SURUMAWA

(Ika-11 nga Anib) Sa Tiyan sa Dakong Isda

NAMATAY ba ako?” pangutana ni Ardalyan apan walay mitubag kaniya.

Mibakod siya sa bugnaw nga bunbonan ug gilantaw niya ang halapad nga dagat sa iyang atubangan. Walay kahumanan ang gindailan nga iyang gianinaw. Namidpid ang mga bituon sa kapunawpunawan ug ang uban nanamin sa lansay sa tubig apan dali ra pong malubog human malabyogan sa mga balod nga way puas ang pagpangamang.

Adunay mga isda nga nangipsot sa tubig, nangambak ug gibuak ang balod sa ilang pagkapa-kapa. Nanidlak sila nga nahisama sa mga bituon sa langit ug mipasalibwag og kahayag nga dili kalibotanon. Namatay gayod tingali ako, maoy gihunahuna ni Ardalyan.

Adunay milagitik sa iyang likoran. Dali siyang milingi ug nasuta dayon niya ang usa ka tigulang nga nagtuk-ong atubangan sa gamayng dinaob. Hapit na maugdaw ang hinaling. Gaum-om ang tawo og hunsoy nga gikutayan og aso nga nag-alibwag sa hangin. Natino ni Ardalyan nga napadpad siya sa pulo. Walay kahoy ang pulo. Puros da balas. Diin man kinig ighahaling ang tigulang?

Nahimuot siya sa iyang pagpaniid sa tigulang hangtod nga giduol kini niya. Milingkod si Ardalyan atbang sa nagtuk-ong nga tawo ug nakita niya ang kalimutaw niini nga walay mga itom. Taas ang abohong bungot sa tawo nga misangko sa balas. Taas pod ang iyang buhok nga ubanon ug mihabol sa iyang bukubuko. Puno sa kunot iyang panit ug sinaw kaayo kini. Daw kahoy nga linihaan. Nangatkat ang aso sa iyang hunsoy nga sama sa balagon nga nagpangab-ot sa langit apan dali ra pong minipis ug nangahanaw walay usa ka dupa sa pagkatkat.

“Mao ba kini ang sunod nga kinabuhi?” ni Ardalyan pa ngadto sa tigulang.

“Mao kini ang kinabuhi, ang kamatayon, ug ang kinatung-an,” sa tawo pa. Ang iyang tingog daw inuwang sa ayam. May huni. Nahibulong ang Anarka. “Namatay ba ako?”

“Nahimugso na. Namatay na. Wala pa.”

Nahibulong si Ardalyan sa tigmo. Wala pa tingali siya mamatay kay nagpabilin man ang iyang ginhawa ug mabati niya ang dinagayday sa dugo sa iyang kaugatan. Lanog pa ang tinagubtob sa iyang dughan. Apan hain na kaha ang mangtas? Nanghinaot siya nga wala pa kini moabot sa Arbata. Nanghinaot siya nga naluwas pod ang iyang kaubanan nga nakigsangka sa dakong katalagman.

“Ako diay si Anarka Ardalyan, nga gikan sa Habagatang Arbata. Aduna ba ikay balita sa nahitabong katalagman, Uyong...?”

“Aduna.”

“Kon ikapamalihog ko, balitai intawon ako sa nahitabo sa akong kaubanan. Buhi pa ba ang atong radya?”

“Nahimugso na. Namatay na. Buhi pa.”

“Unsa man kining tigmo nga gisulti mo kanako karon? Uyong, mamalihog ako, kon aduna kay kalabotan—”

“Aduna pay kasayoran.” Ug nausab ang dagway sa tiguwang. “K-kinsa…! Tay? Tay! Ikaw ba kana—”

“Ania ka sa utlanan, ug sa sinugdanan.” Nausab na pod ang dagway.

“Nay! Nganong… Naunsa?!”

“Ania ka sa kasamtangan.” Nagsagol ang hulagway sa iyang amahan ug inahan diha sa dagway sa linalang.

Mibati og kahadlok ang Anarka. Miyukbo siya. Gidat-ol niya iyang agtang sa balas. Dili niya buot molantaw sa linalang. Nahadlok gayod siya. Gipanugnaw siya sa kahadlok! Adunay luha nga nakapabasa sa iyang mata. “O, Diwata! Dalaygon Nga Diwata! Pasayloa ako nga wala ako makaila—”

“Ania ka sa kasublian.”

