Manila Bulletin

KASUGPON SANG AMON KAHAPON

NI PIO A. APIL

P(KATAPUSAN NGA BAHIN)

AGSAKA namon ni Noy Torib sa second floor may tatlo ka lamesa nga nagaingdanay kag may tatlo man ka tawo nga nagapungko.Yadto gali mga bookkeeper ni Mr. Pat Jalanduon.

Gin-introduced ako ni Amigo Torib, kag pinamangkot ako kon pila ang akon speed sa makinilya. Siling ko, “I’m at a minimum speed of 40 words per minute.”

Gintagaan niya ako sang notebook kag ball pen.

“Testingan ko a nay ikaw,” siling niya.

Isa ka business letter ang gindikta niya sa akon. Na-catch-up ko sa shorthand ang tanan nga gindikta niya sa akon. Gintagaan niya ako sang bond paper nga ginguro ko sa carriage sang makinilya. Kadali lang nga natapos. Ginpalos ko kag ihatag sa iya. Iya ginbasa kag wala sia sing ginkomentar. Sa hunahona niya siguro namaster ko ang estilo sa stenography. Ginkuha niya ang notebook nga akon ginsulatan. Nakahibalo man gali sia magbasa sang kurit-korit lang.

“Pila ang sweldo mo kay Attorney?” pamangkot sa akon ni Mr. Jalanduon.

“Traynta pesos ang bulan,” sabat ko.

“I’ll give you fourty pesos. Balik ka buas. Maayo na kay intrada sa Marso kag wala isipon,” pamat-od niya nga ginkalipay ko man.

Mga apat na ka bulan ako nga nagatrabaho sa talatapan ni Mr. Pat Jalanduon. Iloilo City Tax Consultant gali sia kag may kaangtanan sa Bureau of Internal Revenue ang iya mga hilikuton. Halos adlawadlaw masaku ang iya talatapan kapin pa kon period of filing sang income tax. Ginatampok sa akon ang mga pormas nga kalabanan nga ginakarga mga numero. Nga sa pagkauti kag sa pagkasibod naman. Apang, wala man ako ginabudlayi kay namaster ko man ang mga keys sang underwood typewriter nga akon ginauyatan.

Ambot kon ano ang nag-abot sa panghunahona ni Mr. Pat Jalanduon. May nakita siguro nga kapuslanan sa akon. Ginhambalan niya ako isa ka adlaw nga kon gusto ko maeskwela ako sa gab-i kuha sang kurso nga komersyo kag sa adlaw maobra. Apat man ini ka tuig nga kon matapos ko, dira man gihapon ako sa opisina niya matrabaho sa pwesto nga mataas kag daku ang sweldo ko nga pagabatunon. Wala gid ako nagaekspektar sining kaalwan niya nga ipahimulos sa akon ining tumalagsahon nga oportunidad. Nalipay ako kag ginbatyag ang kamag-an kay ginsakaan man niya ang akon binulan halin sa P40 pakadto sa P60. Sadto nga panahon (mga 1950 to 1960s) manami na ini kay kabarato man lang ang tanan kag kataas sang baylo sang kwarta.

Ang sa pinsar ko, si Espat ang babae nga akon ginakalangkagan kag lubos nga ginahigugma. Ang kadagaya sang kapalaran nga akon matup-an, stepping stone nga panigana sang maabtan sang akon paglaom sa ikalipay sang akon kabuhi. Sadto, si Espat nagaeskwela pa sa ICC sa komersyo niya nga kurso. Igo lang ina nga makatapos man ako kag makaukopar sa ginsiling sa akon ni Mr. Pat Jalanduon, kay mapakasal na kami sining nobya ko.

Apang, kon ano nga kadimalason nga inabutan ako sang sablag sa lawas. Nagsagad sakit ang akon suloksulok. Nagpakunsolta ako sa doktor. Siling ang balatian ko peptic ulcer kag kinahanglan ang operasyon.

“Ngaa operahan gid, Dok, kay wala man lang dugay ini nga ginbatyag ko?” siling ko.

