Mga Binisayang Kultura Nga Nahanaw

Culture is the name for what people are interested in, their thoughts, their models, the books they read and the speeches they hear. --Walter Lipmann

DAKO na gyod ang kausaban sa atong panahon karon, haytek na o high technology. Daghan nang kausaban sa bisan unsang aspeto, sa kinaiya o batasan, pinulongan, pagkaon, pananom, pagbiyahe, ug moabot ngadto sa online ug scam.

Usa ka gabii, midalikyat akog gawas sa balay kay akong nasilip nga daktol ang Bulan. “Kaanindot ug katahom sa Bulan,” nakatuaw ko sa hilom.

Nanumbalik ang akong panahon sa kabatan-on nga sama niini, madungog nako ang tinagingting sa gitara uban sa mananoyng awit nga “Bulan pagkatahom mo, sama ka maanyag nga bulak nga akong gimahal, pagkaanindot sa imong silaw” gikan sa mga nangharana. Kini ang sagad buhaton sa mga ulitawo sa pagpadayag sa ilang gugma sa mga bulak niadtong panahon sa nag-ulitawhay pa ako, mga tuig 1960. Nahinumdom ko sa awit nga “Carmela”, “Matod Nila” ug “Tirana” nga sagad maoy awiton sa akong Nanay diha sa among balay kay mahiligon to siyag kanta. Ug kon adunay mga programa o hikay-hikay sa among barangay, moapil gyod to siyag kanta. Karon, wala na, nasalimbongan sa modernong mga awit, nga usahay morag saba paminawon.

Nahanaw na ang mga awit nga kundiman kun mga kanta sa gugma— mga banikanhong awit ug mga haranang lumad Binisayang Sinugboanon. Dili na nato masud-ong ang kaanyag sa Bulan kay gisalimbongan na sa kahayag sa sugang de kuryente, ug sulaw nga siga sa mga sakyanan, ug street lights. Kon dulom, wa na nato gilantaw ug gisud-ong ang kaanyag sa nagkidlapkidlap nga siga sa mga mata sa kagabihon— ang kabituonan.

Dili na nato makita ang mga nangharana, dili na madungog ang mga awit sa gugma ug tinagingting sa gitara kay didto na magyampungad sa bidyokehan ug sa diskohan ang mga batanon. Adto na sad molili sa selpon sa mga video sa tiktok kay moapil sad og kiay-kiay.

Mipaingon kos karsada. Gikasugat nako ang panon sa mga batan-on. “Maayong gabii, Kol… maayong gabii, Tiyo,” sunodsunod nga pangayo nilag katahoran. Diha pay lain nga miingon, “Maayong gabii, Tay.” Nahiuknol ko kay ‘tay’ ug ‘kol’ na man ang itahod nila sa mga tigulang. Sa kami pay mga batan-on, ‘manong’, ‘manoy’ o ‘ingko’ man ang among itahod. Sa mga babaye, motahod mig ‘inse’, ‘manang’, ‘ninay’, ug ‘iya’. Karon, ang ilang itahod, “Maayong gabii, Mader.”

Inigkaalas 6 sa hapon, mosulod dayon si Nanay sa kuwarto atubangan sa altar og dayon mag-orasyon o angelus. Moamen mi pagkahuman sa among tatay, nanay, lola ug bisan kinsa nga nahiabot basta magulang namo sa akong tan-aw.

Nahiuli ko sa akong yutang natawhan niadtong Abril, natingala ko kay TV Patrol na ang ilang lantawon. Nahanaw na gyod ang kinaraang paagi sa pag-ampo nga namat-an nakog kahayag.

Kon adunay sayaw sa pista, naa gyod ang pagbaligyag buwak. Magpataasay og tawag. “Ang nagsayaw, dos pesos.” Motawag na sad ug mopulig sayaw ang lain nga lalaki. “Ang nagsayaw, tres pesos.” Kon wa nay mopuli, ang kataposan maoy kinataasag

palit. Ug labihang sikata nimo; dayon sugaton sa masipang mga pagakpak.

Akong nahinumdoman ang akong kagahapon, sayo pa sa mga tuig 50s, nga daghang panultihon ang mga tigulang nga di ko kasabot, mga lawom nga pulong Binisaya sama pananglit sa: manukos ta, mamaylehan ta, manaygon ta, mangharana ta, ug daghan pa nga di na nako madumdoman.

