Manila Bulletin

LAIN SIA SA IBAN

“May kuwarta ka dira nga duha ka libo, Marilor, hatagi gani ako!” Pangayu kuwarta ni Benito ukon Itong sa iya asawa.

NI TONY A. AGUILAR, JR.

(NAHAUNA NGA BAHIN)

TUIG 1960, sang nagminyo sanday Tyo Apolonio Moralidad kag Tya Endriquita. 24 anyos ang edad sang bana, kag 23 naman ang edad sang asawa. Pareho sila nga high school graduate lang kag wala nakalapak sa kolehiyo. Nagapuyo sila sa bulobungyoron nga Barangay Gaub sa banwa nga Cabatuan. Panguma lang kag panukdap ang obra ni Tyo Ponyong ukon Apolonio. May ginsubli sia nga bantod nga talamnan sa iya mga ginikanan. May kawayanan man sia nga mga 50 ka puno nga nagatindog sa gabang sa hektariya nga duta. Ang iya kawayanan, sa takas lang sang bantod ukon rainfed nila nga talamnan. Magkatambi gid ang iya kawayanan kag talamnan. Ang tubig sa iya talamnan, naghalin sa banglid nga kawayan. Nga kon mag-ulan, nagadiretso sa iya hagdan-hagdan ukon bantod nga talamnan nga lima ka kahon. Lima lang ka kahon apang malaba. May binhi ini nga isa ka sako kag tunga nga humay. Kag makapatubas ini sang 35 asta 45 ka kaban ukon sako nga humay.

Ang ila balay, antad gawa sa karsada sing mga 150 ka metros. Bisan amo lang ini ang palangabuhian ni Tyo Ponyo kag Tya Endring, apang napadaku kag napaeskuwela nila ang ila mga kabataan sing matalunsay. Si Tya Endring may abilidad man nga makahibalo magpanahi sang mga bayu sang lalaki kag babae. Pati mga police kag security guard nga uniform, sagad gid sia. Lakip na ang mga pantalon nga maong kag manipis. Ugaling sining’ karon lang nag-uso ang human nga pantalon nga maong, nga ginatawag nila nga orig. Gani, naghina gawa ang nagapatahi sang maong sa iya. Apang sa manipis

nga tela nga pang-formal wear, sige ang iya pagpanahi. Amo ini ang iya abilidad nga nakabulig man sing daku sa ila palangabuhian.

Si Tyo Ponyong, nagapanukdap kag nagabakal sang sukdap sang iban. Sukdap nga ginahimo nga amakan kag tabungos nga bularan sang humay. Kag naganegosyo si Tyo Apolonio sang mga amakan, tabungos kag kaing nga ginasudlan sang mga pahu kon kutsisa ukon harvest sang mga bunga. Nagabakal si Tyu Ponyong sang sukdap kag ginapalala sa iya mga pigado pa gid nga kaingod. Kawayan lang nga malapad ang ila balay. May balkon, mayor, kusina kag dapog. Nga mataas ang antad sang salog sa duta. Gani hinimo niya nga lalahan sang amakan ang duta sa idalom sang iya balay. Duha ka amakan ang malala sa idalom sang iya balay, nga wala siklat ukon dingding sa idalom.

Sa sining’ ila nga palangabuhian, napaeskuwela nila ang ila pito ka mga kabataan. Maayo ang pag-alandihas sang edad sang ila kabataan. Duha ka tuig ang pinakamalapit nga antad sa ila edad. Lima naman ka tuig ang pinakamalayu nga antad. Bisan duha ang ila bata sa kolehiyo, mapaeskuwela man nila sing maayo. Ang subang nga si Lucia, nagaeskuwela sadto sa ISAT. Graduating na kuntani sa iya kurso nga pagkamanunodlo sa elementarya. Apang dimalas nga nakapamana sang isa ka seaman nga taga-Barrio Obrero. Sa eskuwelahan nagtubo ang ila love story. Dimalas nga wala nakatapos sang iya pagtuon, apang debuenas nga nakapamana sang seaman. Bisan nga inter island lang ang biahe. Ang iya bana nga si Dionesio nagasakay sadto sa barko nga Saint Joseph sang Negros Navigation. Nian, didto sila nagapuyo sa Barrio Obrero. Duha ka mga lalaki ang kabataan ni Lucia kag Dionesio.