“Siling mo tama ka sakit, kundi operahan?” siling sang doktor

“Wala ako kwarta para dira, kag pila ang sukot mo?” pahayag ko.

“May dies mil pesos ka okey na,” sabat sini.

“Tabletas lang anay, Dok, basi madala man lang nga mag-ayo nga makabalik ako sa akon obra,” siling ko.

Kag amo gid man ang ginresita sang doktor. Gintumar ko ang bulong suno sa iya instruksyon. Apang padayon ako nga may ginabatyag. Nagreklamo ako kay Mr. Pat Jalanduon. Ginrekomendar niya ako kay Dr. Fred Sanchez nga tag-iya sang Saint Mary’s Hospital sa Ledesma Street sa siyudad sang Iloilo. Ginsugid ko ang akon ginabatyag, kag sang paagyon sa laboratory ang pagpangusisa, siling sang doktor, ang balatian ko malignant cancer nga may kumplikasyon sa akon tinai. Wala man si Dr. Sanchez magsiling nga operahan ako ukon i-confine sa iya ospital sing kon pila ka adlaw. Ginresitahan lang ako sang kon pila ka klase sang tabletas, nga ang isa ko ka bulan nga sweldo sa bulong lang nanimuron nga tama ka mahal sang bili.

Naglisensya ako kay Mr. Pat Jalanduon nga mapahuway anay. Siling, balik lang ako kon maayo na ang akon pamatyag. Kapin isa ka bulan ang kadugayon kag magpakita sa akon boss. Sang pamangkuton niya ako kon kamusta na ang akon pamatyag, ang sabat ko indi pa tanto. Siling niya:

“Pahuway ka na lang. Kon diin pa nga masaku ang aton obrahanay, didto ka imo nagmasakit.”

Sablag ako sa iya business, gani may kinamatarong sia sa pagpauntat sa akon. Kag matuod gid man. Alang-alang ako mamilit. Natabuan nga didto man sa iya opisina si Inday Myrna nga iya asawa nga nagapamati sang ginhambal sang iya bana. Nanugdaon ini, siling niya:

“Matuod ina. Pahuway ka na lang, Leo. Anhon mo man ang kwarta kon mapatay ka man lang. Kon sa bagay ginabuligan ka kuntani ni Pat…”

Kag napilitan na gid lang ako sa paghalin. Nakuha ko man ang akon isa ka bulan nga sweldo. Halin sadto, wala na kami ni Espat magkontakanay. Wala ato sing hinalung-ong sang akon naabtan. Hungod ko man nga ginkalimtan sia nga takos niya iluha. Sa sina, indi sia makahupot sang paghinakit kag wala sing dapat aligutgotan. Paghigugma gid lang nga nagtubo sa tagsa namon ka kasingkasing nga indi nagmadinalag-on nga pwede namon masiling nga duha nga ina indi namon kapalaran nga nagapangita gid sang sil-an ang kapaslawan.

Sa balay ako nagpundo nga gintagaan ko sing lubos nga kapahuwayan ang akon kaugalingon. Sang ulihi ginbatyag ko ang kakisay sang akon lawas. Nagtibsol ang akon mga butkon kag batiis kag sa pamatyag ko kamag-an hakwaton ang mga butang nga mabugat. Kag nangita ako paagi nga makakita ako sang palangabuhian. Isa ako ka tawo nga may madamo sing nahibaluan sa kabuhi. Nakahibalo ako mamanday, panguma, panangkop, pangrara sang tabungos kag amakan nga nagabaton sang humay nga suhol kag madamo pa nga iban nga ginakinahanglan sang mga pumoluyo, katulad sang kalalaw, tubo, alat, kaing nga sulodlan sang pahu, kag madamo pa nga iban. Ini tanan ila sa akon ginabakal kag diri ako nakakwarta. Nakabulig ini sa pigado nga pangabuhi nanday Nanay.