“Intawon, pasayloa kining uyamot nga ulipon mo. Hain ba ako? Unsa man kining dapita? Hinaot gasahan ako nimo og pagsabot.”

Mipunit og usa ka kumkom nga balas ang Diwata ug gibubo kini sa hinaling. Nangalisbo ang aso apan gibulokan kini sa nagkadaiyang kahayag nga milukop og tabon sa kalikopan ug gigakos sila sa mga lugas nga nagpangidlap sa daghang matang

sa bituon. Lunhaw, bughaw, dalag ug maraag, puti, pula, tapol ug rosas— tanang masuhay nga bulok ang minglangkob libot nila ug sa usa ka pangalit, mubo pa sa pamilok, nabati ug nakita ni Ardalyan ang kinatibuk-an nga himaya sa bathala. Nahisama kini sa aso nga mikuyanap sa kalangitan, walay porma apan adunay siloweto, ug gihakop ang kawanangan sa malamatong kinaiyahan sa Diwata nga nagkalapad sa alimpatakan ug nabatyagan ni Ardalyan nga daw mabuak ang iyang agtang ug buot niyang iluwa iyang galamhan sa kabug-at sa kasinatian nga diha niyang nahibalagan sa kalit nga pagpadayag sa makagagahom nga linalang.

“Huwat! Huwat! Ayaw! Ahhh! AHHHH!!! MALUOY! KALUOY TAWON, HUNONG!!!”

Ug miluwat ang bathala.

Mibalik sila sa bunbonan atubangan sa hinaling nga hapit nang maugdaw. Nalumoy ang tibuok lawas ni Ardalyan. Nahurot iyang kusog. Gisuwayan niyag isa iyang kamot aron makapamisog siyag bira sa iyang kaugalingon ug makabangon. Apan lutay, lutay kaayo, ug walay mabati sa iyang mga braso.

Dangtan og pila ka takna, nabatyagan niyang makalihok na iyang dila. “Lahal nga Liwala...lagagagahom...lagagagahom… Labang… Liddd…”

Nausab pagbalik ang dagway sa Diwata sa dihang nairog niya iyang liog ug nalingi niya kini nga karon naghambin na sa dagway ni Maragbasan. Natino niyang walay tumang pakabana kaniya ang

Nahidagsa si Ardalyan sa usa ka usaranhong pulo human sa mabangis nga katalagman. Dinhi, nausab ang dagway sa reyalidad...

Diwata nga nagpabiling gaum-om sa iyang hunsoy ug makitang hiluna ang tahomway sa dagway sa iyang higala.

Misuway og katulog ang Anarka sa panghinaot nga mabalikan siya sa iyang kusog unya. Buot niyang makatarong na siya pagpakighinabi sa bathala. Gadali siya sa takna. Gitak-op niya iyang mga mata ug misuway siyag katulog. Human sa pipila ka gutlo, nasayran niyang dili siya kalabang paingon sa dapit sa mga damgo bisan nga ang kakapoy sa iyang lawas matandi niya sa kasinatiang susama sa panahon diin mahuman siyag bansaybansay sa hinagiban sa tibuok tulo adlaw. Ug sa pagkatutinuod, daw nakalimot siya sa kasinatian sa pagkatulog. Nalimot siya kon unsaon pagkatulog. Mopiyong lang ba? Moginhawag hinay? Unsaon man pagkatulog?

Nasubo siya sa kalisod sa iyang kahimtang diin lanog ang tanang hunahuna nga gaagi sa iyang utok, ug wala siyay pamaagi sa pagpahilom niini. Mihilak siya. Midaghong siya. Wala siyay kaikyasan sa kapuol sa higayon.

Taudtaod, mibarog ang Diwata ug milingkod kilid sa Anarka. Aduna kiniy pula nga bunga nga pinikas sa iyang kamot nga gipuga sa baba ni Ardalyan. Milingiw ang tawo.

“Tunla, usa mo pa malimtan ang kasinatian sa pagkaon.” Tingog kadto ni Maragbasan.

Gitulon ni Ardalyan. Gilad-ok niya ang duga sa bunga nga gipadagayday sa iyang tutunlan. Aduna kiniy lami nga dili pa niya matino kon unsa. Wala siyay mahinumdomang bunga nga susama niini ang lami.

