Manila Bulletin

SURUMAWA

Nobelita ni John Danté

(Ika-13 nga Anib) Pagpanalipod

TULIN ang dagan sa mga paraw ibabaw sa gamaw sa dagat, daw mga barungoy kining nangikyas sa balod.

Dili na lang ang hangin sa kalibotan ang gatulod sa mga paraw kondili ang gahom sa mga Arbatanhon pinaagi sa ilang mga patik nga mitawag sa dalimuos aron dal-on sila sa labing paspas nga takna didto diin nagalangoy ang surumawa.

Ibabaw sa mga paraw nanaglupad ang mga anarka sa bukubuko sa ilang mga arkanawa, ug giunhan sila sa radya ug sa duha ka sulab nga hait ang pagsuhid sa ubos diin nagpangita silag bisan gamay lang nga timailhan sa mangtas nga anaa sa tubig.

“Marabi, diha ka lang sa akong luyo,” pamulong pa ni Ardalyan sa iyang higala. “Kapyot og tarong. Dal-on tikang buhi ug luwas liwas ini!”

Wala makita ni Ardalyan, apan namula ang dagway sa iyang higala. Napuno kini sa kalipay— kalipay nga mitandog kaniya, ug mahinumdoman sa kahangtoran.

Sa unahan, nakit-an na nila ang buaya. Misaylo na ang surumawa sa suba, ug mitumaw didto sa Lanaw Umnud, nga tataw usab nga makita gikan sa kasadpang gambayan sa Arbata. Mingbalik na ang kusog nga mga hangin. Nagtihol na sad kini. Usahay, mao rag mokunhod. Dayon mokalit na sad og kusog. Ang langit, bisan napuno sa mga ulumuom, wala gatakob ang kangitngit, kondili adunay luspad nga kapula nga gahayag sa palibot. Adunay nangalangkat nga mga kahoy. Bisan ang dagkong mga bato nanglupad sa hagupaas sa unos. Giagyag na sad ang kalikopan sa gahom sa katalagman.

Sa gambayan sa ilang gingharian, makita upod nila ang galupad nga mga bandila sa mga kalkaras— anaa ang hukbo sa kasadpan nga andam mahimong kalasag sa ilang gingharian kon ugaling mapakyas man ang panon sa hari. Naglupad kining mga bandila taliwa sa hangin dala sa manukmanok nga unos nga gidala sa gikahadlokang surumawa ug sa bagyo nga nalilok sa mga panganod. Ang mga manggugubat-magbabalantay sa gambayan nga nagpabilin sa gingharian, daw nahimong mga banwag nga nagabarog ug nagasidlak sa matag haligi sa mga dakbalay, apan bisan usa kanila walay miirog. Walay misuway og labang paingon sa kapintas nga ilang nasulagmaan sa unahan. Ang kinasidlakan sa tanang banwag nahibaw-an nilang si Arbanwa nga ig-agaw ni Ardalyan. Hugot iyang sugo sa iyang kahukboan nga maghulat da isip taming sa gingharian kay mao kini ang ulahing sugo sa Unang Sulab, apan karon nga nahikalimtan na si Armindras, mihanap iyang panumdoman ug nagtuo siyang ang radya ang misugo ani kaniya. Dili sila puydeng molabang. Kinahanglan hugtan nila ilang paglaom ug pagsalig sa mga magsusumpo nga masumpo gayod kini nila ang katalagman nga wala pa nila mailhi apan diha nga mitumaw na sa lanaw, ug mipadayag kanila ang dakong buaya nga gadala og baga nga dag-om nga mituok sa balaang bukid sa Unambatu, nasayran nila nga kini nga tahas lisod kaayong taposon, apan wala gayod sila manglabang. Kondili, mipapukaw na hinuon silag taman sa ilang mga patik, sa gahom nga nanubay sa ilang kaugatan, lanog ang Balaang Balaod sa ilang kaisipan, aron makit-an sila sa hari ug sa hukbong panagatan ug pangluparan nga sila anaa, galantaw, ug masaligon kanilang matapos nila ang tahas nga ilang gisugdan. Sila karon ang mga bituon nga

nagdilaab taliwa sa kangiob sa mabagang ulumuom ug sa nanaglabay nga pulang mga kilat.

Paspas nga nanglupad lapas sa buaya ang mga anarka ug minglibot sila aron atubangon kini ug panalipdan ang Arbata. Gipatung-an na nila karon ang surumawa. Ang mga anarka ang makigbangi gikan sa sidlakan ug ang mga paraw-panggubatan nga gasunod ang mobangga gikan sa kasadpan.

Ang buaya, karon mga mihaw-as na kini pagbalik sa tubig-tab-ang sa lanaw, mitutok sa hari ug daw gangisi kini nga gatamay kaniya. Dili na kini susama kadak-a niadtong una nilang pakigbangi. Daw nakuhaan og katunga ang gidak-on sa buaya. Migamay, apan dili maingong gamay nga dali lang malupig.

