Manila Bulletin

Lente

Ni DAN DAÑO

I do not want this world without the butterflies.

I could not bear the wailing of flowers. Christina M. Ward, “A World Without Butterflies”

SA dili pa mamukwas ang banagbanag sa mga dahon sa mansanitas, buot kong ako ang manugway sa among mga kanding didto sa kabalilihan. Sama sa Adlaw nga motambo lang og kalit sa gianay namong tamboanan sa dili pa ako mokanaog aron itugway ang mga kanding, maminaw usa ko sa huni sa mga langgam nga nagpunsisok sa sanga sa mansanitas. Mamati kos simponiya sa kabuntagon diin akong madungog ang saluma sa sonata ni Antonio Vivaldi nga “Four Seasons”, ang paspas, hinay, ug paspas nga dagan sa huni mao ang moagak kanako ngadto sa dughan sa mapinanggaong berano, ug dayon hanggabon ko ang presko niining hangin.

Human nakog tugway sa mga kanding, sulngon ko ang puluy-anan sa mga damang, mosuot kos lunhawng kahagunoyan, ug ako ang mamahimong agalon nga moulipon sa mga damang. Akong iwakli ang bugnaw nga kamot sa yamog nga mihapyod sa ubang parte sa akong kalawasan kay ang akong tinguha mao ang pagbuntog sa mga damang. Apan bisan pa man sa akong pagka mabuntogon, makigduwa sab kos mga alibangbang kon wala koy makit-ang damang, ug tilokon ko ang higayon nga makighagwa sa kinaiyahan hangtod nga ang Adlaw motago sa gagmayng dahon sa mansanitas.

Niining taknaa, nakahunahuna ko kon aduna ba miy koneksiyon sa kinaiyahan, tungod kon aduna koy makitang patayng lawas sa alibangbang, mahugno man ang akong kalibotan. Magsubo ako. Aduna gani toy higayon nga diha koy nakit-ang kahoy nga giputol sa among silingan. Sa kalit lang, gilukop ang akong kasingkasing sa kasuko: ang pagkutlo sa iyang kinabuhi samag pagsalikway sa handurawang gibilin nako ilawom sa iyang landong. Kon akong hunahunaon, ang kahoy bisag putlon sa tawo, dili baya gayod ni mobalibad; busa, mohatag pa kini sa iyang kataposang gugma ngadtos tawo nga miputol kaniya, ang gugma sa pag-amping nga tingali wala masabti sa kadaghanan.

Ang paghatag og landong sa kahoy ngadtos miputol kaniya usa ka konsepto sa pag-amping. Ang pag-amping mao ang usa ka birtud sa gugmang tim-os nga gipadayag sa kahoy bisan pa man sa kataposang takna sa iyang pagka kahoy.

Ang pagkawala sa kahoy maoy timailhan sa hinay-hinayng pagkahanaw sab sa mga langgam nga kanunay nakong makit-ang magduwa sa mga sanga niini. Ang kahoy, kon ako ang pasultihon, sa wala pa kini putla sa among silingan maoy usa ka matang sa butang sa kalibotan nga kon dili mahanaw, dili pod ta makamatngon sa iyang kabililhon. Sama ra pod nis tawo. Tuod, dili ra man kahoy ang nahanaw, anaa poy mga langgam, alibangbang, lukton, damang, ug uban pa nga dili na nako maluwas. Tungod kay lahi na ang kabuntagon karon, dili na sama sa una. Maglisod nag asdang ang Adlaw nga dili magdalag kalisang sa hunahuna sa mga linalang nga makasaksi kaniya. Talagsa na pod ko makakitag alibangbang. Wala na poy damang, lukton, ug ang mga langgam nga kanunay untang motungtong sa sanga sa mansanitas nahanaw na: nangawala na. Kon ako silang handurawon tanan inigkabuntag, maglisod na ko kay gilukop na man sa mga estruktura ang among palibot.

Ang duldol, neem tree, mahogany, mangga, ug kadtong dakong akasya igo rang gilamoy sa modernisasyon. Nakabentaha lang tingali ang tugas kay namatay ra man sa kahamtong. Daghan nag nanimuyo dinhis Pajac. Ang kalipay nga gibati ko sa una samtang magdagan

Daghan nang tingog ang madungog ilawom sa lente, apan molungtad ba kini? Kon molungtad man, hangtod kanus-a? Hangtod ba nga makatamak kitag balik sa lugar diin atong mahagwag balik ang mga alibangbang? O, hangtod lang kini sa takna diin ang atong mga tingog didto ra gihapon matanggong ilawom sa lente.

dagan sa bakantehan napulihan og kasub-anan kay ang tanang handurawang gibilin ko didto dili ko na makita; kinoral, ulipon, ug binilanggo kinis mga bilding. Apan, usahay, makahunahuna ko kon anaa lang unta koy selpon adtong panahona, tingali mabutang kos lente ang akong pagdagan-dagan, ang pakighagwa sa mga alibangbang, ang pagpangahoy, ang pagkatkat sa kamunggay, ilabi na ang pagtugway og mga kanding bahala nag maulahi ko pirme sa flag ceremony.

Segun pas akong maestrong si Adrian Ebesa, “Nature is so beautiful that only man can mar its beauty.” Mouyon ko niini.