Wala magdugay, nabati sa Anarka nga anam-anam siyang gibalikan sa kusog. Katunga sa adlaw na ang milabay. Nakabakod na si Ardalyan apan dili gihapon siya kabarog sa iyang mga tiil.

“Dalaygon Nga Diwata,” maoy sulti ni Ardalyan. “Nganong anaa man ako dinhi? Wala ba ako kinahanglana sa pikas diin adunay kagubot nga kinahanglang sumpoon?”

“Magsugod na. Human na. Naggubat pa.”

“Nganong anaa man ako dinhi?” balik niya. Gipamugos niya ang tubag.

“Ang gubat batok sa surumawa dili na gubat ninyo nga mga tawo.”

“Surumawa? Ang gipasabot ba nimo kadtong mangtas nga katalagman? Kadtong dakong buaya nga dili kalibotanon?”

“Sakto kana.”

“Ug ang gubat… Buot bang ipasabot niini nga kataposan na sa Balmaya? Gubat na kini sa mga bathala ug kami nga uyamot wala nay bahin niining pakigsangka nga nagakahitabo?”

“Sakto kana. Sayop kana.”

“Unsa may sakto, Maragba— dili— O, Gamhanang Diwata?” “Ang kapungot sa mga bathala ming-apas pa kaninyo. Dili kamo ang nagpasiugda, ug sa tinuod, naningkamot kamo nga mapanalipdan nag tarong ang ilang gasa. Apan, giapas gihapon kamo sa ilang kapungot. Mao nang kulang ang gahom sa tawo aron sumpoon kining katalagman nga surumawa... Ania kamiy gasa alang kaninyo aron makatabang sa paglampos niining kalisdanan ug pagpadayag sa hukom sa mga Gikanta.”

“Kon mao kana, mapaubsanon kong pangayoon ang gasa nga inyong ikahatag.”

“Hinuklogi, usa ka sa pinili nga makadawat niini nga gasa, apan pagbuot gihapon nimo ang among tahoron kon buot man nimo ugaling nga dawaton kini nga kapalaran. Wala nay sayon nga dalan nga matahas human niini.”

“Kon ikaluwas kana sa katawhan, andam kong modawat niana alang sa kaugmaon.”

“Dili kini makaluwas sa katawhan. Pasubli, usa lamang kini ka dalan. Kon tahason o dili tahason, wala ing sayop. Kon dawaton, makab-ot mo ang kadaogan sa katawhan, ug ang iyang kataposan!”

Hilom nga naghunahuna si Ardalyan. Unsa kahay pasabot sa Diwata? Kon but-on niyang dawaton kini nga gasa, o gahom, makatabang ba gayod kini sa katawhan? O makaulipon kanila sa kaalaot? Walay kahumanan sa dalan nga maaninaw. Apan anaa kaniya ang pagbuot. Walay gatukmod kaniya karon sa buot niyang kab-oton. Walay kahibalo. Walay kaamgo. Mitikang siya.

Kilid sa Diwata nga anaay dagway ni Maragbasan, adunay panaksan nga may unod nga pulang labiyaw. Aduna usay talinggab o bukog tingali sa isda nga gibugkos sa puti nga galaw. May gamay pod nga pamukpok. Gituslob ni Ardalyan ang iyang tudlo sa panaksan ug nabati niya ang kalapnot sa labiyaw sa sulod. Gidala kini niya sa iyang ilong. Iya kining gitilapan.

“Dugo?”

“Dugo sa mangahimugso pa. Dugo sa nangamatay na.”

“Andam akong ipatik kana dinhi kanako. Kon mao kana ang akong dalan, dawaton nako ang kaakohan sa gahom.”

“Higda.” Ug mituman si Ardalyan. Gituslob sa Diwata ang bukog sa panaksan dayon gidala ang hait niini tunga sa iyang agtang. “Hatagan tika karon og usa ka tulbok niining tinta sa patik sa dugo. Ugma, pangutan-on tika pagbalik kon pagbuot pa ba gayod nimo ang pagdawat niini nga gasa.” Giisa sa Diwata nga may dagway ni Maragbasan ang pamukpok ibabaw sa bukog. Adunay miwitik.

“Nganong ugma pa man mopadayon— AHHHH!!! AAAHHHH!!! GYAAAHHHH!!!”