Sa nag-eskuyla na ko, usahay sugoon kong Nanay pagkuhag kahoy sa silong. Kay katulogon pa ko, mokulismaot akong dagway. Moingon si Nanay, “Di man madrowing imong dagway.”

Kon mabantayan mi nga nagkabulingit, moingon dayon, “Kaligo, Dong, kay katamnan nag sibuyas ang imong liog.”

Kon dili mi motagad sa sugo, mobanghag si Nanay ug moingon: “Gahi mog ulo.”

Kon dili pa gyod molihok, mosiyagit na pod og ingon: “Utok mog bulinaw.” Kini nagpasabot nga hinay ang among panabot.

Inigsulod sa kuwarto nga wala pa mahipos ang gihigdaan, mobuyag dayon, “Hapsay pas lukot nang inyong higdaanan.”

Usahay, dili ko kasabot sa mga pasumbingayng panultihon ug idiomatic expression diay kini, sa English language pa.

Sa akong pagpanukiduki, akong ihan-ay ang mga pasumbingayng panultihon: “pataasay og ihi”, o “pahambogay”; “idlas pas manatad” o “lisod masakpan kay ang langgam nga manatad idlas kaayo”; “panahon pa ni Mampor” o “karaan na kaayo kay wa ta kaila ni Mampor”; “mingaw pas Tirana” o “mingaw kaayo ang lugar sama sa drama nga Tirana sa karaang panahon nga mingaw kaayo”; “maliso pay buko sa kawayan” o “di mausab o hugot ang desisyon”; “dulot sa bukog” o “nakagamot nga kasuko”; “mabaw og lubot” o “daling masuko”; “abtan og siyam-siyam” o “dugay kaayong paabot”; “moputi pay uwak” o “imposibleng mahitabo”; “naibtan og tunok” o “daling nahuwasan sa gibati”; “dili masulod sa bolsa” o “dili mailad o malimbongan”; “nagmatag buntag” o “wa masayod sa kamatuoran”; “kapayason ka” o “dali rang mohilak”; “kaliwat sa mga dagkog tai” o “datoon o arang-arangan nga pamilya”; “putig itlog,” o “talawan”; “layo ras tinai” o “way kagul-an kay dili ikamatay”; “nakapiso lagi” o “gikasab-an”; “daan pa ko,” o “tinuod gyod ang nahitabo”; ug daghan pa.

Kining mga panultihona talagsa na lang natong madungog karon. Kon duna man, kadtong mga senyor na. Ang bata ug mga batan-on, ang teks-teks ug dula sa selpon ang gipalabi. Dili na daling masugo; mopilit ang lubot kay naghawid ang kamot sa selpon.

Ang mga lumad-pulong ato nang gibinisaya pag-espeling: piktyur, pren, praktis, eskoling, kompyut; adbentyur, bisi, pamili, lektyur, mader, pader, ug labaw nang gisiyortkat ang teks sa selpon. Bisan giunsa na nato pag-espeling basta masabtan lang.

Kining mga kulturang Pilipinhon, partikular sa mga Bisaya, mangahanaw ba gyod kini sa dayon? Sama ba kaha kini sa kahayag sa Buwan nga usahay salimbongan sa mga panganod apan unya mobalik ang bulawanong kahayag? O sama ba kaha sa akong kabatan-on nga dili na gyod mobalik kay motunod na sa kasadpan?

Moingon ako: “Kining tanan kuyog sa tabyog sa atong panahon karon.” —

Kining mga kulturang Pilipinhon, partikular sa mga Bisaya, mangahanaw ba gyod kini sa dayon? Sama ba kaha kini sa kahayag sa Buwan nga usahay salimbongan sa mga panganod apan unya mobalik ang bulawanong kahayag?

NGANO pod kaha ning karon pa kong tuiga nakahibalo nga ang bulan diay sa Agosto maoy giilang Bulan sa mga Dili Ingon Nato (DIN) unya bulan sab sa pagtamod sa Pagpasuso (World Breastfeeding Month)? Hah, giuyog tingali kos mga DIN sa kalibotan aron makakita sa wala pa nako makit-i ug makalantaw sa daghan nakong nalimtan og suling. He-he-he.

Nakahinuklog lagi ko kay samtang gabasa-basa ko kon unsa ning pista alang sa mga DIN, nakahinumdom kos akong uyoan nga namatay nga ulitawo kay nadisgrasya sa motor samtang naghatod og iyang higala gikan sa trabahoan nila. Patay silang duha intawon apan kadtong iyang kauban, minyo.