Mibukal og kalit ang tubig. Mialisngaw ang aso gikan sa lanaw ug nangahadlok ang mga kalkaras basin maghimo na upod kinig gabon ug maglisod silag pangita sa kasingkasing niini nga angay nilang kutloon ug tiwasan. Nagbula-bula ang tubig. Nagbukal-bukal sa kainit gikan sa lawas sa mangtas. Ug sa kalit gikan sa lanaw minggimaw ang daghang gagamayng buaya, tuko, tiki, tabili, ug halo nga gipanugkan og mga pako. Managsama kini sila sa panon sa mga buyog nga namutho sa tubig, nanglibkas, nanglupad, ug nangalibwag sa hangin. Nabuak ang alirong sa mga anarka ug gipanggukod ug gipanigbas nila ang nanaglupad nga mga kasway niining surumawa, ug napuno sa kabaho ang hangin. Daw mipaso sa ilang ginhawaan ang nangalisngaw nga kainit sa matag mananap nilang makutlo. Apan nagpadayon sila. Wala silay hunong nga nanunggab ug nanigbas sa mga tipaka sa katalagman. Gipangsignit sa kalanggaman ang uban niini. Aduna upoy nanglupad nga mga anarka nga gitabangan sa mga mananap. Gagmay tuod sila apan kon magdungan kini silag pamaak sa usa ka arkanawa, bisan mas gahi pa sa puthaw ang mga balhibo sa langgam, daw gipaksitpaksitan kini nila, gihimulbolan, ug adunay duha ka arkanawa ang nangahulog sa tubig, nahutdan sa kinabuhi.

Mingdagsa dayon ang mga paraw. Ang mga nanagbugsay karon mingsalom ilawom sa lanaw ug didto sa tubig, dili hikit-an, apan ila didtong gipanigbas

Nakabsan si Marabi sa iyang kinabuhi. Ug kini gikaguol kaayo ni Ardalyan. Unsay mahitabo niya niining pagtaliwan sa iyang pinalanggang ulipon?

ang nagkadaghan usab nga mga mananap nga naggikan sa surumawa.

Taudtaod, nabantayan nilang migamay na pod ang surumawa. Sikatloan na lang kini sa gidak-on niadtong didto pa sila nakigbangi sa kadagatan sa Silumban. Apan dako gihapon.

Sama gihapon kadak-a sa gamayng isla nga malumos sa dagat inigtaob. Kinsay unang mahurot— ang surumawa kaha o ang mga manggugubat?

Dayon, gikan sa kinatas-an, sa kalangitan, adunay natagak nga kilat nga bughaw paingon sa surumawa. Gisugat ang bughaw nga kilat og pula pod nga kilat nga naggikan sa lawas sa mangtas. Mibuto ang saba kaayong dahunog sa duha ka kilat nga nagsangka. Daw adunay bukid nga nabuak. Mingkatag ang mga dagitab ug managsamang nangaigo ang mga anarka ug mananap, ug kutob sa nangaigo, nangahulog upod sa lanaw nga naupsan na sa kinabuhi.

Mitumaw gikan sa panagsangka sa lipak si Armindras nga daw gadilaab ang mga patik sa kasiga sa iyang panit. Ang mga mata niya napuno usab sa kahayag nga mipuli sa itom niya nga tawutawo. Misibog silang duha sa iyang langgam palayo sa surumawa ug mibalik ngadto sa radya ug ni Ardalyan nga tutok nga gamatikod sa kisaw sa mangtas.

“Igo na ba kadto aron masabtan nimo ning bagad sa surumawa, Mahal Nga Radya?” maoy pulong niya sa iyang hari.

“Igo na, Higala,” pahimatngon sa hari. “Apan, gikinahanglan nato ang imong gahom gikan ni Malanugun aron masumpo kining mangtas karon. Masaligan na ba nato ang imong gahom, Armindras?”

Wala motubag ang sulab nga itom.

“Mahal Nga Radya,” ni Ardalyan pa. “Kon itugot mo, mamahimo kong maduol kining surumawa aron matataw nako iyang baho, ug mapangita nako hain ang kasingkasing niini nga angay natong dugmokon. Mamahimo akong mouban ni Armindras sa iyang pagka lipak. Andam kong buhian akong kinabuhi karon aron mahatag ko kaniya ang kasayoran kon asa kinahanglang maigo ang surumawa aron maundang na kini—”

“Dili kana mahimo, Ardalyan,” matod pa sa hari. “Ang imong gahom, wala moangay sa panagbangi nato karon. Wala pa ba gihapon ka kasabot? Dili pa kini ang imong takna.”

“Nahibalo ako, Mahal Nga Hari, apan nagsakit ang akong dughan nga nagtan-aw sa atong kaubanan nga anam-anam nga nangaupos.” Masupakon apil ang tingog niya apan wala ra kini panumbalinga sa radya. “Migahin akog tulo ka tuig sa pikas kalibotan alang lang niining pakigsangka nato karon. Giandam ko ang akong kaugalingon, halos gikawagtang sa akong panimuot kining pagdawat ko sa gasa. Apan lisod pa gihapon dawaton nga ang buhat ko lamang karon mao ang magmatikod ug maghinumdom, ilabi nang makita nakong gikamatay sa matag gutling sa mga Arbatanhon kining pakigsangka nato karon.”

