisip maong mahupyak gyod humag panganak. Sakto diay tong sa una nga humag panganak, ang primerong ligo kinahanglan tubig nga giinit

Maong alang kanako, tulo ra ang rason nganong adunay dako nga problema sa mental health ang kalibotan karon: tungod sa kinaiyahan sa tawo, tungod sa mga pagtuong gihuptan sa iyang banay, tungod sa mga pamatasan nga gihuptan sa kalibotan. Ang solusyon ana naggumikan ra sab sa tawo mismo nga angay makasabot og una unsay maayo ug dili maayo.

ug gihumolan sa mga dahon sa buongon, una ipakaligo sa bag-ong nanganak. Ang kahumot diay ug mga lana sa dahon sa buongon makaursa sa mga lugas-lugas sa lawas nga makaaghat sa maayong pagdagan sa dugo ngadto sa utok, labi na sa bag-ong nanganak nga mikuray pa sa kahadlok ug kasakit sa panganak.

Ikaduha, posible sang apektado ang pangisip sa tawo sa iyang nutrisyon labi na kon nagtubo kini nga kulang ang mga pagkaon nga makahimsog sa dugo ug makaayo sa kinatibuk-ang panglawas. Mao nga ang World Health Organization (WHO) nagpahigayon og mga programa sa breastfeeding, pagpasuso sa bata sa gatas lang sa inahan, labi na sa unang adlaw sa iyang pagkahimugso hangtod unom ka bulan sa iyang kinabuhi. Kini dili lang tungod kay naa sa gatas sa inahan ang sakto ug igo nga sustansiya nga gikinahanglan labi na sa utok sa bata, apan ang pagsapnay-sapnay sa inahan sa bata samtang gapasuso makahatag sa bata og kanindot sa iyang paminaw nga nahimugso siya.

Kini dili ipasabot nga walay silbi ang amahan sa pagpasuso sa bata. Kon ang inahan ginakulata sa bana, bisan gisikasikaan lang ug gipasagdan, mokuyog sa gatas ang iyang kasakit ug kasubo. Kini masuso usab sa bata ug posible kining magdako nga dili malipayon bisan pag fried chicken kanunay ang sud-an ug humba. Maong kinahanglan unta nga samtang nanganak ug nagpasuso mabati kanunay sa inahan ang pagpangga sa iyang bana ug mabati sab niya ang tumang kalig-on sa ilang pagminahalay. Ha-ha-ha. Makapanladok man sab ta. Sa damgo ra kuno ni mahitabo kay walay bana ganahan magtan-aw sa usa ka babayeng gapasuso sa iyang anak. Ngano na?

Mao nay ikatulo nga hinungdan nganong daghan ang dili himsog og pamensar. Family dynamics o family politics, o mga pagtuong gihuptan sa pamilya nga wala masabti sa uban nganong gihuptan. Pananglit, ang mga lalaki maoy hawod, maong dili sila kinahanglang moamuma sa uban. Angayng sila lang ang amumahon. Makahinumdom ko sa una nga gikuyog kos akong amahan sa mga baryo sa among lungsod ug, sa unang balay pa lang nga among gibisitahan, midiyong na ang akong mata ug migahi akong apapangig. Tua ang inahan sa abohan, naglung-ag samtang nagpasuso sa iyang gamay, samtang aso kaayo ang ilang kosina kay ang sugnod basa-basa ug dagko kaayo. Ang amahan tua sa silong naghapyod-hapyod sa manok-hiniktan.

“Meyor,” matod pa niya, “tambok na ning pangsabong nako sa Domingo, ay.”

“Imong anak, tambok?” tubag nako, morag akoy gipangutana. Gisiko kos akong amahan. Ha-ha-ha.

Maayo gani kay niadtong panahona, seksi pa ko, 36-24-36, apan adtong panahona bisan taas pa ko ug guwapa, di ko modaog og Ms. Philippines. Wa kuno madrowing akong nawong. Sukad niadto, wala na ko gikuyog sa akong amahan sa iyang pagbisita sa mga baryo, uy!

Hinuon, kon buot hunahunaon, ang mga pagtuo sa katilingban kon unsay linaki ug binabaye nga buhat usa sa mga rason nganong daghang huot ug libog ang pangutok. Matod pa laging Dwayne

“The Rock” Johnson, kinsa bay nag-ingon nga ang lalaki di angayng mohilak? Kay sige kuno siyang kahilakon kaniadto, ug miabot sa punto nga magsige siyag hilak, nakapangutana sab siya kon lalaki pa ba siya? Kinsa pod tuoy nag-ingon nga ang lalaki angayng kamao gyong mopugong sa iyang gibati kay mga babaye ra ang mowarak sa ilang emosyon sa atubangan sa ubang tawo, ug kon ang usa ka lalaki makitang emosyonal sa publiko, angay na siyang maghunahuna kon mag-panty ba siya o mag-brief. Paita tuod ba! Kon ang usa ka bana mahimong emosyonal, sa ato pa ang asawa ana, kon dili tigre, leyon. Ha-ha-ha. Paita gyod. Unya, abi nila makaayo nas mga bata nga gahinan-aw ug gapamati sa maong mga huhungihong?

Nah, dili lang usa ka pamilya ang dunay mga ingon niini nga kasakit ug kalibog. Dugangan pa nga ang katilingban mas ngilngig mopasakit labi nag supak sab sa ilang tinuohan ang mga hitabo. Maayo kaayo moyaga-yaga sa mga lalaking tan-aw nila kon wala man misukob sa saya sa ilang asawa, mao na gyoy nagsaya sa ilang balay. Ang mga wala say buot nga mga lalaking gikataw-an kay ingon ini kuno, tua, kon di maghubog-hubog, luomon ang kasakit hangtod magkasakit.