Si Roquita ang nagasunod kay Lucia. Kaangay sang iya magulang, nagkuha man sang kurso BSEED ukon Elementary Education. Kaangay gid sang iya magulang nga namana man sang Third year college na sia sa ISAT. Seaman nga taga-Mangguna ang iya napamana nga si Adolfo. Apat ang anak nanday Roquita kag Adolfo. Magkatambi lang ang Barangay Manguna kag Gaub sa banwa nga Cabatuan. Temprano pa nagpamana ang duha ka babae ni Tyo Ponyong. Bangod mga maanyag sila nga mga dalaga, madamo sila sang tagpangaluyag. Si Adolfo ukon Umpo, isa ka seaman nga sa abroad ang biahe. Oil tanker sang PNOC ukon Philippine National Oil Company ang iya ginasakyan. Hakot sang oil ang ila obra gikan sa mga Arab oil producing country kag dal-on sa Pilipinas. Nian, si Roquita kag Adolfo, nagapuyo sa Barangay Mangguna.

Ang ikatlo nga bata nanday Tyo Ponyong kag Tya Endring amo si Enrique. Sang nakatapos sang iya hayskol, nakaobra sia sa IDECO ukon Iloilo Dock and Engineering Company. Didto sia nagadayon sa balay sang iya magulang nga si Lucia sa Barrio Obrero, samtang nagaobra sa IDECO sa Lapuz. Apat ka tuig ang iya obra didto kag sang ulihe, nagkuha sia sang pasinawawan sa marine engineering. Sadtong tuig 1976 uso pa ang magkuha ka sang pasinawan sa marino. Nga bisan wala ka nakaeskuwela parte sa marino. Bangod maalam nakapasar si Eking kag nakasakay sa inter island nga barko sang Cebu Shipping Company. Nakapangasawa sia sang taga-Barrio Obrero kag nakaangkon sila sang tatlo ka mga anak.

Ang ikaapat nga anak sang mag-asawa Moralidad, amo si Apolonio Jr. Nian ang iya palangabuhian daw nakailog sa iya nga amay. May pagkanegosyante gamay. Negosyante sa mga produkto nga human sa kawayan. Kaangay sang iya iloy, nagkuha lang sia sang bokasyonal nga kurso nga pagpanahi, sa Miraflor Fashion Academy sadto. Bangod may balatian nga asthma, wala sia nagplano nga magbutho sa marino, kay nahibal-an niya nga indi man sia mabaton sa barko. Mga maayo sang paglawason ang mga ginabaton sa barko. Nakapangasawa si Onyok kay

Flordeliza. Nga isa ka maestra, nga taga-Sityo Sibukawan sa ila man barangay. Nian, diri sila nagapuyo malapit sa puloy-an sang ila mga ginikanan. Tatlo ang ila mga anak nga duha ka lalaki kag isa ka babae.

Ang ikalima nga bata sang mag-asawa Moralidad amo si Benito. Maalam si Benito apang, Furniture and Cabinet Making ukon FCM ang iya kinuha nga bokasyonal course sa ISAT. Natapos niya ang iya kurso, kag nakaobra sia sa isa ka furniture shop sa banwa sang Cabatuan. Tatlo ka tuig ang iya obra didto kag nakapangasawa sia kay Maria Lorena Cichon. Taga-banwa sang Lezo sa Kalibo, Aklan si Maria Lorena ukon Marilor. Marilor ang tawag ni Benito sa iya asawa. Nian si Benito, diri man nagapuyo malapit sa balay sang ila ginikanan. Sige ang iya pamanday sa iya shop nga gamay kag may tatlo sia ka tinao. Kawayan kag tapi nga furniture ang ila ginahimo. Nagaarkila sia sa duta sang iya pakaisa nga si Veronica sa higad sang mayor nga karsada. Kag ginpatindugan niya ini sang iya malapad nga furniture shop. Samtang si Marilor, nga wala sing tinapusan sa kolehiyo, mautihon man nga nagapanagod sang mga idik sa ila balay. Duha ang ila anak nga sanday Mark Joseph kag Loryjoy.Ang ila balay, malapit man sa ila ginikanan, apang sa pihak sila sang talamnan.