Si Marabi nga naminaw niini, miduko lamang. Nahibalo siyang adunay kausaban kang Ardalyan sukad nga naigo sila sa radya sa milabyog nga ikog sa surumawa. Nahibalo ug nakabantay siya, susama sa paghimatikod niya kang Ardalyan sukad pa sa una nilang panaghimamat, nga karon aduna nay mas bug-at nga giluom ang anarka. Mas bug-at nga dili mahubit nga kaakohan ug kagul-anan.

“Ang tahas mo,” pulong pa sa hari, “molungtad human niining katalagman karon. Karong adlawa ang sinugdanan lamang sa imong kalisdanan. Tinuod, maingon nato nga mao pa kini ang sinugdanan lamang sa tanang kalisdanan natong tulo nga nakadawat sa gasa, apan ang kanang gasa mo gilaraw sa mga Diwata nga mohinumdom. Mao nang ang angay nimong buhaton karon ang magmatngon, ang maniid, magbantay, ug mangandam. Kinahanglan, sa tukmang takna, makit-an mo ug mailhan mo ang tinuod nga baho niining mangtas. Nianang paagiha, ang mga katalagman nga sumusunod pa, mahimoan mo og mga lakang aron kita nga tawo makapanalipod sa umaabot pang katuigan.”

“Tumanon ko ang imong sulti, Halangdong Hari, apan anaay dalang kayugot. Sakit kaayo ni kanakong magtan-aw lamang samtang ang kaubanan ko anam-anam nga nahutdan sa ilang ginhawa. Bisan sakto ka, ug motuman ako, mas palabihon ko pang mahiagomon ang kasakit sa patik nga pula kaliboan ka higayon kaysa magtan-aw ako kanila karon nga nangamatay!”

“Pagpapuno sa kaisog, Ardalyan!” Lagarat ang tingog sa radya. “Human niining adlawa, mahibulag na kitang tulo nga gigasahan sa mga Gikanta. Pagpakalig-on, Kalkaranu! Gipangita mo ang kamatayon, ug mao kana ang mas sayon nga dalan. Apan, pagpakabuhi. Sagubanga ang mas lisod nga tahas nga giako mo karon.”

Mihilom na si Ardalyan. Mitan-aw siya, mitutok, ug naniid sa mangtas nga igo lamang mingisi kanila. Dili na kini kaabli sa iyang madilaabong baba apan ang ngisi niini gapanamay kanila karon. Nanakit ang bag-ang ni Ardalyan nga gahilom.

“Ginong.” Gibutang ni Marabi ang iyang palad sa bukubuko ni Ardalyan. Ang kainit niini mipagaan sa gibati sa anarka. “Ginong, ah, dili. Ardalyan.” Namulong siya. Ug taliwa sa kagubot siya miingon sa kanhi niyang agalon, nga karon giisip na niyang pinanggang higala, “Alang sa kaugmaon. Mao kanay imong gitudlo kanako niining duha ka adlaw natong panaghimamat. Apan bisan sa kadali lang sa panahon nga kita nagkaila, gipangga na gayod tika. Gipangga sa hilabihan! Gahangad ako kanimo kaniadto pa, dili lamang sa imong pagka anarka, kondili tungod sa imong kaisog ug kalig-on, ug paghigugma sa katawhan. Lawom imong pagmahal sa mga Arbatanhon. Hinaot, masuklian ka namo sa imong pagpangga diri kanamo. Ikaw ang bugtong iwag nga nakapahayag sa nagngitngit kong mga mata. Salamat.”

Milingi si Ardalyan kang Marabi. Nagbasa ang mga mata sa anarka. Iyang gikuptan ang likod sa ulo ni Marabi ug gidatol ang agtang niini sa iya pong agtang. “Dili, Marabi. Salamat! Salamat kaayo! Daw nahuwasan ako sa kahadlok! Gipuno mo ako sa paglaom! Human niini, mamauli kita nga madaogon. Mangisda kita sa Umatya. Manglaag kita sa inyoha sa sidlakan ug mangayam kita sa Lakalaka. Mahuman lang ni. Mahuman lang ni!”

Mipahiyom lamang si Marabi.