Nabati ni Ardalyan ang kasakit nga walay sama. Gibungkag ang iyang lawas ug gipanastas ang iyang kaugatan. Gipanitan siya. Nabuak ang iyang ulo. Adunay liboan ka dagom nga hinay nga gisulod sa iyang panit. Tagsa-tagsa ka dagom. Hinay nga gisulod, giduot. Nabati niya ang matag hait nga milubong sa iyang panit. Giduslitan og kalayo ang iyang panit. Gipasoan pod siya sa kabugnaw. Giwataswatas ang iyang unod. Nalimtan na niya ang mga gutling. Wala na siyay lain pang mahunahunaan. Didto malansang iyang panimuot sa kasakit nga iyang nasinati. Mas mihinay na hinuon ang dagan sa takna karon nga gibati na niya ang tumang kangutngot. Dili siya makuyapan. Adunay kangutngot bisan asa! Buot unta niyang makuyapan. Apan nagpabilin ang iyang gibati ug ang kasakit mipilit nga daw sama sa walay pagkabadbad nga gapos. Igo lamang siyang naluya hangtod misagalsal ang iyang tingog. Walay pulong nga iyang malitok. Puros na lang hinayng agulo ang nanglibkas sa iyang baba.

Gatan-aw ang Diwata niya. Walay nahitabo sa iyang lawas. Ang tanan niini gibati lamang sa tawo.

Taudtaod, nabatyagan ni Ardalyan pagbalik ang Diwata sa iyang kiliran. O, ang mas sibo nga pagkasulti, nahinumdoman niyang anaa ra diay ang Diwata sa iyang kiliran sa tibuok niyang kasinatian. Hapit niya malimti kining mahimayaong linalang nga anaa dinhi karon. Aduna na sad kiniy pula nga bunga nga gipuga sa iyang baba ug midagayday ang tam-is nga duga sa iyang tutunlan. Apan wala siya dayon mahibaliki sa kusog, dili susama kaganina. Kapito siya pug-i og bunga sa Diwata sulod sa daghang takna.

“Usa ka adlaw na ang milabay, Anarka,” matod pa sa bathala. “Buot pa ba nimo nga dawaton ni nga gasa? Mopadayon pa ba kita?”

“Usa ka adlaw?” May luha nga miagas sa mata ni Ardalyan. Nabuak ang iyang tingog. “Daw usa ka kalalaw na man tong milabay.”

“Buot pa ba nimong mopadayon?”

“Ikabuang ko kini! Ikabuang ko gayod kini!” Gakagot ang iyang mga ngipon. “Apan, palihog, Halangdong Bathala, padayon kita!”

“Dugangan ko og usa pa ka tulbok ang patik. Ugma, pangutanon usab tika.”

Ulahi niyang nabatyagan ang witik. Misunod ang dili malitok nga kasakit. Gaalingawngaw ang kasaba sa iyang mga singgit sa pulo taliwa sa walay kataposang dagat. Nangirog na ang mga bituon sa langit. Minglabay ang mga adlaw… Minglabay ang mga kalalaw… Milabay ang tuig…

Ang duga sa bunga ang nagpabalik ug nagpabilin sa kusog ni Ardalyan. Mitaas-taas na iyang buhok sa ulo ug gituboan na pod siyag bungot ug bangas. Namuti kini. Luspad kaayo. Napulihan og mga uban ang iyang itom nga buhok. Daghan na pong badlis ang iyang nawong. Ang mga gum-os daw mipatigulang kaniya og kaupatan ka tuig. Nagniwang upod siya. Namiyahok. Dili na matino ang pagka batan-on sa iyang hulagway. Sa iyang agtang, anaa ang pula nga patik nga dibuho sa balyena. Ang patik nga

gikan sa labing halangdon nga Gikanta, si Apu, ang Apo Nga Malabangun— Gikanta sa kamatayon ug kinabuhing dayon, sa kalag, sa panumdoman, sa mga damgo, ug sa tanan nga panagna. Apan, nabuak gayod iyang pangutok. Nabuang si Ardalyan.

Sulod sa usa ka tuig, giatiman siya sa Diwata nga may dagway ni Maragbasan. Gipakaon siya, gikaligo siya, gihinabi siya aron lamang mahibalik sa saktong panimuot. Lisod ang iyang pagpakaayo, apan dala pod sa paningkamot ni Ardalyan, anam-anam, nadaog gayod niya ang iyang malisod nga kasinatian.

“Usa ka tuig ang palabyon ko,” matod pa sa Anarka, “ug mohawa na ako dinhi.”