>>Bangod sa indi mapaiway nga lakat sang mga hitabu, naglayuay kami ni Espat nga akon kahagugma. Matapos ang amon pagtuon, wala na kami maghibal-anay nga duha. Sang ulihi nakapangasawa ako kag subong man nga nakapamana sia. Ang pagdumdom ko nga matakpan na sing dayon ang amon kahapon. Apang may kasugpon pa gali…

MAKALIGAD ang napulo ka tuig, nangasawa ako sang taga-Barotac Nuevo nga si Percelita Salmolan. Naandan ini tawgon sa hayu nga Inday Percing. Si Inday Percing tumandok sang Barangay Monpon, kag didto ini natawo sa iya mga ginikanan nga sanday Juan Salmolan kag Trinidad Tanda, ugaling nakapauli sila diri sa Barangay San Carlos, Anilao, Iloilo, pagkatapos sang Ikaduhang Inaway Kalibutanon, kay nangin-agsador si Tatay niya sa duta humayan ni Don Potenciano Treñas. May isa kami ka bilog nga lalaki nga bata nga ginhingalanan namon kay Ernesto Salmolan nga amon ginhayuan kay Ernie.

Nagaedad na si Ernie sing pito ka tuig kag nakapaenrol na sa Grade 1, wala malibayni kay gulang-gulang na si Percing pag-asawahay namon. Sa primero nga entra sa klase, ginpakita ni Ernie ang iya kaalam, kag sa tagsa ka pagsera sang klase, sia ang nagapanguna asta nga natapos niya ang iya elementarya nga sa diin sia ang nanginvaledictorian. Pagpaenrol niya first year sa Anilao National High School, wala sia bayad sa tuition fee kag naghimulos sang scholarship nga may ginabaton nga kwarta kada bulan.

Sa nagasinunod nga tinuig sa high school, sa tagsa ka pagsera sang klase sia pirme ang nagapanguna. Madamo sia abi sang school activities nga ginaentrahan kag palangga sia sang iya manunodlo. Madamo sia sang medalya kag ribbon nga nabaton. Ginadayaw sia sang iya mga maestra, kag kami nga mga ginikanan nalipay man manumdom sang kaalam nga ginpakita sining amon bugtong nga bata. Pagsera sang klase sa fourth year, sia ang ginlawag nga valedictorian.

“Nay kag Tay,” tawag ni Ernie sa amon isa ka aga pagkatapos namon pamahaw nga nagapulongko kami sa bangku sa balkon, “graduate naman ako sa high school, padayunon ko ang pag-eskwela sa college. Libre man ako sina sa tuition fee kag may batunon pa ako nga allowance tungod sang akon pagka-valedictorian.”

“Huo, Noy, handom gid man namon nga pasigehon ka.” Pareho ang pag-ugyonay namon sang akon asawa.

“Pero, ano nga kurso ang kuhaon mo?” asawa ko nakapamangkot sa iya bata.

“Komersyo lang, Nay,” maabtik nga sabat ni Ernie.

“Indi man kami makapasunod sa imo sang amon luyag. May libertad ikaw, kay amo ina ang imo ginpili, buylogan ka namon,” siling ni Nanay niya. “Kag didto ka paenrol sa Iloilo City Colleges sa gingradwitan ni Tatay mo. High standard man ina nga eskwelahan.”

“Ina man gani ang akon buko,” siling ni Ernie.

“Kon mag-abre ang klase, upod ka sa akon kay mapa-Iloilo kita.

Mangita ako sang dayunan mo. Mangita ako sang malapit lang sa imo eskwelahan para indi ka na magpamasahe. Lakton mo na lang,” panugdaon ko.

Tatlo ka adlaw antes mag-abre ang klase, naglakat kami ni Ernie sa siyudad sang Iloilo. Sa De Leon Street ako nakakita sang dalayunan nga balay sang akon bata. Balay ini sang akon nga daan kakilala kag amigo. Maayo ini nga tawo nga nag-amigohay kami sang nagaeskwela pa ako sa high school diri sa siyudad.

“Nakabati ako nga wala ka nagapadayon sang mga babae sa imo balay,” pabutyag ko.