Mitutok pagbalik si Ardalyan ngadto sa kagubot. Naniid siya. Naminaw. Nanimhot. Mibati. Ug samtang nagpamatyag siya, iyang gihinumdoman ang baho sa pakiggubat, ug ang baho sa surumawa. Gihinumdoman niya ang agas sa dugo nga nagtulo kuyog sa ulan. Gihinumdoman niya ang kabaligho sa mga mata sa iyang kaubanan. Gihinumdoman niya ang kalisang ug kakurat, ang kasubo ug kahigwaos, ang kasakit ug pagmahay sa mga dagway nilang tanan. Gihinumdoman niya ang dahon nga napupo gikan sa sanga. Gihinumdoman niya ang mga balod, ang mga aliki, ug ang mga pisik diha sa tubig. Gihinumdoman niya ang dahunog ug ang kurog sa yuta. Gihinumdoman niya ang mga pahit, panagpingki, sulab nga mitastas sa panit, kuko ug sungo, balhibo nga nangalaksi, ikog nga nangwitik, singgit, tiyabaw, lagitik, ug panghupaw— walay nakasakgaw sa paghinumdom ni Ardalyan. Gihakop kini niyang tanan sa hunahuna ug gisipong sa gahom aron dili na mahikalimtan sa kahangtoran. Dili na kini mawala sa iyang panumdoman. Gahayag ang patik sa iyang agtang. Ang tanang kasamtangang kasinatian, gisuyop niya sa iyang panumdoman. Dili siya pupuydeng moirog. Kinahanglang motan-aw. Kinahanglang mosuyop. Kinahanglang motimaan.

Milupad si Radya Aragana kuyog ang iyang arkanawa duol sa itom nga mga panganod. Mihayag siyang daw bituon taliwa sa mga dag-om. Nag-inusarang mahayag nga bituon. Mibanwag ang iyang kahayag ngadto sa mga manggugubat nga nakigsangka sa mga mananap nga nagkatag panggubatan. Bisan usa niini walay nakalapas sa ilang hukbo ug walay miabot sa gingharian. Abtik silang nakigharong sa mga kasway sa katalagman.

Misamot ang kahayag ni Radya Aragana. Mihayag ug mihayag ug mihayag ang kalangitan nga daw nahibalikan sila sa buntag ug ang dag-om naulaw sa langit. Nawala ang arkanawa sa radya. Apan, adunay kalahian sa dagway sa ilang hari.

Sama sa gibuhat niya niadtong gikilatan nilang Armindras ang surumawa sa wala pa sila mapadpad ngadto sa dapit sa mga diwata, gitugkan usab og mga pako ang hari. Dili na kini pako sa alibangbang. Pako na kini sa langgam. Puti nga mga pako nga daw winisikan og dugo sa nanagpula nga mga lawi nga nanglugway sa mga tumoy.

“SU-RU-MA-WA!!!” Gadahunog ang tingog sa hari ug gaalingawngaw sa kawanangan. “SUGDAN TA ANG SAYAW SA KATUIGAN!!!”

Ug misalibwag ang kahayag nga daw mga bituon nga nangatagak gikan sa mga pako sa radya. Mingadto ang kahayag sa matag manggugubat nga nakigsangka sa katalagman ug susama sa mga gapasan, gipunting ang mga ulo sa mga nakiggubat, ug gipuno sila sa gahom. Nanglimbasog ang mga kalkaras. Napukaw nga walay sama ang mga patik dinha kanila. Sa kalit adunay pito ka lipak nga ming-alirong sa dakong buaya ug mikutay kini paingon sa mangtas. Sa tan-aw sa uban, pito lamang kini ka managlahing kilat. Apan nahibalo si Ardalyan kon unsa to— kon kinsa to!

Si Armindras kadto ang pito nga mingbutho sa nagkalainlain kutlo sa gutling ug tungod sa kapaspas sa mga panghitabo daw pito ka lipak ang ming-igo sa surumawa. Apan si Armindras gayod kadto. Tataw ang iyang baho nga nasimhotan dayon ni Ardalyan bisan nipis pa kaayo kini sa hangin, apan tungod sa gahom sa hari, misud-ong ang hilabihang gahom kaniya ug nakab-ot niya ang ang-ang sa kusog ug kahibalo nga wala pa niya masinati kaniadto.

Pito ka higayon ang Unang Sulab nga milakbay ug mibutho— sulod lamang sa usa ka gutling— ug sa nagkalainlaing giwang libot sa buaya mibundak ang pito ka bughawng kilat ngadto sa surumawa.

Apan dili buot sa mangtas nga malupig lang siya sa ingon kasayon. Gikan sa mabaga nga dag-om adunay pula nga kilat nga nahulog ug didto kini matagak kang Radya Aragana nga sa hangin naglupad, ug gikutayan sa hilabihang kadaghang dagitab iyang lawas. Nagbugno ang puting kahayag ug ang pulang kilat sa kalangitan samtang ang pito ka bughawng lipak nga si Armindras miduot ngadto sa lapokong kubal sa surumawa ug gipangita niya ang kinauyokang binhi sa katalagman, ug kini iyang gibuak!

Gihulbot ni Aragana ang iyang kampilan. Ang kutay sa kilat natigom didto sa suwab sa hinagiban. Gisuyop sa kampilan ang mapintas nga pulang kilat. Adunay miligtik. Napusgay og kalit ang madiyamantehong suwab sa hinagiban sa hari. Nabuak kini sa daghang tipaka ug nangalagpot nga susama sa aligato nga anam-anam nga nangaupos.

Sa ulahing mga gutling nga nakaamgo pa ang surumawa, mibuhi na pod kini gikan sa langit ug usa ka lipak nga pula.