Ang ikaanom nga anak nanday Tyo Ponyong kag Tya Endring amo si Adoracion. Nakatapos sang iya kurso nga computer secretarial. Nakaobra sia sa Manila sing apat ka tuig kag nakapamana na lang didto sa Manila. Isa ka taxi driver ang iya bana nga si Benjamin ukon si Amin. Bisan may bana, sige ang obra ni Adoracion bilang kahera sa isa ka daku nga mall malapit sa Baclaran Church. Tatlo ka mga babae ang anak ni Adoracion.

Ang agot ukon ikapito nga kabataan sang pamilya Moralidad, amo ang lalaki nga si Arturo ukon Arthur. Apang Junjun gid ang hayu ni Arturo, bisan pa nga kon kaisa, ginatawag man sia nga Arthur. Natapos gid ni Arthur ang iya kurso sa pagka marino. Ginbuligan sia gasto sang iya bayaw nga si Umpo. Nga nagasakay sa barko sang PNOC nga taga-Mangguna. Sa iya nga pagbutho sa JBLCF sa Molo kag nakasakay sia sa barko nga nagabiyahe sa abroad, sa iya edad nga 20 ka tuig pa lang. Nagsugod sia bilang apprentice nga kadete sa makina sang barko nga de karga. Nakapangasawa si Arthur ukon si Junjun sa iya edad nga 24. Nakapangasawa sia kay Josefina nga taga-New Lucena. Si Josefina isa ka empleyada sa Cabatuan Rural Bank.Sa kalye Confesor sa Cabatuan sila nakabakal sang duta kag nakapatindog didto sang balay nga bungalow. Duha lang ang kabataan ni Junjun kag Josefina.

NIAN, 79 ka tuig na ang edad ni Tyo Ponyong. 78 naman ang edad ni Tya Endring. Padayon sila nga nagapuyo sa ila balay nga human sa mestizo semento kag kawayan. Ginpailisan ni Junjun ang ila balay antes mangasawa ang ila kinagot. Didto man gihapon pinatindog sa ginub-an sang daan nila nga puloy-an. Semento ang salog, asta sa idalom sang bintana. Langkob ukon binuka sa tunga nga mga magagmay nga kawayan, ang sa ibabaw nga

>>Halos tanan nga mga kabataan nanday Tyo Apolonio ukon Ponyong, may maayo man nga palangabuhian. Ugaling, si Benito nga may furniture shop sa higad karsada, naduyog sa malain nga bisyo. Nga amo ang pag-inom sang makahulobog nga alak kag ang paghampang sang bilyar.

bahin.Ginapaupdan lang sila sang ila duha ka mga apo nga babae. Kay Thea nga nagapangedaron 12 ka tuig, nga anak ni Umpo kag Roquita. Kag kay Nicole nga nagapangedaron pa lang sing napulo ka tuig nga anak ni Onyok ukon Apolonio jr. Ginpaunayan sila sang ila apo nga ila masugo-sugo kag mangin kaupod sa ila balay.

Malipayon ang duha ka tigulang sa nabilin pa nga mga tinuig nila sa kalibutan. Kalipayan nila nga makita ang ila mga kaapohan. Subong man ang ila mga kabataan nga may maayo nga palangabuhian. Ginahatagan sila allotment ni Junjun kada bulan sing dies mil pisos. Si Roquita kag Lucia, nagahatag man sang kuwarta sa ila mga ginikanan. Kag amo ini ang ila ginagasto, kaupod sang ila duha ka mga apo nga sa elementarya pa lang nagabutho sa ila man barangay.

Halos tanan nga mga kabataan nanday Tyo Apolonio ukon Ponyong, may maayo man nga palangabuhian. Ugaling, si Benito nga may furniture shop sa higad karsada, naduyog sa malain nga bisyo. Nga amo ang pag-inom sang makahulobog nga alak kag ang paghampang sang bilyar. Kon kaisa, nagasugal man sia sang pusoy nga daku ang pusta.

“May kuwarta ka dira nga duha ka libo, Marilor, hatagi gani ako!” Pangayu kuwarta ni Benito ukon Itong sa iya asawa. Bangod ang babae amo ang manogtago sang kinitaan sang ila furniture shop.

“Anhon mo ang kwarta haw?”

“Ibayad ko kay Boy. Nakautang ako sa iya sing duha ka libo, sang nalutos niya ako sa bilyar sa banwa!”

“A-abaw kadaku gid sang utang mo ba! Tagpila gid bala ang pusta ninyo haw?”

“Tiglima ka gatos ka pisos kada hampang a! Kon kaisa, isa man ka libo!”