“Matuod ina. Ang babae nga nagadayon ilabi na kon dalaga, ginapamasyaran sang mga sultero, kapin pa kon guwapa. Mahimo nga may katublagan ang pagtuon. Maayo na kay lalaki kag wala ako sing dapat katahapan. May kwarto man diri para sa iya kag katre nga tulologan. May suga kag may gamay nga lamisa nga pwede niya magamit nga tulongtongan sang iya mga libro kag iban pa nga mga bagay nga ibutang sa iya luyag,” halambalon ni Amigo ko Berto.

“Pila gali ang sukot mo sa isa ka bulan?” pamangkot ko.

“Ang sa kwarto P200 ang isa ka bulan. Kag nagabaton kami sang kasera nga bulanan ang bayad sa kantidad nga isa ka libo ka pesos. Pero kon sia pa ang magdigamo sang iya pagkaon, kwarto lang ang

iya bayaran,” paathag ni Berto.

“Daw kabudlay man kon magdigamo pa. Sugot na lang ako sang bayaran ko nga kasera, isa ka bulan magtotal sing P1,200.00. Kamusta iya ang paliguan?” pasugot ko langkoy pamangkot pa gid.

“Kon parte sa tubig, wala problema. Ara, pwede magamit sang bata mo bisan ano oras,” pamat-od ni Amigo ko Berto.

Naareglar na ang dayunan ni Ernie. Indi na magsakay kondi lakton na lang niya nga nagapamilapid pakadto sa Iloilo City Colleges (ICC) nga ara man lang sa uluonhan sang Maria Clara nga nagaatubangay sila sang Merkado Central nga malapit ang antaranay nila sang amo nga eskwelahan nga nahamtang sa Rizal St.

Nagpaenrol na si Ernie ko sa Iloilo City Colleges. Free tuition sia nga naga-enjoy sang scholarship tungod sang pagka-valedictorian niya sang maggradwar sia sa Anilao National High School. Sa ila regular class, ginapakita ni Ernie ang iya kaalam nga nangin tulolukon sia sang iya mga klasmit. Isa sia ka bata nga palahambal kag nagalutaw ang iya ngalan sa class standing. Kay kagwapo nga bata nga nangin sultero na, angayan magtindog kag magpakighambal kon ano ang ginapaalinton nga inpormasyon sang iya mga manunodlo.

Isa sa nagakahamuot sa iya isa man ka matahom nga dalaga nga mga 21 ka tuig ang edad. Klasmit niya ini nga ginahingalanan kay Leonora Beltran Aquilisca. Kagwapa nga pagkadalaga, kag kon ano ang pagkatulok niya kay Ernie ko, amo man ang pagkatulok ni Ernie ko sa iya. Si Ernie nangin iya crush. Sultero na abi sa edad nga 23 ka tuig, kag indi mapunggan sa paghigugma ang balatyagon. Apang diri lang anay kutob. Si Ernie may napinsaran. May ginahuptan sa kaugalingon. Tapuson niya anay ang iya pagtuon. Diin gid abi makadto? Ang paghigugma nagapanultol ugyon sa ginasapnay nga kapalaran sang natungdan.

Wala nagalaminday ang paglakat sang panahon. Tatlo na ka tuig ang nagligad. Sa tagsa ka pagsera sang klase, ang duha Ernie kag Leonora, pirme malawagan ang ila mga ngalan nga daw nagapaindisanay. Apang, si Ernesto Salmolan ang pirme nagapanguna kag si Leonora Beltran Aquilisca nagasunod man. Bugal sila sang ila banwa nga Anilao.

Isa ka adlaw nga wala sila klase, nagpauli si Ernie, ginsugid niya sa akon ang nahanungod sa iya klasmit nga si Miss Leonora Beltran Aquilisca. Isa ka maalam nga dalaga nga kasubong sa iya, nagapaladpad man ang iya ngalan sa kadungganan. Siling ko, kon indi ako magsala bata ini ni Emperatriz (Espat) Beltran nga kaupod ko nga nanginbiktima sang kapaslawan sa paghigugmaanay namon nga wala magtapusay sa sugilanon nga wala magpaalintunay sang kabangdanan. Amo siguro ang matabu kon ang kapalaran indi magtugot nga maghugpong ang kasingkasing bisan pa tunay kag dalisay ang pagmahalan.

