Mag-uuma

T(Gula 4)

UNGOD kay gamay rag suweldo isip nars sa hospital sa ilang lungsod, si Lalang nakahunahuna kuno sa pag-abrod. Apan ambot ngano nga pagkabati sa pahayag sa nars nga kanhi kauban-uban sa pagpangguna ug panglampas kaniadto sa gagmay pa sila, si Manding ingon sa nakurat, natamakag kusog ang gasolinador sa sakyanan maong kusog miigpot nga nakapakurat kaayo sa tanang nagsakay.

“Uy, Manding, nganong miigpot man ta?”

“Basig mahiadto tas bung-aw, duol na!” kusog nga tuaw nilang Noy Didong ug Nang Uryang nga ingon sa kalit nangapiskay sa lanog nilang mga tingog sa labihang kahikurat.

“He-he! Si Manding mora mag kalit natarantar pagkabating moabrod nas Lalang!” kusog nga pamulong ni Merle nga bisan nagkatawa apan tin-awng milutaw sa tingog ang gibating kakuyaw ug kabalaka.

“Bitaw, dah, morag di man god ko makatuo nga ang kaubanuban nako kaniadto sa pagpangobra sa nanuhol namong mga silingan adto na manggunag manglampas sa mga dolyar sa abrod,” daling patin-aw ni Manding nga nagkatawa aron katakpan nga nabisto diay ang tinuod niyang pagbati ngadto kang Lalang.

“Kon magpabilin lang ko kanunay dihas atong ospital nga gamay rag suweldo, di gyod ko makabatog kotse nga sama kanindot ning napanag-iya ni Manding nga haytek kaayo,” mao say mahimut-ong patin-aw ni Lalang nga nanaog sa sakyanan sa ila nang paghiabot didtos pinuy-anan sa silingang baligyaanan niyag ginagmayng kopras kaniadto sa gamay pa siya.

“Mao sab nay akong gihunahuna, Lalang, karong nahapay nang among negosyo, baho na lang sa kopras ang sulod ning among bodega. Maayong moabrod na lang ko kay, bisag DH lang, arang-arang na lang kay di mapasmo ang among mga bitok,” mao say pahayag ni Merle sa ila nang paghikanaog sa gisakyang kotse ni Manding.

Sa labing unang higayon, silas Nang Uryang ug Noy Didong madasigon kaayong miagda kanilang Manding ug Lalang sa pagdayon sa kongkretong balay nga kaniadto wala gayod nila masak-i.

“Dayon kamo, Manding… Lalang… kay karon wa kami masayod unsaon namo pagbalos ang inyong pagtabang namo,” nagkanayon silas Nang Uryang ug Noy Didong nga nagpamahid sa ilang luha timailhan sa ilang pagtan-aw sa dako kaayong utang kabubut-on sa duha ka silingan nga ilang gipalabi-labihan kaniadto.

“Bitaw, kon wala pa mos Lalang, Manding, ambot kon unsa na kahay gidangatan nilang Mama ug Papa,” pulong pa sab ni Merle nga nanglugok gayod ang mga luha sa wala niya damhang tabang sa iya kanhing mga kabata nga kaniadto wala gayod niya hatagig pagtagad. “Daghan kaayong salamat ninyo, Manding ug Lalang!”

“Wala moy angay hunahunaon, Mer, tungod kay ako silingang mibati sa dako ninyong panginahanglan. Ug karon dinhi, akong ipadayag nga ihunong nako ang pagpangomprag kopras ug uling

dinhis bukid aron wala na moy kakompetensiya. Kanang dako namong bodega himoon namong baligyaanan sa tanang panginahanglan sa tanang mulupyo dinhis kabukiran. Kay gusto akong makatabang sa tanang tawo nga di na kinahanglang motugbong pas lungsod aron pagpalit sa ilang panginahanglan sa matag adlaw,” pulong pa ni Manding diin silas Nang Uryang ug Noy Didong kalit nahatindog ug nanggakos sa ulitawo nga kanhi ilang giyubit ug gibiaybiay.

“Salamat, Manding, daghan kaayong salamat nga imong ibalik ang nahanaw na namong pangita!” nagkanayon ang magtiayon nga parehong wala makapugong sa ilang luha sa labihang kalipay. Ug pagkatapos, nanggakos na sab sila kang Lalang samtang nagkanayon: “Daghan kaayong salamat, Lalang, sa imong pagtambal kanamo. Nasalbar ang among kinabuhi!”