Ulahing nakit-an ni Ardalyan si Marabi nga miambak gikan sa bukubuko sa arkanawa ug midagan siya. Gahayag og hilabihang gidlak ang tuong pulsohan sa batan-on diin anaa gipatik ang gahom sa mga Balod, ug, mibaton og dugang nga kusog si Marabi. Hilabihang kakusog! Mikatkat siya sa hangin nga daw mikatkat lamang og hagdan. Ang matag tunob niya gitikang didto sa matag lagdo sa ulan ug siya misaka. Ang lipak gapaingon kanila. Midupa si Marabi.

Dihadiha, adunay nahinumdoman si Ardalyan. Nahinumdoman niya ang usa ka hulagway nga wala gayod mawagtang sa iyang pagtimaan sukad pa sa iyang pagka bata. Si Muluki katong anaa sa iyang panumdoman. Nahinumdoman niya ang pula nga baki nga miambak paingon kaniya. Nahinumdoman upod niya ang kamot sa iyang higala nga miali sa gaambak nga baki. Didto nagsugod ang iyang pagtuo nga siya ang nagdala og kaalaot sa iyang mga pinalangga. Siya man unta to ang mahilo sa baki. Siya man unta to ang mamatay niadtong higayona. Apan naluwas siya. Giluwas siya. Giluwas siya sa iyang higala. Si Muluki nga bata pa, ug taas pa unta kaayog panahon nga motagamtam sa iyang kinabuhi, nakalasan sa iyang kaugmaon sa usa ka hapon nga panagdula. Wala na si Muluki, apan ania karon si Marabi.

Si Marabi ang midawat sa mapulang lipak nga natagak. Mikutay kining kilat sa iyang lawas ug didto nanggawas ug nanalibwag sa iyang mga tudlo, ug bisan usa ka dagitab wala gayod makatilap sa panit ni Ardalyan ug Alimyunan. Lanog ang buto.

Miputi ang mga mata ni Marabi ug napagtong ang iyang panit nga daw gikuris-kurisan sa daghang porma sa gamot nga maoy inagian sa kilat diha sa iyang lawas. Natagak siya gikan sa langit.

Adunay kahilom nga misaliyab human sa malanog nga buto. Sa kahikurat, igo lamang nagtan-aw si Ardalyan sa iyang higala nga nahulog. Gililok kini nga hulagway sa iyang panumdoman. Dili na kini niya malimtan. Si Alimyunan ang midayon og sawop ngadto kang Marabi ug nadakpan kini niya sa iyang kuma ug dali-dali sila nga mingtugpa sa lapyahan.

Gibutang ni Alimyunan ang lawas ni Marabi sa basa ug bugnaw nga yuta ug ang kabugnaw niini igo dayong midawat sa ulahing init sa lawas sa nagluwas sa anarka ug sa langgam. Buot bawion ug kuptan ni Ardalyan ang kainit aron magpabilin, apan wala magpaluwat ang yuta. Gutom kini sa kainit sa nagminatay. Nahinumdoman ni Ardalyan ang garapa nga gitunol kaniya ni Maragbasan. Iya kinig gikuha gikan sa iyang gansing. Giablihan kini ug gihuwad ang latokon nga labiyaw sa baba sa iyang higala. Wala. Walay nahitabo. “Marabi, bangon! Marabi!” Nagkaluspad lamang ang napaig nga dagway sa iyang higala. Nahurot na ang tanang kainit sa lawas niya. Gikaon na sa yuta.

Didto sa lapyahan nagsubo si Ardalyan ug Alim alang kang Marabi. Apan didto sa mga balod sa lanaw, gitipuk-an sa mga anarka ang nahulog upod nilang hari gikan sa langit. Giluwas nila kini gikan sa pagkalumos.

Milingi si Ardalyan sa gilutawan sa surumawa sa dihang nakasimhot siyag angso nga bug-at kaayo nga nangab-ot sa iyang kalag. Adunay mibuto ug anaay itom nga bato nga nalagpot sa langit gikan sa naukab nga lawas sa buaya. Itom ug lapokon ang bato. Kalit kini nga nabuak ug nanglupad sa pito ka managlahing kapaingnan palayo sa Arbata ug nangahanaw kini.

Ang mga kasway sa surumawa— ang mga buaya, tuko, tiki, tabili, ug halo— karon nag-iyahay nag panglingkawas palayo sa kagusbatan. Ang uban nangadakpan pa sa mga manggugubat apan aduna gayoy uban nga nakaikyas agi sa kagubot ug kalisang nga misunod.

“Ang radya! Ang radya! Tabangi!” Madunggan ang kusog nga mga singgit sa mga manggugubat. Mingpaingon ang nangahabiling mga paraw sa nagtipun-ok nga katawhan.

Ang mga banwag sa mga haligi sa gingharian karon nanglabang na paingon kanila. Luwason sila sa mga bituon nga gapaingon. Luwason sila. Maluwas pa sila. Maluwas pa si Marabi.

Gikan sa kasadpang gambayan, mipanon ang mga magbabalantay, ang hukbo ni Arbanwa, nga nagdala og kahayag sa nagkalawos nga bagyo. Maingon silang lamogon nga mga sidlak sa mga mata ni Ardalyan nga nabasa sa paghinilak. Sa ilang himaya, miabot sila sa panggubatan— hayag nga mga pako, mga panit— daw mingkunsad sila nga mga Diwata.