Pagkalawig sang lugway sang panahon nga nagligad nga nanabudsabod sa nahot sang amon kabuhi. Si Espat namana man gali sang Anilaonon nga si Nicasio Aquilisca. Bugtong lang nga babae ang ila bata nga ila man ginpatun-an asta nga nakalambot sa kolehiyo. Pareho kami nga nakaminyo. Ang Asawa ko iya si Percilita Salmolan nga taga-Barotac Nuevo, kag may isa kami ka bata nga lalaki nga nagklasmitay si Ernie kag si Leonora sa ila kurso sa ICC. Nagluyagay ining duha kag ginbugkos sang mapag-on nga pangako ang ila kasingkasing.

Pagpauli ni Leonora sa Serallo, ginpaupod niya si Ernie nga akon bata. Siempre, may madumdoman gid lang eh, kag wala siguro sing liwan kundi ang kapaslawan sang paghigugmaanay namon nga duha.

Natabu nga nagkitaay kami ni Espat. Nagtabuay kami sa isa ka kalan-an sa Central Market sa siyudad sang Iloilo. Wala ko malipati ang iya hitsura. Gwapa man gihapon sa akon panan-aw. Apang iban na ang

panagway sang tanan. Kasubong sa akon, may maputi nga sugoton. Primero nagtulokay kami una kag masigyuhomay nga sa akon paghangop nakilala man niya ako bisan malawig ang panahon nga wala kami magkitaay. Nabalaka man ako kag akon sia ginpalapitan. Nagpungko ako sa iya tupad.

“Noy Leo…” karon ko lang nabatian sa iya ining militlangon nga nabatyagan ko ang pagkabanhaw sang amon kahapon sa akon handurawan sadtong mga tinion nga nagbaslanay kami sang matam-is nga halok sang mamasyar ako sa ila balay nga wala man kami sing nahimo nga masakit nga handumanan nga takos niya hinakitan kag patuloan sang luha. “Naswertihan man nga nagkitaay kita nga duha. Bata mo gali si Ernie? Nasugid niya sa akon sang magpamasyar sia sa balay nga nahagaran sia ni Leonora ko. Isa lang sila ka kurso sa ICC kag magklasmitay pa. Nagluyagay sila nga duha. Siling nila mapakasal sila dayon pagkatapos sang ila kurso. Malip-ot naman lang nga binulan ang ila hulaton. Nagahingapos sila sang ila fourth year sa college.”

“May mga kabangdanan lang nga wala kita iya magdayunay. Apang nagapabilin lang ang pagpalangga ko sa imo bisan nakapamana ikaw sang iban. Sin-o gani ang mister mo?” pamangkot ko.

“Si Nicasio Aquilisca nga Anilaonon man kag ato subong sa balay.”

“Masiling mo man kuntani nga palangga mo man ang akon Misis. Sa aton tanan magaluntad ang maayo nga pagtamdanay subong nga magkasimanwang Anilaonon. Piho gid man nga umagad mo ang bata ko kag bata mo umagad ko man, kag sa sina patungdan naton sang pagpalangga sila nga duha nga aton handaan ang palaabuton nga pagtililipon sa gintangdo nga panahon nga kilalahon naton nga sila ang kasugpon san aton matam-is nga nagligad,” siling ko.

Nakatulok lang sia sa akon. Nagyuhom. Palatandaan sang iya pag-ugyon sang akon ginpabutyag.—PIO A. APIL

MALIP-OT NGA SUGILANON

tl-ph

2019-06-26T07:00:00.0000000Z

2019-06-26T07:00:00.0000000Z

https://manilabulletin.pressreader.com/article/282583084540315

Manila Bulletin Publishing Corp