“Wa sab moy angay hunahunaon, Nang Uryang ug Noy Didong. Isip usa ka nars, obligasyon nako ang pag-atiman ug pagtambal kang bisan kinsa nga nagkinahanglan sa akong pag-alagad. Angay mong magpasalamat nga parehong maayog kondisyon ang inyong mga kasingkasing. Nakapugong kini kaninyo bisag dugay mong nawad-ag mga panimuot,” mao say patin-aw ni Lalang.

“Sa ato pa diay, Lalang, wa miy angay kabalak-an sa kahimtang sa among panglawas bisag parehong mga hayblad?”

“Oo, wa moy angay kabalak-an gawas lamang sa inyong mga hayblad.

Busa magmatngon kamo. Inyong kontrolon ang hayblad sa pamaaging walay gasto ug walay peligro sama ning mga mosunod nga mahimo ninyong pilian kon haiy pabor o dali ninyo gamiton: mokaog tagsa ka lusok ahos sa buntag ug gabii, labing maayo lutoong tibuok aron walay baho; mokaon og tagsa ka buok pinanitang hinog nga liso sa kamunggay sa higayong moandar ang inyong hayblad; mokaog linutong sikwa nga utanon o isugba nga lamian kay tam-is ang tubig o duga; moinom og tagsa ka baso sa linagang wachichow o villarose buntag ug hapon aron mous-os ang taas kaayong hayblad apan ihunong dangtag duha ka semana aron di maanemik. Nianang tanan, wa moy gasto kay naa ra mas inyong kosina ug daplin sa inyong tugkaran akong nakita. Bisan hain nianay inyong gamiton, mahilayo mos peligro. Kon inyong sundon ang mao nakong mga pahimangno, seguradong di na mo mahasol sa hayblad, Noy Didong ug Nang Uryang. Ilabi na kay mahibalik na man ang inyong negosyos kopras kay mohunong na man kunog pangompra silas Manding,” maoy taas nga patin-aw ni Lalang.

“Nindot lagi kaayo unta nang higayong ihatag ni Manding kanamo. Ugaling

Tibuok na kaayo ang laraw ni Lalang nga molangyaw aron makamtan ang gitinguhang tingusbawan nga dili niya makuha dinhi sa kaugalingong lungsod…

kay dakong problema namo karon kay wa na miy ikapuhunan,” maulawong pamulong sa magtiayon kay nabistong wa na gayod diay silay nahot, wa nay kangho.

“Di na problema, Noy Didong… Nang Uryang. Ako mong pahulamog puhunang tunga sa milyon sa diyes porsento lang nga tanto sa matag tuig. Ug ako say mokuha sa tanang kinompra ninyong mga kopras ug uling sa presyo nga seguradong makahatag ninyo maayong kita. Kay akong paliton ang mga kopras sa tanang komprador dinhas atong lungsod ug silingang mga dapit aron adto ihandos sa dagkong oil mill sa Iligan ug Cebu City,” pasalig-pahayag ni Manding. Sila si Nang Uryang ug Noy Didong kalit nanggakos na sab sa ulitawo nga kanhi ilang tinamay, parehong nanghilak sa labihang kalipay.

“Sus, pagka buotan ug pagka maayo nimong tawo, Manding. Nganong wa namo na kaniadto makita?”

“Ang tanan pagbuot sa kahigayonan ug kapalaran, Noy Didong… Nang Uryang, aron ako manglimbasog nga makabatog dakong kita ug mahimong makatabang sa mga nanginahanglan. Maong tabangan mo nakong makabangon. Kay kon di pa tungod ninyo, di ako karon mahimong sapian.”

“Sus, Manding, pasayloa kami sa tanang among nahimo nganha nimo kaniadto.”

“Noy Didong… Nang Uryang, wa lagi moy angay ipangayog pasaylo nako. Kay suma sa ako nang giingon, kadtong tanan pagbuot sa kahigayonan ug sa akong kapalaran. Ug alang kanako, ang kahiubos, kayugot ug kasakit walay luna sa akong kahiladman. Busa sa sunod adlaw, unang petsa sa bulan, magsugod na kamog pangomprag kopras ug uling sa presyong makalipay sa tanan ninyong suki. Kay sumalas ako nang gipadayag, ako ra sab ang mokuha sa tanang kinompra ninyong kopras ug uling nga makahatag ninyog maayong kita. Si Enyong, ang ig-agaw nakong mibiya pagka maestro ug maoy akong gisaligan pagpangomprag kopras ug uling lakip sab ang pagdumala sa ablihan nakong dakong tindahan, makigkita ninyo kanunay. Busa karon, maayo tingaling ihatod ko na kinis Lalang kay basig nabalaka na kaayo ang iyang mga ginikanan kon hain kini mahipunta.”