“Nag-ukot ka imo bilyar sa banwa nga sugal ina. Wala sang piho ang kadalag-an! Sa pagpamanday mo, piho daog ka gid! Ginapabay-an mo na lang ang shop mo sa mga tinao mo!”

“Nalingaw man ako sa paghampang. Masami man ako nagadaog a. Nalagpatan lang nga pierde ako kahapon! Nagadulongol na lang ako, sa sagad obra lang nga obra!”

Matunog lang nga laghong ang nangin sabat sang iya asawa. Bunga sa nabatian nagsingki ang bana.

“Hmp, ginatigan-an naton ang pagbutho sang duha naton ka kabataan. Manogkolehiyo na sa indi magdugay sanday Mark Joseph kay Loryjoy ay. Mga maalam nga daan sila. Gani, ginatiganan ko na ang ila nga pagbutho.”

“Nakailog ang alam nila sa akon mo! Hatagan mo bala ako ukon indi? Akon man ina kinitaan ang pinatago ko lang sa imo a?” Daw akig ang tuno sang 40 anyos nga Itong. Waay labot nga akig, nagapanomboy pa. Iya kinitaan kuno ang kwarta nga ginatago sang iya asawa.

Kon mahibal-an ni Maria Lorena nga akig ang iya bana, wala man sia nagasupok ukon nagabatu pa. Nahibal-an niya nga nagapanampuyong ukon nagapanampa ang iya bana. Ang ila bata nga subang si Mark Joseph, yara na sa ikatlo nga mataas nga halintang sa pagbutho. Ang manghod, First year high school naman sa banwa.

“Hatagan e!” Maabtik nga nagkuot sa iya wallet si Marilor nga nasulod sa bulsa sang iya ginasuksok nga daster.

“Himua na lang nga tatlo ka libo a!”

“Ngaa man?”

“Mabalik pa ako karon sa bilyaran mo! Ikapital ko naman inang’ isa ka libo e!”

“Hagan-hagana lang ang pagbilyar, Itong! Kon may maorder sang mga siya sa furniture shop mo, indi makahibalo maghatag prisyo ang mga tinao mo. Naghalin na lang ang bumalakal kay

wala ka didto. Didto ka imo sa banwa nagabilyar mo!”

“Ay Marilor, kanami gid nga magduso-duso sang tako mo! Pabay-i lang kay kon magdaog ako karon, baklan ta ka bag-o nga daster a!” Paumpaw kag pakulahaw nga sugilanon.

PADAYON nga nagalipas ang mga inadlaw. Nian, nangin palainom na gid si Benito. Sadto, tim-id-tim-id lang ang iya pag-inom. Apang nian, palahubog na sia. Kada sirom na ang iya pag-inom. Upod sa tatlo niya ka mga panday nga sanday Ryan, Patu kag Ronnie. Nagainom sila pag-orit nila sa takna nga alaS singko asta alaS siete sa gab-i. Siempre, palibre ni Itong ang diyaryo. Sadto isa lang ka lipid, subong tatlo ukon apat man ang ila maubos. May sumsoman pa nga binakal ni Itong. Buhin pa ini sa ila kinitaan sa isa ka adlaw. Didto sila nagainom sang rhum sang iya mga tinao sa ila shop. May mga bes nga didto na lang nagatulog si Benito. Bangod sa kahulogbon, daw indi na sia makatakod sa paglakat sang 150 metros. Nga distansya sang iya balay kag iya shop sa karsada. Diri sa iya shop nga malapad, may katre man diri nga iya matulogan. Siraduhon lang niya ang ila kudal nga cyclone kag magtulog sing mahamuok nga indi na makapanyapon. Kag pamatyag niya, ayos na ang iya kabuhi.

Nakaamat-amat sadto pundar sang iya kagamitan sa iya shop si Itong. Kon kaisa, ginadal-an kag ginahatagan lang sia sang gamit ni Miguelito, ukon Junjun nga ila kinagot. Mga daan ini nga gamit nga kinuha ni Junjun sa ila barko. Kaangay sang electric drill. Duha na ka electrill drill ang ginhatag ni Junjun sa iya. Nian duha ang electric planer ni Itong. May banso man sia kag compressor nga iya ginagamit sa pag-varnish sang iya mga furniture. Maayo na gid kuntani ang palangabuhian ni Benito kon wala lang sia naduyog sa iya nga bisyo. Nian, wala na niya ginahatag sing bilog ang kinitaan sang iya shop sa iya asawa. Nagahawid na sia nga daan sang iya inog-inom kag inogtaya sa bilyar. Ginatago niya ang iya kuwarta sa idalom sang hinantal nga plywood. Nagalikaw sia nga makita ini ni Marilor kon ibutang lang niya sa iya nga cabinet drawer.