Dugangan pa nga mas lisod sa mga lalaki karon nga makakuwarta sa mga linaki nga buhat. Pananglit, tungod kay ang pagka magtutudlo gidominar nas mga babaye, ang mga lalaki nga gakuha og kurso sa

education, gadudahan nga huyangon gyod. Bisan ang mga lalaki nga ga-nurse dili kaipsot sa ingon niini nga panahom. Pero unsaon sab kon mag-agriculture sila nga wala na may mahimo karong panahona? Mahal ang abono, mahal ang binhi, naa pay panahon nga dili na mahibal-an kon unsay hapak, unya ang abot magulang lang sa pangayo ang presyo, unsaon na lang? Bisan unsaon og linaki, uy, madesperado gyod. Nah, wala maanad ang mga lalaki nga manuroy og maruya. Maayo na lang kay tungod sa pandemic, nakat-on ang mga tawo nga isuroy ilang tinda, ug ang mga lalaki nakat-on nga dili ra kaayo binabaye ang manuroy og itlog ug isda, apil na mansanas ug kiat-kiat. Maayo na lang.

Importante alang sa kahimsog sa tawo, babaye man o lalaki, nga duna silay kahinguhaan ug duna silay dignidad samtang naninguha. Mao niy usa ka problema sa mga batan-on kay grabe tuod nilang paninguha makat-on sa tulunghaan, mabati sab nila ang paglaom sa ilang ginikanan diha sa ilang kalamposan, apan pagkahuman nilag gradwar, wala silay paingnan ug kon duna man, usahay ikabaligya pa nila ilang kalag aron duna silay mapakita sa ilang ginikanan nga kalamposan.

Maong alang kanako, tulo ra ang rason nganong adunay dako nga problema sa mental health ang kalibotan karon: tungod sa kinaiyahan sa tawo, tungod sa mga pagtuong gihuptan sa iyang banay, tungod sa mga pamatasan nga gihuptan sa kalibotan. Ang solusyon ana naggumikan ra sab sa tawo mismo nga angay makasabot og una unsay maayo ug dili maayo. Sa ingon, maayo usab niya ang panabot sa iyang banay, ug mausab ang mga pamaagi sa katilingban.

Ang pangutana unsay angay himoon aron masulbad kining problema sa pangisip. Aw, kay Katoliko man ko, ang unang buhaton maghinulsol gyod. Manglimpiyo sa kalag ug mangompesal sa pari dayon aron mayagyag ang mga gibati sa tago nga pamaagi. Kadtong dili Katoliko angay rang mag-aninaw sa dagan sa iyang kinabuhi aron makita niya ang sipyat niya nga mga desisyon. Buot ipasabot, pangitaon niya ang Diyos diha kaniya ug sa iyang pagpuyo sa iyang kinabuhi. Dinhi ta pilde sa mga Muslim kay ang ilang inampoan, gawas nga gitudloan sila niini sa gagmay pa sila, gayagyag na daan sa atubangan sa Diyos ug sa ilang mga igsoon ang ilang mga pangaliya. Dili ingon ana ang mga Kristiyano, sekreto ang estilo. Maayo na lang kay gaampo ang kadaghanan.

Angay sab tingali gyong tudloan ang mga tawo sa maayong pagmatuto sa bata. Ambot ngano pod kaha nga sa mga eskuylahan sige hisgotan ibalik ang sex education apan walay hisgot sa values education? Nganong mas kinahanglan ibalik ang ROTC dili ang GMRC? Karon, daghang batan-ong babaye nga duna nay anak, katorse pa o kinse. Naa pay dose. Wala pa nay apil sa mga daisy kuno nga maoy gukoron sa mga higal sa katilingban. Daisy-sayis, daisy-siyete, daisy-otso, ug daisynuybe ba. Ngano pod silay gagukoron sa mga buang nga problema man na kon mamabdos ug manganak? Dili pa ra ba gyod na sila kahibalo magpakainahan nga way bana, ug kon makaamgo na sila, napalong na ang ilang kaugmaon. Sa ato mokatay ang kasubo ug problema. Angay nga ang mga kori ang gukdon unta, korintay uno, korintay dos… kay gawas nga hanete na, wa nay problema sa mabdos. Ngano ba mga

daisy gyoy tuyoon? Sinipat ra man nang hunahuna nga makauna ba. Sa tinuod, wala man na silay lami. Ha-ha-ha.

Naa, ay, naay listahan sa WHO kon unsaon pagmatuto sa bata aron himsog bisan ilang pangutok. Simpol ra man: paminawa sila, tugani sa matuod, patas-i imong pasensiya… mahimo ba kini sa usa ka

daisy nga posibleng gisalikway sa pamilya kay namabdosan, gitamay sa katilingban kay burikaton og agi, gawas pa nga siya mismo bata pa sab ug angay pang paminawon, tug-anan sa matuod, ug patas-an og pasensiya?

Ang sakto ini, kitang makasabot angay mosabot. Matod pa sa mga pagtuki sa neuroscience, kon kita kamaong maminaw sa uban, maluluyon, ug manggihatagon sa mga tawo sa atong palibot, mas malipayon pa kuno kita unya kay sa kang bisan kinsang adunahan. Nah, sulayan nato bi!—