Bata pa to nako nga uyoan sa panahon sa iyang kamatayon, mga 22 anyos pa lang kay manghod man lang ko niyag mga

10 ka tuig. Kamanghoran siya sa pamilya sa akong inahan. Sa iyang pagkamatay, grabe akong hilak kay sa iyang diary, ako ra gyong birthday ang gisulat didto. Naunsa bang sa among kasuod nawala man gyod siya sa akong panumdoman? Paita man. Di na gani ko kadumdom kanus-a to siya mitaliwan. Hu-hu-hu. Ug nganong nakalimot pod ko nga sige man unta kog kantag “Born Free”, ang among kinuptanan nga awit. Aw, mosakdap usahay akong uyoan sa akong handurawan, labi na nga mga upat ka tuig among panagkuyog, apan wala gyod ko kadumdom nga mohalad og pag-ampo alang niya. Maayo na lang tingali adtong buhi pa si Lola ug ang iyang mga igsoon kay nahalaran og pag-ampo iyang kalag apan segurado ko nga human mitaliwan akong inahan, wala nay nakadumdom niya hangtod karon.

Maayo na lang gyod nga naay bulan alang sa mga dili na ingon nato kay nakadumdom ko. Matod pa sa mga pagtuo sa uban, sa bulan kuno sa

Agosto, ang mga espiritu sa mga tawong mingtaliwan na gitugtan mamimisita sa ilang mga kabanay nga wala na kadumdom nila.

Libre kuno sila, sulod sa usa ka bulan, magpabati kanato sa ilang kahiubos, kasuko, kasakit, ug unsa pa mang gibati tungod sa atong pagpasagad nila. Tinuod kaha ni?

Basin, kay nakadumdom man gyod kos akong uyoan karong panahona nga migikan ining kalibotana kaniadtong 12 anyos pa ko.

Month of Ghosts kuno ang Agosto, matod pa sa mga taga Taiwan, sugod

Agosto uno, apan sa China modagan ang ilang pagsaulog sukad Agosto 16 hangtod

Septiyembre 14. Dili man parehas ang mga adlaw nga gitamod, apan parehas sila sa pagtuo nga sa ikapito nga bulan sa lunar calendar (pagihap sa panahon base sa nawong sa Bulan) nga mao ang bulan sa Agosto sa

Gregorian

Calendar (usa ka solar calendar nga base sa dagan sa Adlaw, ang kalendaryong gigamit karon sa kadaghanan sa kalibotan), ang mga espiritu sa kalibotan, lakip na kadtong natanggong sa impiyerno, tagaan og panahon nga makasuroy og balik sa kalibotan sa mga buhi. Sa tinuohan sa mga Insek, tungod kay abli ang purtahan sa impiyerno karong panahona, angay tang magmatngon karong panahona ug angay dunay mga halad nga paborito sa atong mga mingtaliwan nga kabanay. Sa Taiwan, lig-on kini nga tinuohan sa ilang kultura. Daghan ang giingon nga dili nila buhaton sa bulan sa Agosto. Dili mag-picnic nga apil langoy-langoy ug saba-saba. Dili magpaseyo sa gabii, labi na ang mga bata ug tigulang. Dili mopalit og balay ug dili mobalhin og balay. Kon puyde, dili sab magminyo ining bulana ug mas labaw dili unta manganak aning bulana.

Sumala sa mga nakit-an nakong statistics tuod, mas daghang natawo sa bulan sa Nobiyembre apan mas daghan ang natawo sa bulan Oktubre sa Taiwan. Angay gyod tingali nga lahi diay ni sila nga nasod kay lahi-lahi man tuod og kultura diay. He-he-he.

Ang kataw-anan ini kay ang sinugdanan diay ining Pista alang sa mga Espiritu nagsugod sa India ubos sa panudlo ni Buddha. Ang estorya nga dunay usa ka tawo didto nga nangita sa iyang inahan ug nakit-an niya kini nga usa ka kalag nga nagkagidlay sa kagutom. Nangita siyag pamaagi unsaon nga matabangan iyang inahan kay nag-agulo na kini sa kagutom. Gitudloan kuno siya ni Buddha nga didto maghatag sa usa ka monastery kay sila nay bahala moampo alang sa mga kalag nga nag-agulo. Diha nagsugod ang kultura sa pag-ampo alang sa mga DIN. Kon sa mga Katoliko pa diay ni, mao ni ang Kalagkalag ug ang pag-ampo alang sa mga kalag sa mingtaliwan matag Lunes. Mao ning nauyog ko ining pagtumaw sa akong handomanan sa akong uyoan— nagpamatuod tingali nga angay na kong maghinumdom gyod sa mga kalag sa mingtaliwan.