Gikaway-kaway ni Ardalyan ang iyang mga bukton aron makit-an siya sa nagpaingon kanila nga mga anarka. “Tabang! Tabangi kami!” maoy singgit niya. “Si Marabi! Intawon tabang! Tabangi kami!” Wala siya mihunong og panawag.

(PADAYONON)

PUWERTENG paita sa akong Abril 2023. Gawas nga Abril ang Semana Santa diin, isip Katoliko kinahanglan isipon nakong balaan ang 7 ka adlaw sugod sa Domingo sa mga Lukay (Abril 2) hangtod Domingo sa Pagkabanhaw (Abril 9). Anang Domingoha angay sab kong magpista, maghudyaka pa gani kay nabanhaw na Siya. Ang nakademalas kay niadtong Abril 1, miabot sa ako ang balita nga mitaliwan sa miaging gabii ana ang manghod sa akong inahan apan wa pa koy panahon mobiyahe ngadto sa ilang lungsod kay gawas nga daghang apasonong trabaho intawon, diha koy di kabiyaang responsabilidad anang pagka Abril 11 maong Abril 13 na gyod ko nakibiyahe, igo na lubong sa akong iyaan apan balik dayon kay reyunyon namo sa akong mga kaubang minggradwar sa hayskol anang pagka Abril 16, usa usab ka dili kabiyaang responsabilidad kay ako may ilang presidente. Paita. Dili ra unta siya pait kon wala pa ko moboluntaryong mohimo sa usa ka dinalian nga report ngadto sa Department of Health (DOH) nga nagkinahanglan og pila ka gabiing belar sulod sa mga adlaw nga giplastar nako ang reyunyon. Maayo na lang kay nahan-ay ra pod baya tanan. Hah, paminaw nako ingon kog nagsakay og balod, usa ka minuto tua naghikab-hikab sa kahinam ug kahadlok kay gituboy sa balod nga taas pas mga punuoan sa lubi sa baybayon, pagkasunod minuto tua gahiyak-hiyak ang tiyan kay kalit lang mitiklaob ang balod dayong bunal nako sa lapyahan. Paita.

Maayo na lang gani kay nagboluntaryo kog penitensiya sa tibuok 40 ka adlaw sa Kuwaresma, sugod niadtong Miyerkoles sa Badlis (Ash Wednesday, Pebrero 22), ang primerong adlaw sa Kuwaresma sa mga Katolikong sama nako. Primero ko ning personal nga penitensiya diin gihalad nako ang dili pagkaon sa akong paboritong humba, patatim, ug crispy pata, aron kinta mabut-an ko. Ha-ha-ha. Morag wala pa ko mawad-ig paglaom lugar nga matarong pa nako ang akong nagkayamukat nga kinabuhi. Wala pa ko makaagig penitensiya kay kaniadtong nagdako ko, medyo gilugwayan man sa Simbahang Katoliko ang mga regulasyon sa mga ritwal sa relihiyon. Wala na pugsa ang mga Katoliko nga magpenitensiya pinaagi sa pagpugong sa ilang kaugalingon nga mohimo og mga buhat nga makatagbaw sa ilang tawhanong panginahanglan sama sa kaon, inom, ug uban pang mga gabuhaton nga sa hunahuna pa lang gatiyam-tiyam na sila.

Sa panahon kuno nga nagdako ang akong mga ginikanan, estrikto gyod ilang mga ginikanan nga tanan magpenitensiya sulod sa Kuwaresma ug magpuasa gyod og kaon og karne sa Semana Santa kay estrikto ang Simbahan niini. Naabtan ko pa ni nga estriktong balaod niadtong ako nay bata, maong basta Kuwaresma nihit kaayo ang pagkaon sa among balay ug sa Biyernes Santo, tinughong ang pamahaw, munggos ra gyod ug bulinaw ang paniudto, ug tabirak ray kaonon pagkahapon. Puasa na sab gikan alas 3 sa hapon hangtod pamahaw sa sunod adlaw. Dihang nadako-dako na ko, morag mabati ko pa hangtod karon ang paglugti sa kadena niini nga tulumanon dihang gitugtan na sa Simbahan nga dili na magpuasa ang mga tigulang, bata, ug kabos. Puyde na silang mokaon unsay makaon nga naa kay sa kanihit kunos pagkaon ug mga kahigayonang matagbaw sila sulod sa tuig, morag igo na kuno na nga puasa. In fairness sa mga tawo, morag daghang supak sa maong pagluag sa tulumanon apan nawala sab ang pagpugong sa pagsubay sa dalan sa katagbawan. Kining

kawalay pagpugong makahuyang gyod sa tawo.