Wala na dinha ang Diwata. Nag-inusara na lamang siya sa naginusarang pulo taliwa sa kadagatan.

“Balikon ko ang akong lawas nga mahimsog— ug pun-an pa nako. Pun-an pa nako! Layo pa ang akong baklayon,” maoy ingon niya sa kahilom.

Milingkod si Ardalyan sa bugnaw nga bunbonan atubangan sa dagat nga walay kataposan. Sa gihapon, namidpid ang kabituonan sa kapunawpunawan. Adunay mga isda nga nangipsot sa tubigan— puti nga di mahisama sa puti, pilaknon nga labaw pa sa gidlak sa pilak. Nahinumdoman niya ang isdang pilakpilakan sa lanaw sa Umatya. Nahinumdoman niya sa Alim. Ug si Marabi. Nahinumdoman niya ang radya ug ang mga Sulab. Ang mga Halangdon. Si Amayana. Ug labaw sa tanan, si Maragbasan.

Maalamon ang Diwata nga ang dagway sa iyang higala nga halangdong bayut ang gihulaman. Mas dali siyang nahibalikan sa iyang panimuot ug kadasig tungod niadto.

Dili pod kini ikakurat. Adunay kaalam ang mga Diwata nga kinuha pa nila gikan sa gahom sa labing makagagahom nga Gikanta. Si Aya, ang Laon Nga Makahayag, ang Gikanta nga nahikatulog sa kinahiladman sa lukopngatanan; ang labing halangdon nga bathala nga gimahal sa kinatibuk-an; ang tigpasiugda sa kailhanan ug sa kahayag nga nagpasidlak sa kamatuoran. Apan tulog ang maong bathala. Tulog ang labing maalamon nga Gikanta, agi sa gubat sa kawanangan nga gipasiugdahan sa mga gahom nga wala sa mga talaan. Gahom nga mangitngit. Gahom nga makahahadlok. Nasayran ni Ardalyan nga wala nay lain pang gigikanan kadtong surumawa kondili gikan mismo sa gahom nga dili malitok— dili masabtan. Walay kailhanan. Sama bag walay kabatyagan ang maong gahom. Dili masinati. Molabay lamang sa utok, ug dayon mahanaw. Walay pulong, hunahuna, o mitna nga makahubit sa maong kangitngit.

Ug gitiman-an kini ni Ardalyan. Gipukaw niya ang gahom sa dugong patik ug nasulod kini niya nga kaamgohan sa iyang panumdoman. Dili na kini mawala pa. Nahibalo na siya. Salamat kang Apo Nga Malabangun. Salamat sa gahom. Salamat sa gasa.

Miginhawa og lawom ang Anarka. Gibati niya ang kalab-as sa hangin nga gahuyop gikan sa layong gindailan nga walay utlanan. Ang mga bituon sa kalangitan nangirog sa ilang tagsa-tagsa ka dapit sa kahitas-an. Dili kadto mga bituon lamang. Mga isda kadto. Mga isda nga susama sa pilakpilakan nga nagalangoy sa hangin diin dili madakpan ni bisan kinsa man nga mapadpad dinhi. Mga isda sila nga nagsunod sa ilang agalon nga balyena nga kanunay nga galangoy sa tanang dapit sa kawanangan aron pagadawaton ang mga nangamatay na sa iyang Tiyan, ug sa kahangtoran didto mopuyo— apan tingali ang kabahin sa kahangtoran ang Gikanta day nahibalo kon kanus-a ang kinutoban.

Matod pa sa balaang talaan, ang Biliranugid, si Apo Nga Malabangun lamang ang adunay kalabotan sa mga panghitabo kaniadtong wala pa namugna ang lukopngatanan, ug siya day nahibalo sa kataposan niining tanan. Ug ang tanan adunay iyang takna. Takna nga gitakda. Tak-om ang iyang baba hangtod moabot na ang panahon sa pagpadayag sa panagna— o di kaha, sa kapalaran— nga pihong moabot kanilang tanan, madiwata man, o matawo, mahayop man, matanom man, mayuta man, matubig man. Apan kana nga tanan, sa saktong panahon lamang mopadayag subay sa kabubut-on sa mga Gahom nga naglilok sa kinahiladman.

