Makadidigra ti Naraniag Unay a Rabii

GAPU iti lawag ti bombilia a naipaunor iti kalsada, awan butengmo nga agawid iti balayyo uray pay no tengngat’ rabiin. Idiay balayyo, maituloymo nga iringpas dagiti trabaho a dimo naiwakas itay adda pay lawag. Makabasa met latta dagiti estudiante uray agpatpatnag gapu iti kaadda ti silaw. Kadagiti opisina, kasla awanen ti pagdumaan ti aldaw ken rabii ta agtultuloy latta dagiti trabaho.

No panawen ti ragragsak, nangruna iti bulan ti Disiembre, kasla ketdin kanayon a pagpiestaan dagiti simbaan, parke ken pagliwliwaan, agduduma a pasdek, ken uray pay dagiti kalsada ken dadakkel a kayo gapu kadagiti agkakaraniag ken agdudumat’ maris ken diseniona a nayarkos a silsilaw. Ti dakesna, nagbalinen a salisal iti rinnanniagan dagitoy nga aramid. Pagtungpalanna, iti naranraniag ngem nagasgastos a panagbiag. Ti ditay ammo, ti artipisial a kinaraniag ti maysa a klase ti polusion a makadadael iti aglawlaw a pagtungpalanna, iti nakaparsuaan.

Ania ti Light Pollution?

Segun iti WebMD, ti light pollution ket isu ‘ tay nakaro unay a lawag a kaaduanna nga aggapu iti ruar; saan a kasapulan, ken sindadaan a mapataud. Kasapulan met ti sipnget tapno mapagtalinaed ti kinasalun- at saan laeng a ti tao no di pay ket ti nakaparsuaan. Ngarud, ti lawag ken sipnget agpada a kasapulan agbatay iti kaadu, paggapuan, ken kaano.

Dua a klase ti lawag: natural ken artipisial. Ti natural isu ti lawag nga uray awan ti aramiden wenno aramatem rummuar ta paset ngarud daytoy ti nakaparsuaan nga aggapu iti init. Sa laeng adda daytoy a lawag iti aldaw a mangrugi no sumingising ti init iti bigat ken agpatingga no lumneken ti init ket agsipngeten. No mangrugin ti sipnget saanen a makita ti aglawlaw. Gapu ta adda met pay dagiti kasapulan nga aramiden sakbay a maturog, masapul ngarud ti lawag nga aggapu kadagiti aramid wenno takuat ken partuat ti tao. Kangrunaan kadagitoy a takuat ti elektrisidad a mangted iti enerhia tapno adda mapataud a lawag ken dadduma pay a kasapulan ti biag ken panagdur- as. Daytoy takuat a silaw ti makuna nga artipisial a lawag.

Ti light pollution, kas nakunan, isu ti nakaro unay a kinalawag gapu iti takuat ken partuat ti tao a mangsilaw kadagiti lugar a sigud koma a nasipnget, kangrunaanna iti ruar; ‘ tay nakaro unay ken saan nga apagisu a pannakaaramat ti artipisial a lawag, iti uneg man wenno ruar dagiti pasdek.

Kasapulan ti lawag, ammotayo dayta. Ngem kasano ngarud nga agbalin daytoy a polusion ken paggapuan daytoy? Daytoy ti lawag nga aggapu kadagiti silaw ti kalsada, kadagitay paradaan dagiti lugan, silaw iti ruar ti balay ken pasdek, shopping malls, karatula a silaw ken signboards a naaramid iti silaw.

Madlaw nga awan iti listaan dagiti silaw iti uneg ti balay ken dagiti pasdek. Ngamin, maibatay iti simple a pannakailawlawag ti light pollution, agbalin ti lawag a polusion no nakaro unay ken saan a kasapulan. Ngarud, gapu iti kinasipnget ti uneg ti balay ken pasdek, kasapulan ti lawag.

Agduduma dagiti makaited iti light pollution. Kasla saan a matmaturog dagiti siudad gapu iti kinaraniag ti tangatang iti batogda a gapuanan dagiti silaw. Nasurok a 80 a porsiento iti sangalubongan a populasion ken 99 a porsiento nga Amerikano ken Europeano ti agnanaed iti sirok ti Sky Glow wenno Raniag ti Tangatang. Daytoy a raniag ti tangatang wenno sky glow ti kadadaksan a klase ti light pollution.