Apan wala ba kita makahunahunag tandi sa daan ug bag-ong kabuntagon, diin ang atong paghinanok pugahon sa huni sa metalikong langgam ug bulhot metalikong kabayo tungod sa rason nga ang kalibotan gilamoy sa modernisasyon ug pagsaka sa populasyon sa tawo. Apan sa gitagamtam tang kaharuhay ug pagdis-og karon, wala ta makalingi sa hinay-hinayng pagkahanaw sa mga linalang, ilabi na ang atong lugar. Busa, kon manamin kitag suway sa lente sa atong selpon unya mohangop dayon sa salamin sa reyalidad, pangitaon ba nato ang hulagway sa kagahapon nga makita na lang nato sa google? Itandi ba kini nato sa kaniadto ug karon? Kon mahimo, pangitaon tag sulay ang nagkadaiyang kausaban, kay kon karon dali rang tigomon ang handomanan sa uska lugar aron handurawon sa sunod nga katuigan tungod sa lente sa kamera, dili man pod tingali lisod nga makigbisog alang sa kinaiyahan, alang sa kalibotan nga maoy naginusarang planetang makahatag og puluy-anan kanato.

Karon, kanunay kong maghandom nga dili na unta ko pukawon sa makalilisang nga bulhot sa metalikong kabayo. Makahunahuna ko, dili na ba gayod mabalik ang panahon nga tuktugaok sa sunoy ang tamdanan nga puyde nang manganaog ang kabataan aron sila magduwa? Tingali, sa damgo mobalik kini.

Apan sa tinuod lang, lahi na ron ang kabuntagon nga akong kanunay sugaton. Kon ang daan adunay makahupay nga kasinatian, ang bag-o wala nay pagmaya. Wala nay natural nga simponiya. Gilukop kinis mga tingog nga wala ko masayod kon mahanaw ba o dili sa umaabot. Gibuntog kinis hataas nga mga koral, bilding, ug kabalayan, hinungdan nga ang Adlaw dili na makagakos sa ubang tanom nga naghuwat sa iyang bidlisiw. Kon mouwan, dili na susama sa una. Wala nay kabataang naghikabhikab maligo sa uwan. Gipulihan na pod og mga poste ang habog nga kahoyng kaniadto kanunay namong katkatan, ang kable sa kuryente maoy nahimong bag-ong batoganan sa kalanggaman nga wala mahibawong ang ilang gibatogan mamahimong mokutlo sa ilang kinabuhi. Ang alimyon sa yuta matag bunok sa uwan dili na susama kadtong wala pay daghang balay nga gitukod sa among lugar, baho na kini; hugaw ang tubig nga modagayday sa sandayong sa balay, ug abunda kaayos basura ang salidsid sa dalan. Apan, nakapangutana kos akong kaugalingon, nakabantay pod ba kaha ang akong mga higala niining problemaha? Makabati pod ba kaha sila sa akong nabati inigtan-aw nakos gilubngan sa among handurawan nga dili na puparehag pustora samas hulagway nga ilang gitan-aw karon sa ilang selpon?

Karon, dili na maihap ang lente nga matandi ta, adunay gamay ug dako nga lente. Adunay lenteng yano rang bitbiton.

Apan sa nagkadaiyang lenteng atong masugatan, anaa bay lente alang sa kinaiyahan? Kanang lente diin mahulagway ang bag-o ug daang kilumkilom, kaudtohon, kabuntagon, o di kaha ang kalibotan. Daghan nang tingog ang madungog ilawom sa lente, apan molungtad ba kini? Kon molungtad man, hangtod kanus-a? Hangtod ba nga makatamak kitag balik sa lugar diin atong mahagwag balik ang mga alibangbang? O, hangtod lang kini sa takna diin ang atong mga tingog didto ra gihapon matanggong ilawom sa lente. Ang nakabentaha lang sa bag-ong henerasyon, puyde pa nilang maluwas ang kabuntagon sa paghikog luyo sa bumubuswak nga banagbanag, apan ang akong kabuntagon, dili ug dili na gayod nako maluwas pa. Natun-as na kini.

Daghan nang nahanaw sukad nga midis-og ang among lugar sa Pajac. Niadtong dili pa uso ang pagdis-og, sama nig probinsya ang among lugar. Abunda kaayos mga langgam, lukton, alibangbang, tanom, kahoy, ug ang dili nako makalimtan mao ang matahom nga kabuntagon nga hangtod karon ako pa gihapong gihandom. Dili gani ko manumbaling kon unsay isulti nila kanako kon mobunok ang uwan kay mokaratil gyod kog dagan aron saulogon ang pagbunok niini. Anaay kagawasan ang pagkaligo sa uwan, apan morag nabag-o pod ang uwan tungod sa rason nga sakit na kini kon modap-ig sa akong panit.

Busa, kon aduna lang gayod koy selpon kaniadto, dali ra nakong mapriso ang daang kabuntagon sa birtuwal nga kalibotan ug kon moabot sa bag-ong kabuntagon, aw, manakop ko didtog mga alibangbang ug lukton, ug mangitag damang. Mangomosta sab kos mga kahoy sa dili pa ko molingkod ilawom sa ilang landong aron maminaw sa simponiyang gihalad sa kalanggaman dinhi kanako, gakson ko sila ug hagkan kay mituo man ko nga ang kinaiyahan ug ako, wala ra gyoy kalahian.

(KATAPOSAN)

Gumalaysay

tl-ph

2023-05-01T07:00:00.0000000Z

2023-05-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281616719717782

Manila Bulletin Publishing Corp