“Ha? Unsa, Manding, imo akong ihatod!?”

“Siyempre, Lalang, kay basig makidnap pa unya hinuon ka, maoy kadako namong problema. Mawad-an kamig guwapa ug mapahiyomong nars. Ang tanang makakita karon nimo dinhi, Lalang, seguradong makalitan sa dakong kausaban sa imong panagway nga lahi na kaayo sa batang kauban-kauban namo kaniadtos hunglos sa guna ug panglampas.”

“Unya, layo na ra ba tong among pinuy-anan karon, unahan pas atong lungsod, Manding.”

“Ngano mag layo, kay maglakaw ba diay ta? Aw, kon gusto nimong maglakaw lang ta sugot kaayo ko, Lalang, kay basta ikaw ang akong kauban sugot kaayo ko bisag gabhian pa kitas dalan.”

“Uy, kakuyaw. Basig unsa pa hinuoy atong dangatan, Manding.”

“Ah, bisag unsa pay atong dangatan basta ikaw ang akong kauban, Lalang, di nako igsapayan. Kay bisag pila pa ka abat ang moatang nato di man gyod tika pasagdan.”

“Kon mao kana, sige, mo-suicide na lang ko basta ikaw, Manding, ang akong kauban. Ug labing maayong maghinay-hinay na tag lakaw aron di ta mabuntagan,” matiawong pamulong ni Lalang dayong tindog. “Sige, Noy Didong… Nang Uryang, adto na mi. Kay gusto ra bang, Manding, maglakaw lang mi paingon ngadtos amo.”

“Bitaw kanang lungsod ato ra mang yano-yanohog baklay kaniadto sa gagmay pa ta, maglukdo pag binuyot nga saging o kamote. Ug karon pa hinuon nga dagko na ta, ug guwapang nars pa gyod ning akong kauban, bisan pag kapila ako magbalik-baklay ug tungas didtos liko-liko sa Sergap, di nako ayran. Mao laging maayong maghinay-hinay na kamis, Lalang, samtang taas pang Adlaw,” matiawon sab nga pamulong-panamilit ni Manding sa banay nga maingong maoy nakahatag niya dakong suwerte tungod sa labihang pagyubit kaniadto kaniya kay usa lang ka mag-uuma nga paalig-alig sa pagpangulitawo kang Merle o Merlita Leonora Mendez.

“Pasensiya na lang mo, Manding… Lalang, nga wa gyod miy gikadalit kaninyong meryenda.”

“Wa may kaso na, Noy Didong…Nang Uryang, kay pareho god mong may bikil sa inyong lawas. Basta timan-i lang ninyo tong gihatag nakong mga pahimangno bahin sa inyong mga hayblad.”

“Oo, Lalang, amo to kanunayng timan-an. Daghan kaayong salamat.”

“Sige, Nang Uryang… Noy Didong, maghinay-hinay na mi,” subling panamilit nilang Manding ug Lalang dayong panindog.

“Uy, basig asa baya mong duha mahipunta,” kusog nga pamulong ni Merle nga sa kalit lang miduol ug migakos, mihalok kang Manding kinsa nakalitan kaayo, wala makalihok.

Silang tanang nagtan-aw nakalitan usab, nanagko ang mga mata nilang Noy Didong, Nang Uryang ug ilabi na si Lalang nga naingon sa kandelang giugbok sa iyang gibarogan.

“Daghang salamat, Manding. Daghan kaayong salamat sa imong pagtabang namo, sa pagdala nilang Mama ug Papa ngadtos tambalanan, ug sa imo sab pagpahulam namog dakong puhunan aron makapadayon kami pagpangomprag mga kopras ug uling,” ni Merle samtang naggakos pa gihapon kang Manding nga ingon sa dili na gustong mamuhi.