Segun iti Globe at Night, a resulta ti sangapulo a tawen a pannakaadal ti tangatang iti rabii nga insayangkat dagiti citizen scientist, ti tangatang ket rumanraniag iti 10 a porsiento iti kada tawen. Impalnaadda pay a kumarkaro ti light pollution iti dua a porsiento iti kada tawen wenno nangatngato pay gapu iti panagbalinen ti fireworks a kas paset ti pagliwliwaan.

Kuna met ni Ruskin Hantkey, executive director ti International Dark Sky Association, iti ag- 25 a tawen a panagaramat iti silaw a LED ( light emitting diode), sumursurot met ti napardas nga ikakaro ti light pollution iti sangalubongan. Ti LED ti nangsukat iti sigud nga amarilio a bombilia a pagsilsilawtayo ( incandescent bulb). Ti diode a paset ti silaw ti mangpalubos iti enerhia nga agturong iti maymaysa a direksion. Babaen daytoy, ti enerhia a rummuar ket raniag laeng nga awanan pudot, saan a kas iti sigud nga ar- aramatentayo a bombilia a makasinit. Agaramat ti LED iti 80 a porsiento a nababbaba ngem iti enerhia nga ar-aramaten ti incandescent bulb. Makaited pay iti nasayaat ti kalidadna a napuraw a lawag, saan a nalaka a mapundi, nababbaba iti 90 a porsiento ti makonsumo a koriente. Gapu iti kastoy a kababalin ti LED, rumanraniag latta met ti lubong.

Ti Kumarkaro a Light Pollution

Iti maysa a panagadal nga indauluan ti University of Exeter, United Kingdom maipanggep iti light emission manipud idi 1992 agingga idi 2017, natakuatan dagiti sientista a nupay agduduma ti kaalisto ken kaadu ti lawag nga aggapu iti nadumaduma a paset ti lubong, maymaysa ti turongen daytoy— ti agtultuloy ken kumarkaro a light pollution iti kada tawen. Ti dakesna, awan pay pammaneknek nga addan dagiti teknolohia a makapasardeng wenno makaibaba man laeng iti daytoy a kita ti polusion.

Segun ken ni Dr. Alejandro Sanchez de Miguel, iti Environment and Sustainability Institute, Exeter Penryn Campus, Cornwall, UK, dadaelen ti sangalubongan a panagwaras ti artipisial a lawag ti natural a rabii. Nalawag dagiti ebidensia a mangipaneknek no kasano ti kinadakes ti light pollution iti lubong, no kasano ti kinakaro ken kinapardasna nga agdadael. Ti pudno nga ingangato ti enerhia manipud iti lawag iti ruar ken kasta metten iti light pollution ket mabalin a 270 a porsiento.

Natakuatan pay daytoy a panagadal nga agtultuloy ti ikakaro ti light pollution iti Asia, South America, Oceania, ken Africa. Napaneknekanda a ti panagaramat iti silaw a LED, nupay makasalimetmet iti enerhia ken nalawlawag ti silaw a pataudenna, dakkel met ti kontribusionna iti light pollution iti entero a lubong. No awan sangsangkamaysa a gannuat a mangpasardeng iti light pollution, agtultuloy ti pannakadadael ti nakaparsuaan ta mapukaw dagiti agduduma a nabiag, masayang ti enerhia ket amangan no ti sumarsaruno a sibilisasion dinanton ammo ti pagdumaan ti aldaw ken rabii. Ngamin agnanayonton a nalawag ‘toy lubong. Napaneknekan pay ketdin babaen dagiti naisayangkat a panagadal a ti kellaat a pannakaawan dagiti insekto ket gapuanan ti light pollution.

Ditoy Filipinas, madlawen dagiti epekto ti nalaus a kinalawag ti aglawlaw iti rabii. Manmanon a masarakan dagiti exotic foods a paggugusto ti dadduma a kas iti abal- abal, ararawan, tukak, simutsimot ken dadduma pay.

Segun ken ni Jalaine Gan, UP Diliman wildlife and field biologist, gapu iti nakaro a lawag nupay rabiin, maariweng wenno maulaw dagiti insekto ket agbaliw dagiti kababalinda a makaapekto iti pannaturog, panagsapul ti pagbiagda, ken pannakinaigda a makaitunda iti bumasbassit a populasionda. Ti body clock wenno pannakarelo ti bagi dagiti tukak saandan a mapaglasin ti aldaw ken rabii gapu iti agnanayon a kinalawag ti aglawlaw. Saanda a makasapul a nasayaat iti agserbi kadakuada ken saanda a maliklikan dagiti kabusorda. Marigatan dagiti mangrabrabii a billit nga agsapul iti kanenda ta saan a nairuam dagiti matada iti lawag. Nalaklaka pay a madangran ida dagiti tattao ken apektado ti pannakinaigda. Dagitoy siguro ti rason no apay a manmanon ti makitkita a kulintaba ( kulalanti) a kadagiti naglabas a dekada, nagbalinda a linglingay dagiti tattao nangruna dagiti ubbing. Uray pay kadagiti kadandanuman, adda latta epekto ti nalaus a kinalawag ta umadu dagiti lumot a mabalin a makadangran kadagiti lames ken dadduma pay a nabiag iti danum.