Maong ganahan kos mga Muslim kay ang ilang Ramadhan kaniadto, Ramadhan lang gihapon karon diin ang tema kanunay: pagpugong sa kaugalingon nga dili magpahutak og kaon ug inom, ug dili gyod magpakadaotan, bisan sa hunahuna. Dako na kaayong kalamposan sa tawo kon mahimo na sulod sa usa ka bulan, uy! Lisod na apan ang nakanindot sa mga Muslim kay gabuhaton nila kini isip pamilya o katilingban, dili parehas kinta sa mga Kristiyano nga sila ray magbuot kon magpenitensiya ba sila o dili. Nindot pa gyod diay kay sulod niana nga bulan sa Ramadhan, human sa pag-ampo sa hapon, magtapok-tapok dayon sila ug mag-estoryahay kauban ang mga bata samtang mangaon. Diha diay sa Ramadhan makat-on ang mga bata sa ilang tinuohan kay dihang panahona dili lang sila mag-ampo ug magbasa sa Qur’an, tudloan pa gyod sila sa mga sayop nga bisan kon hunahunaon lang nila, makasala na sila.

Ang kataw-anan ini kay bisan wala nato hatagi og gibug-aton ang relihiyon sa tawo, dako og pahat ang iyang pagtuo sa iyang baroganan ug pag-ila sa maayo ug daotan. Ang kalig-onan sa mga lider, pananglitan, nagsandig sa ilang kalig-onan sa ilang pagtuo. Pananglit, isog nga tigpanalipod si Putin sa Christian Orthodox nga Simbahan sa Russia samtang si Zelenskyy nagdako nga gitago ang iyang relihiyon kay nagdako siya sa Russia kauban ang iyang Jewish (Hudeyo) nga iyang mga ginikanan kay didto man siya nagdako sa Russia diin bug-at pa gihapon ang dugo sa mga tawo batok sa mga Hudeyo. Sa kalig-on ni Zelenskyy nga lider, dili sab ko motuo nga huyang ang iyang prinsipyong gituohan. Sa ato pa, parehas silang Volodymyr Zelenskyy sa Ukraine ug Vladimir Putin sa Russia nga nagdako nga dunay Diyosnong tulumanon. Parehas pa gyod sila nga mga santoson og ngalan kay si Saint Vladimir usa ka inilang santos sa Christian Orthodox sa Russia ug si

Puyde diay kunong mapakgang kining pagka anguangohon sa mga tigulang kon aduna silay katilingban sa mga higalang ilang ikauban og rampa panagsa. Ang kakulangon sa edukasyon, ang kawala nay gamit sa ilang panahon, ug ang kawalay higalang ikakulukabildo matag karon ug unya makaanguango diay sa tawo.

kaniya sa ilang Jewish nga tradisyon bisan kon dili sama kang Putin ang gipakitang kadiyosnon ni Zelenskyy. Hinuon, dili man na lagi daogon sa gipamaba. He-he-he.

Ang pait kay wala tuod mag-away ang ilang relihiyon apan nagaway ilang baroganan. Ang kataw-anan pa gyod kay gitawag si Putin nga usa ka milagrosong tigpanalipod sa Kristohanong Simbahan sa Russia, samtang si Zelenskyy giila na karon nga bayani sa mga Hudeyo didtong dapita kay siya lang ang Hudeyo nga nakabarog nga lider sa usa ka nasod sa kalibotan nga dili Israel, ang nasod sa mga Hudeyo. Dako kana nga kalamposan alang sa mga Hudeyo nga sukad pa sa panahon ni Kristo wala gyod giila nga magdalag kaayohan. Kana nga pagtuo mao bayay rason nganong gilutos sila ni Hitler kaniadto.

Nah, paminaw nako, ang presidente ra sa Amerika, si Joe Biden, ang tinuod nga nagdakong Katoliko. Ambot lang ang atong presidente apan sa ato sang mga presidente morag si Noynoy rag si Cory ang nagdako nga pinasubay sa Katolikong pagtulun-an. Hinuon, kasagaran sab, wala na sa abilidad ug baroganan lang sa lider ang pagpatunhay sa kaayo diha sa usa ka katilingban. Naa na sa baroganan sab sa iyang mga katawhan. Mao ni akong nasabtan nganong dili lamang mga apostoles Niya ang gitudloan ni Kristo kaniadtong nanudlo pa Siya diris kalibotan apan ang masa usab. Maong importante sa Kristohanong kasaysayan ang pagpanudlo ni Kristo didto sa kilid sa bukid, kanang giingon nga “Sermon on the Mount” diin naghimo siyag milagro pinaagi sa pagpikas-pikas sa pan ug pagpahat-pahat og isda aron dili magutman ang mga lima ka libo ka tawo nga naminaw Niya. Ngano maghago pa Siya niadto kon dili pa importante nga makasabot ang kadaghanan? Kinahanglan daghan ang lig-on diha sa ilang pagtuo. Problema lang kay mao sab nay gituohan ni Putin— kinahanglan daghan siyag sakop, maong gusto niyang masakop og balik ang Ukraine. Ha-ha-ha.