Taudtaod silang tanan nangahilom, walay nakalihok, ilabi na si Lalang, nanglurat, nahiyong ang mga mata nga nagtan-aw kang Merle nga morag nawala sa iyang kaugalingon, morag nagdamgo samtang naggakos pa gihapon kang Manding nga gibatig dakong kakurat ug katingala.

“Day Merle, manglakaw na kana silang, Manding, uy. Basig magabhian pa unya hinuon silas dalan kon di mo pa siya buhian,” ni Nang Uryang nga ingon sa maoy nakapukaw kang Merle sa daklit nga paghikalimot sa kaugalingon.

“Uy, sorry diay, Manding, ha… sorry kaayo… kay si Lalang ra ba morag gigil-asan na kaayo sa paglakaw uban nimo,” maulawong pamulong ni Merle dayong puno: “Sorry sab kaayo, Lalang, ha, sa akong paglangan-langan ninyo.”

“Okey lang kaayo, Mer, nga magpasalamat kag dako kang Manding sa iyang pagtabang nga nadala ngadtos tambalanan silas Mama ug Papa nimo. Karon luwas na sila, wa ka nay angay kabalak-an. Ug bahin namong Manding nga magkuyog, ayawg kabalaka kay seguradong di mi magabhian sa dalan,” makahuloganong panapos nga pahayag ni Lalang ug dayong puno nga nagkatawa: “Segurado diayng di mi magabhian sa dalan,

Mer, kay magsakay man diay mis kotse ni Manding,” matiawong pamulong ni Lalang pagkakita kang Manding nga miabli sa pultahan sa nindot niyang sakyanan.

Samtang nagdagan na ang sakyanan subay sa balas ug grabang kalsada paingon sa tungasong liko-liko sa Sergap, si Manding namulong sa dakong kahimuot: “Naunsa man si Merle, mora mag nagpasabot nga iya nang idespatsar si Endyiner.”

“Bitaw, Manding. Sa iyang paghalok nimo, ug sa iyang paggakos nimo nga morag di na gustong mamuhi, tin-aw natong nakita nga dako kaayo siyag gusto nimo.”

“Oo, Lalang. Karon, akong nakita sa tinan-awan ni Merle nga dako kaayo siyag gusto nako.”

“Mao kanay akong nasabot sa tinan-awan ni Merle nganha nimo, Manding, bisan ganihang didto pa kita sa ospital naghulat nga maulian sa maayong panimuot silas Mama ug Papa niya. Sa ilang balay, si Merle dili na hapit mamilok nga nagtan-aw nimo ug morag mongislo ang dagway sa imong pangomedya ngari nako.

“Hinuon sa akong tan-aw angay man sab kaayo si Merle para nimo, Manding. Kay guwapa man gyod siya bisag unsaog tan-aw. Ug gani, kaniadto, gusto man kaayo nimo si Merle.”

“Oo, Lalang, kaniadto gusto kaayo nako si Merle. Apan grabe kaayo siyang nakayubit kanako. Mora akog dili tawo sa iyang atubangan kaniadto.”

“Bitaw. Sumala pang Mama Celing nimo, morag nawala kas imong kaugalingon niadtong buntag nga nahiuli ka gikang

nagbaligyag tunga sa sakong kopras nga sumala pang Noy Didong makapasmos mga bitok sa bugtong nilang anak kon ikaw maoy mabana. Unya gidasonan sab pag-ingon ni Nang Uryang nga ikaw di angay kang Merle tungod kay nanimaho lang tunaan sa imong pagka mag-uuma, dili sama kang Engineer Jimenez nga nindot og trabaho ug dekotse pa.”

“Tinuod lagi, Lalang. Gisakitan kaayo ako niadtong hitaboa. Ingon ako sa nayabag kadiyot. Pero mao tong hitaboa ang nakaaghat gayod nako sa pagpaningkamot pag-ayo, pangartiyog maayo. Maong nahunahunaan nako ang pagpahigayog mga pradyek sa poultry ug pagtanom sab og mga kahoyng palkata nga nakita nakong nakahatag dagkong kita sa mga mag-uuma didto sa Kauswagan nga gipuy-an nilang Tiyo Liloy. Ug mao kadtong naaghat ako pagpalit sa duha ka ektarya ug tunga ninyong yuta nga nakatabang nako pagpalit ning nindot nakong kotse sa nahalin nakong mga palkata nga mikabat sa kinse milyones sa lima ka ektaryag tunga nakong plantasyon.”