Isa ka bes, nagasugilanon sila sa iya furniture shop. Si Marilor ang nagadul-ong sang iya paniaga.

“Abaw Itong, daw nagagamay ang ginaintriga mo sa akon haw? Ano, nagakaputo na kita?”

“Aba wala a. Ginainom lang namon ang iban kon sirom haw.”

“Haganhagana lang bala, Itong, ang pag-inom. Nagapanumsoman pa kamo. Utro pa nga gasto ina!”

“Ikaw abi inom nga wala sumsoman, Marilor, maayo kon maganahan ka?” Kon kaisa, pinilosopo pa ang panabat ni Benito sa iya asawa.

“Nagpalainom ka na gid, Itong. Kon kaisa, wala ka pa nagapauli sa balay kon gab-i, kay natam-an ka kahubog!”

Nagpanumdom sing makadali si Itong. Nagapanumdom sia sang pinilosopo nga sabat.

“Abi mo, uyon ko gid mag-inom haw? Indi no, ginapilit ko lang lawas ko mag-inom pay. Kon matam-an ako kag ma-hang-over, ako man ang nagabatyag sang malain sa lawas ko! Isa gawa ka taguri kag makuha ang hang-over ko! Ginapilit ko lang lawas ko nga mag-inom sang rhum, Marilor!” Linabutaw nga pakadlaw ang pangatarungan ni Benito.

Nagalinamhu ukon nagayuhom sing tago ang iya mga panday nga nakabati sang ila pagsabtanay. Nahibal-an nila nga nagapinilosopo naman si Itong. Nalingaw man sila mamati sa linabutaw sang ila Amo.

“Kundi mag-untat ka!”

“Mauntat ako inom kag sugoran ang pagpanginbabae?Ano ang maayo haw, manginbabae ukon mainom lang ako? May nagapadisplay bala sa akon diri, Marilor! Nga balo nga

“Ah, dinamuhal inang’ imo, Itong. Amo ina ang pagkadamuhal mo kag pagkapilosopo mo ang ginaugtasan sa imo sang iban mo nga utod! Daw haslu nga butigon ka pa kon kaisa!”

“Butigon gani ang Ati, ang negosyante pa?”

“Itong, basi maputo kita sa pila ka adlaw bangod sa bisyo mo ha?”

“Ako ang bahala, Marilor a. Mahulam kita inogkapital kay Junjun e! Seaman inang’ manghod ko, kag daku katama ang iya suweldo.”

PADAYON ang pagligad sang binulan, naduyog gid sa pag-inom kag pagbilyar si Itong. Sa pag-inom kon hubog na sia, iya tingog ang labaw sa tanan. Daw maakig sia kon maglabaw pa ang tingog sang iya mga tinao sa iya.

“Hik, diri sa aton barangay, kon sin-o ang nagapainom, Hik! Sia ang bangka sa sugilanon no?” Pamangkot niya sa tatlo niya ka mga panday.

“Amo gid boss Itong e. No probs a!” sabat ni Ryan.

Nagiyanan na gid si Itong sa iya bisyo nga inom kag bilyar.

Nga dalagku ang iya pusta kag amat-amat sia nga nagakaputo. Ginpamaligya niya ang iban niya nga kagamitan kag ginataya sa hampang nga bilyar. Tubtob nga pati suweldo sang iya mga panday, ginautang niya bangod indi na sia makaimpas bayad, sang ila semanal nga suweldo. Tubtob sang ulihe, nagsaylo ang iya mga panday, sa bag-ong tukod nga shop ni Edison sa unhan. Si Edison pakaduha niya nga dugay na luyag nga magnegosyo man sang furnitures. Nga nagahulat lang sang iya pagkaputo.

(MAY KASUGPON)

MALIP-OT NGA SUGILANON

tl-ph

2019-06-26T07:00:00.0000000Z

2019-06-26T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/282553019769243

Manila Bulletin Publishing Corp