Sa siyensiya sa chemistry, walay pulos kon usa lang ka lugas o pipila lang ka lugas ang mausab diha sa engkuwentro sa mga lugaslugas. Kinahanglang daghang lugas ang mausab una ta makaingon nga tinuod adunay nahitabong kausaban. Mao kana ang Law of Mass Action. Mao sab niy rason nganong segurado tang maukay niining away sa Russia ug Ukraine kon dili na mapugngan ilang panagbangi. Kuyaw pa gyod nga diri sa ato ang gubat kay ang China laban man sa Russia, samtang ang Amerika laban sa Ukraine. Maong bisan kitang mga mayukmok nga mga Pilipino angayng ligon diha sa atong mga tulumanon sa pagtuo aron ta kasabot sa dagan sa atong kinabuhi. Mao nay ilang pagaingnon nga gakailad man gani tas atong silingan nga parehas natog sinultihan kana pa ba unya kon lahi nag dila atong mga kauban?

Dugay nang namatikdan sa mga katigulangan nga kon did-an ang tawo pagpauyon sa iyang gana, molig-on dili lamang iyang lawas apan lakip na sab iyang kalag. Hayag pa gyod iyang panabot. Ang problema lang kay daghang Kristiyano karon, lakip na mga

Katoliko, ang wala na kasabot kon ang tawo duna ba gyoy kalag. Nah, nganong motuog kalag kon dili gatuo og Diyos? Mao kuno ni karon ang problema bisan sa Amerika. Kaniadto, malamposon kaayo sila kay Diyos ang sentro sa ilang pangagamhanan. Sila ra goy nasod nga ang kuwarta mipadayag nga naa sa Ginoo ilang pagsalig. “In God We Trust” maoy klarong nabutyag diha sa ilang dolyar, apan karon diha na lang gyod kuno nas kuwarta, wala na sa kasingkasing nila.

Maong nagpenitensiya ko aron akong makita unsay kamatuoran niining tulumanon sa penistensiya. Hala, hayahay ra nakong giyamiran ang patatim sulod sa 40 ka adlaw niini nga Kuwaresma nga unta kaniadto maghilak ang semana kon dili ko kakaon og pork chop o bisan humba man lang. Hinuon, human sa Kuwaresma, tambok gihapon ko apan gaan na akong pamati sa akong kaugalingon ug dili na kaayo ganahan mokaon og daghan. Mao na akong target baya, bahalag tambok basta himsog, malipayon, ug guwapa. Ha-ha-ha.

Sakto sab si Heraclitus, Bay, kadtong pilosopong Griyego nga nabuhi mga 600 ka tuig sa wala pa matawo si Kristo. Matod pa kuno niya, mas lisod pugngan ang pagpatuyang sa atong gana kaysa pagpatuyang sa atong kasuko apan nahimo nako sulod sa 40 ka adlaw. Mao tingali to nga nindot among reyunyon. He-he-he. Nakapugong baya sab kog kumot sa nawong sa mga nagsurangsurang nako sa panahon sa among reyunyon. Kalma ra ko gyod, wala gani ko masuko. Kaniadto pa to, maayo kahag wala nako tumbahig bangko ug giingnag pili, dagom o duryan? Siyempre akong buot ipasabot, pili siya barang o hapak og duryan sa iyang sampot. Ha-ha-ha.

Nindot pa gyod kay gawas nga hanutoy among reyunyon, malipayon kaayo mi kay wala namo damha nga abiabihon mig maayo sa katilingban ug sa among kanhi tulunghaan diha sa among pagbisita didto. Ay, ang rampa ug bahakhak walay tihik-tihik bisan kon medyo lumoy na. He-he-he. Ang importante diay sa mga ingon ana gawas nga nindot ang dagan, malipayon ang mga nagreyunyon nga mamauli dala ang mga hulagway sa kalipay. Paminaw nako mao ni akong grasya resulta sa akong penitensiya kay bisan nagkayamukat ko isip presidente, nindot ra gyod ang dagan sa reyunyon, salamat sa Diyos.

Importante kuno ni, matod pa sa Lancet Commission, mga siyentistang doktor sa medisina, nga nagtuki niining kahimtang sa gitawag og dementia, nga sa Binisaya pa anguango. Puyde diay kunong mapakgang kining pagka anguangohon sa mga tigulang kon aduna silay katilingban sa mga higalang ilang ikauban og rampa panagsa. Ang kakulangon sa edukasyon, ang kawala nay gamit sa ilang panahon, ug ang kawalay higalang ikakulukabildo matag karon ug unya makaanguango diay sa tawo.

Matod pang Viktor Frankl usa sab ka inilang siyentista, kon wala na tay mahimo sa pag-usab sa usa ka sitwasyon, usbon na lang nato ang atong kaugalingon aron dunay kausabang mahitabo. Hala, nausab baya sab ang dagan sa among pag-ilhanay ug paghigalaay human sa reyunyon. Matod pas mga batan-ong nakasud-ong sa among reyunyon, hala nagkita pa lagi sila human sa 50 ka tuig. Mao na. He-he-he. —

Gumalaysay

tl-ph

2023-05-01T07:00:00.0000000Z

2023-05-01T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/281857237886358

Manila Bulletin Publishing Corp