Nah, mao ni roy kahibudngan kay sa bulan sa Agosto diay sa laing bahin sa kalibotan, maoy bulan nga daghang ga-birthday. Didtos gingharian ni King Charles hinuon, Hulyo ang bulan nga daghang manganak, samtang sa nasod ni Presidente Joe Biden, Agosto sab ang daghag birthday. Diris Pilipinas, Agosto sab kay bisan sa among

pamilya, ako ray natawog Nobiyembre, apan upat sa akong napulo ka igsoon natawo sa Agosto. Puyra buyag lang. Dugangan sa upat sab nako ka bayaw nga babaye, ug siyam ka apo, buyag lang gyod, way lalis Agosto gyod ang popular nga bulan. Ngano kaha pod ning ingon ini, ba? Sa ato, pa mas Amerikano ta kaysa Espanyol, ba? Sa nasod sa Espanya, Hulyo sab kuno ang kasagarang mas daghan gapanganak.

Sumala sa mga pagtuki-tuki sa siyensiya, lainlaing bulan sa tuig diay sab nga “tambok” ang sabakan sa babaye. Sa ato pa, kay daghang natawo sa Agosto dinhing dapita, Nobiyembre o Disyembre tambok o fertile

kaayo ang mga babaye. Kuyaw alang sa mga Amerikano ug Pilipino mag-date diay sa Nobiyembre o Disyembre kay kon mahinayak ug walay pills o condom, makaanak gyod sa Agosto. Ngano pod kaha ni ba? Kini sab diayng pagkahimsog sa sabakan sa babaye (fertility)

depende sa nasod, sama nga ang mga pagkaon sab lahi-lahi ang gisabwagan? Pananglit, diri lang sa Pilipinas ug mga silingang nasod ang pinya ug saging, samtang ang mansanas ug trigo didto ra sab sa mga bugnawng dapit sama sa China ug America. Sa ato pa, posible gyod sab nga gituyo sa Ginoo nga lainlain atong kultura ba? Ngano nga gapatay ta aron lang maparehas atong tinuohan? Tan-awa nang pagsulong sa Russia sa Ukraine. Unya kana karong nagkainit nga bangi sa America ug China tungod lang kay galaban ang America sa Taiwan. Mga buang gyod tingali ang tawo, no? Hinuon mga linalaki na nga utok ang gabangi. Ha-ha-ha.

Maayo na lang kay naay binabaye nga utok ba. Maong nindot ning Bulan sa Pasuso nga gibutang sa Agosto. Breastfeeding Month ba nga nagdasig sa bag-ong mga nanganak nga magpasuso gyod sulod sa unom ka bulan. Exclusive breastfeeding

gyod. Dili tagaan ang bata og bisan unsa, bisan pa tubig, vitamin supplements, o bisan unsang pagkaon o mainom, bisan gatas gawas sa gatas sa inahan. Kini dili lang tungod kay mas limpyo ug himsog ang gatas sa inahan, apan aron makugos gyod ang bata sa inahan, malaylayan, maestoryahan pa gani, samtang gatutoy kini. Di ba nindot? Kon puyde naa ang amahan duol sa iyang asawa ug anak, magkanta-kanta, mag-estorya samtang halughalogon ang inahan sa batang gipatutoy. Di ba mas nindot ni nga hulagway sa pagmatuto sa bata?

Kon mao unta ning gabuhaton tuod sa magtiayon, duna pa kahay bata nga huyang, talawan, ug desperado? Sa America, mga 3.8 ka milyon ka bata ang natawo matag tuig. Sa Pilipinas, naa sa mga 1.5 ka milyon. Ingon ana kaha ang pagmatuto ining atong mga lider karon? Ambot lang sab kaha, no? Ako segurado ko ingon ana akong pagkamatuto kay kamagulangan baya. Hangtod karon ingon sa mabati ko pa ang laylay ni Papa samtang nagtig-ab-tig-ab kos kabusog. Problema lang kay human sa unom ka bulan, mabdos na sab akong inahan. Wa ko kapatuyang, kinta. He-he-he.