Ti ditay unay ammo isu ti epekto ti nakaro a lawag ta awan met makita a sumngaw no di laeng ti raniag. Ngem ketdi, ammotayo a tapno adda silawtayo, masapul ti elektrisidad. Ket paggapuan ti elektrisidad? Patauden daytoy ti enerhia manipud iti uring ( coal). No ad- adu a koriente ti patauden, ad-adu met nga uring ti aramaten. Ti kastoy a proseso, agpataud met iti tinontonelada a carbon dioxide iti tangatang. Agbaliw ti klima, pumudot a pumudot ti aglawlaw; kumiddit a kumiddit ti danum.

Dakkel ti gasgastosen ti gobierno tapno maaddaantayo iti silaw. Dakkel met ti pagbaybayadtayo iti koriente a ti ditay ammo ket gapu met laeng iti di umno a panangaramattayo iti lawag ( silaw). Segun kadagiti naiwayat a panagadal iti daytoy a parikut, natakuatan a dagiti silaw ket saan nga apagisu ti pannakadisenioda ken iti pannakaipasdek dagiti silaw kadagiti kalsada ken pasdek. Ti raniag ket saan laeng nga agpababa

Ti sipnget a kasapulantayo met, pinaksiaten ti lawag.

nga isu ti pakasapulan iti lawag no di ket agpangato ken agparuar ( outward) pay.

Kasapulantay’ kadi ti nakaranraniag a silaw iti aglawlaw ti balaytayo aglalo no ti pannakadisenio ken pannakaiplastarna ket awan abbongna wenno pannakapayongna iti ngato? Iti uneg ti balay, kasapulan kad’ pay ti silaw no nakaturogtayon? Laglagipen a ti lapdan ti lawag ti produksion ti melatonin. Daytoy

‘ tay hormone a mangkontrol iti turog. No kurang daytoy, agparikut iti pannaturog, agsakit ti ulo, kasla kanayon a nabannogka, makapastress ken kasla kanayon nga agdadanagka.

Ti raniag wenno lawag a saan a kasapulan, baliwanna ‘ tay circadian rhythm wenno relo ti bagi. Sumurot met dagiti aramid nga agbalbaliw a no dadduma ket saan a pagsayaatan.

Saantay’ kadin a naragsak no bilang saan a maarkosan ti simbaantayo, dagiti parke, pasdek, mulmula ken kaykayo kadagiti agkakaraniag a silaw? Saannatay’ ngata nga ikkan ti Mannakabalin iti parabur no saantayon nga aggastos pay para kadagiti saan a napateg a bambanag a kas kadagiti nararaniag a silaw?

Nalaka laeng ti intay aramiden tapno makatulongtayo. Umuna, agsilaw laeng no ‘ tay talaga a kasapulan ken ‘ tay apagisu ti raniagna ti aramaten a bombilia. Laglagipen met nga iddepen no saanen a kasapulan. Ipalagip kadagiti maseknan a kas kadagiti opisial ti lugar a dagitay silaw a LED ken addaan pannakapayong iti ngatuen ti bombilia ti aramaten kadagiti kalsada tapnon saan nga agpangato ti raniag a di met kasapulan. Liklikan dagitay makaited ragsak iti apagbiit a kas kadagiti fireworks. Saanda laeng a nagastos, makaaksidenteda, ken rugitanda laeng ti angin ken pakaruenda ti di met kasapulan a kinaraniag ti aglawlaw.

Dakkel ti dinur- asan ti panagbiag gapu iti artipisial a lawag. Laglagipen laeng a ‘ tay aglablabes, makapadakes met.—O

VIRGO (Agosto 21- Septiembre 22). Mabalin a nasapa a napabaklayanka iti responsibilidad. Saan ketdi a pannakaipusing daytoy iti kinaagtutubo ta kunada ngarud, mabalin nga agnanayon ti kinaubing nangruna no bay-an ti puso nga agayat. Nagasat a numero: 3, 5, 8.