Tungod niini, gitimbang-timbang ni Ardalyan ang kinaiya sa kabubut-ong tawhanon. Kon anaa man ning kabubut-on nga maoy nagapalihok sa kahitaboan, may bili bang moingon tang anaa sa palad sa tawo ang iyang kaugmaon? Taliwa sa kabubut-on sa mga gahom, nga labaw nga dili masabtan sa linghod nga panabot sa tawo, tinuod ba kining gitawag nilang tawhanong kabubut-on? Mihanap ang pulong diha sa alimpatakan ni Ardalyan. Giablihan niya ang iyang mga mata nga wala niya mabantaying gapiyong na diay. Gitutokan niya ang bukog, ang panaksan, ug ang pamukpok nga anaa pa sa balasan. Nahinumdoman niya ang pangutana sa Diwata kaniya, kon buot ba niyang padayonon ang pagdawat sa gasa. Sa matag adlaw, sa matag witik, ug sa matag kangutngot nga iyang nasinati, kanunay siyang gipangutana sa Diwata kon aduna pa ba siyay pagbuot nga mopadayon sa tahas nga hapit niyang gikawad-an.

“May gahom ba diay kami nga mopili?” sibya niya sa gaalirong nga kadagatan. “Kon may gahom diay kaming mopili, nan, maingon bang natupong kami sa bililhon nga mga linalang nga among gipangsimba? Sa unsang kahigayonan kami makaingon nga ang among pagbuot wala magitik sa mga panghitabo ug kasinatian sa among palibot? Unsa ba gayod diay bagad sa pagka tawo? Kagawasan ba? Sakto ba kini nga pangutana?” Walay tubag. Apan gipukaw gihapon ni Ardalyan ang gahom sa patik nga pula ug gihinumdoman kini niya nga kaamgohan. Dili na kini mawala pa.

Adlaw-adlaw, nagbansay-bansay si Ardalyan sa iyang hinagiban ug kalasag. Adlaw-adlaw, gikahinabi niya ang kawadon.

“Ang Anyahika nga panulundon gikan sa akong amahan— ang suwab nga nagbaton og mga tagolilong. Aduna ikay kasaysayan, Anyahika, nga wala na matala sa among banay. Ang nahibawan lamang namo nga dala-dala na ikaw sa among kaliwatan nga naluwas gikan sa lunop sa Bahadagatan.

“Ug ikaw, Musgibala. Nganong naluwas man ka sa katalagman nga gikamatyan sa akong ginikanan? Unsay pulos sa imong pagka taming kon ang gitamingan nimo wala maluwas? Nganong miabot man ka sa akong mga kamot?”

Nakat-onan upod ni Ardalyan kon unsaon pagmugna og bunga gikan sa balas nga gitudlo kaniya sa Diwata nga nanghuwam sa dagway ni Maragbasan. Mao kiniy pamaagi aron dili niya malimtan iyang mga panginahanglan isip tawo.

Gipahimsog niya ang iyang lawas. Gipabalik niya ang iyang kusog— ug gidugangan pa. Gipalawman niya ang iyang kaamgohan sa tanan dala sa adlaw-adlaw niyang paghinuklog taliwa sa kahilom sa nag-inusarang pulo sa dagat nga walay utlanan.

Ug usa ka adlaw niana, human sa usa ka tuig nga pagpaningkamot, andam na siyang mobalik sa kalibotan. Andam na siyang mobalik sa iyang kinabuhi isip tawo, kon tawo pa ba kaha siya inigbalik niya. Andam na siyang makigsangka sa surumawa sa gubat nga moluwas sa Balmaya.

Ilha ang kaugalingon...

“Buot kong maghikog, kay nagtuo ako nga ako lamang ang nagdala og kaalaot sa akong mga pinalangga.”

Ilha ang kamatuoran...

“Wala akoy kalabotan sa kapalaran. Busa, ang kahakog ug garbo ko lamang ang gihupay sa kabubut-on kong magpakamatay.”

Dawata ang kasamtangan...

“Nagalihok ako taliwa sa nagkabag-o nga kawanangan. Dili ko mahimamat ang mahingpit nga mga butang nga dili makab-ot sa mga gahom nga hilabihan. Busa, ako nga tawo, gidawat nga nagabag-o lamang ug walay kalungtaran.”

Tinguhaa ang kaayohan...

“Alang sa kaluwasan! Alang sa kinaiyahan! Alang sa kalamboan ug katunhay sa tanan!”

Nagpabilin ang bunbonan taliwa sa dagat nga walay utlanan. Wala na diha si Ardalyan.

(PADAYONON)