Kon mao kaha niy gipaningkamotan karon sa atong mga lider, kining saktong pagpasuso sa anak, makahunahuna pa

Sa pagpasuso malakbitan sab ang atong katilingban, kon kini nagdasig bag maayong pagmatuto sa bata. Kapoy man god sigeg harbat anang mga mangingilad, kawatan, ug tapolan kay resulta pod baya diay nas pagmatuto kanila, dili lamang sa ilang pamilya apan sa katilingban sab nga ilang gidak-an.

kaha si Presidente Putin nga way makapuli niya isip lider sa Russia? Mahadlok pa kaha siya nga mailog ang Russia kon dili niya gerahon ang Ukraine? Si Presidente Xi Jinping sab kaha, makahunahuna pa kaha sila nga insulto sa China kanang paglain sa Taiwan? Si President Biden pod, magproblema pod kahag sinuporta sa Ukraine ug Taiwan? Ug si Presidente Bongbong Marcos kaha mobati sa kalisod sa tagsingkuwenta na nga kilo sa kamote? He-he-he. Paminaw nako, lisod ang lider kon wala mamaayog matuto. Hinuon, segurado ta nga maayong pagkamatuto si PBBM kay nakakita man tas iyang pagdako ug nakaila tas iyang ginikanan. Ang ubang lider kaha nga nagpalibot niya, no?

Nindot ni nga hisgotanan ang pagpasuso kay daghan ang makuhitan nga mga isyu niini. Gawas lugar nga daghan nang mga pagtuon ang nagpamatuod nga mas maayo gyod ang gatas sa inahan alang sa iyang bag-ong natawo nga anak, aron modako kini nga himsog ang lawas, lig-on ang pagka tawo, ug ligdong ang mga baroganan, duna say kalambigitan ang isyu sa mga amahan. Karon, gituohan nga dunay kalambigitan ang pagpasuso sa kahuyang sa mga lalaki sa bisyo. Ang mga lalaki baya ang unang nakat-ong makigdumog og daghang pares sa kama, maghuboghubog, ug manigarilyo. Dunay mga pagtuon nga nag-ingon nga kini tungod kay nakulangan sila sa gugma ug atensiyon sa unang 1,000 ka adlaw sa ilang kinabuhi. Sa ato pa, daghan ginikanan ang gapataka. Ngano kaha nga dili sab nato laparohon ang mga ginikanan sa mga batang namabdos na ug nakapamabdos sa edad nga 15 ba? Hinuon, di sab nato mahimo kay wala baya pod tay kursong Ginikanan 101 o ba kaha BS Ginikanan. He-he-he.

Naay mga huhungihong nga kining maayo nga pagmatuto sa bata maoy kalig-onan sa mga itom og panit, maoy rason nga bisan sa tumang pagdaog-daog kanila sulod sa pila ka tuig, nakabarog pa gyod sila ug wala sila mapanas sa nawong ka kalibotan. Nakaparesidente silag ilang kaliwat sa America na baya, nga wala gani sila nakapapresidente og babaye bisan pag puti kinig panit. Di ba katingalahan?

Sa pagpasuso malakbitan sab ang atong katilingban, kon kini nagdasig bag maayong pagmatuto sa bata. Kapoy man god sigeg harbat anang mga mangingilad, kawatan, ug tapolan kay resulta pod baya diay nas pagmatuto kanila, dili lamang sa ilang pamilya apan sa katilingban sab nga ilang gidak-an. Malakbitan sab ang kainit sa panahon kay tungod sa nausab nga temperatura sa kalibotan daghan na kunog talawan, marites ug tolits na lay gadaghan apan walay mobarog sa hawan, daghan pa gyod dali maulit, ug daghan ang dali maglibog. Ha-ha-ha. Asa na man ning estoryaha gapaingon, uy! Basin daghan sab sa nabuhian nga espiritu wala na mibalik sa impiyerno kay mas bugnaw-bugnaw pang kalibotan kaysa didto. Puyra yagayaga ni, ha. Ha-ha-ha.

Daghan pa bitawng isyu nga angay tuod natong masabtan apan mas nindot kon unahon tuod natog sabot kining saktong pagpasuso sulod iyang unang unom ka bulan ug pagmatuto sa bata sulod sa iyang unang tulo ka tuig sa dili pa tuod ta maghisgot ug ubang isyu sama sa atong mga manok karong umaabot nga eleksiyon.

Aw, puyde pod maghisgot tag manok, apan dili kon maayo ba kaha siya mangurakot unya o dili, apan kon natarong ba siya og matuto sa iyang ginikanan. Ba? He-he-he. —