“Mao lagi nay among nabalitaan, Manding, nga dako kag suwerte sa gitanom nimong mga palkata sa dagol na namong yuta maong gibaligya nilang Mama ug Papa. Pero wa man sab hinuon mi magmahay. Kay gawas nga nakapalit kamig usa ka ektaryang basakan sa kuwartang imong gibayad sa yuta namong duha ka ektaryag tunga, ako nakatapos sa pag-eskuyla. Nahimo gayong nars. Ako man gyong gipanumpa, Manding, nga isip usa ka babaye di ako magpabiling mag-uuma sa tibuok nakong kinabuhi. Haskang paita sa kinabuhi sa mag-uuma ilabi na niadtong nagbasak na kami nga labihang kapuya sa pagtrabaho, di makapahulay kay di mahimo molingkod sa uma nga may tubig. Ang among likod kanunayng napagba sa kainit sa Adlaw. Mao laging naningkamot ako nga mahimong nars nga karon gaan na ang trabaho sa dapit nga landong, wala nay giantos nga ulan ug init.”

“Mao diayng naputi ka, Lalang. Ug naguwapa. Ug lagmit nga may uyab ka na ron.”

“May uyab? Ako?”

“Oo, ayaw akog sultihing wa ka pay uyab, Lalang. Seguradong daghan ang manguyab sa nars nga sama nimo… guwapa.”

“Guwapa? Daghan kaayong salamat, Manding, nga imo akong gisultian niana. Kay karon pa ako nahibawo nga guwapa diay ako. Gani, kaniadto, sa gamay pa ako, maibog kaayo akong magtan-aw kang Merle nga kanunayng punsisokan ninyong mga lalaki. Daghang gusto nakigdula niya kay guwapa, nindot og mga sinina, pula kanunayg mga aping ug ngabil. Kay sapian ang mga ginikanan nga negosyante. Samtang ako, nag-uphag lang kanunay ang sinina ug dagway. Kay pobre ang mga ginikanang mag-uuma. Maong adto ako kanunay sa uma magpasuhol og guna o lampas aron makabatog kita alang sa among pagkaon ug pageskuyla. Maong wa lang gyod tawoy nagtagad-tagad nako hangtod nakatapos na lang sa hayskol.”

“Kay unsaon man god, Lalang, nga kaniadto mora mag di ka kamao mangareglar sa imong kaugalingon maong morag naguphag lang ang imong dagway.”

“Unsaon man lagi pagpangarte nako, Manding, nga wa man gyoy ikapalit og pangpaarte namong magsoong mga babaye. Gani Tide man o Mr. Clean ang among gigamit nga sabong pangkaligo. Unsaon paghamis sa among nawong? Mao laging naningkamot gyod kong makatapos sa pag-eskuyla aron makabatog arang-arang nga trabaho. Kaluoy sa Diyos, nahimo ra gyong nars ug maong nahinlo-hinlo kining akong dagway.”

“Busa seguradong duna na gyod kay trato karon, Lalang. Kay nahinlo na god lagi ang imong dagway karon, naguwapa.”

“Mao lagi nay nakapait, Manding. Hangtod karon, wa pa gyoy nahimong pasyente nako nga miingong guwapa ko. Masakiton god ang among kaatubang kanunay. Ug nahibawo ka na man sa kinabuhi namong mga nars. Duty sa tibuok adlaw o tibuok gabii nga inighiuli sa balay labihan nang kapuya maong matulog o mopahulay na lang, wa nay panahon sa pagsuroy o lingaw-lingaw.”

“Sa ato pa, wa pay tawo ang payag karon, Lalang.”

“Tawo… payag… ay, oo… wa pa gyod, Manding.”

Unya, naa man si Endyiner. Segurado nga makalayk na nimo karon siya. Kay hamis ka na man kaayog dagway. Ug kay morag idespatsar na man siya ni Merle,” mahimut-ong pamulong ni Manding nga mikimod kang Engineer Jimenez nga nagkadusingot pa gihapog kuri-kuri sa makina sa naaberiyang sakyanan nga morag napagba sa kainit sa haponong Adlaw.

“Uy, nungka, kana na lay akong hagoan nga garboso kaayog dagway. Ug nganong idudho man ko nimo nganha niya, Manding, nga duna na man koy nataypan sukad pas akong pagka bata.”

“Diay ba, Lalang, kon mao diay reydi to rambol na karon ang nataypan nimong prins tsarming. Kay ikaw reydi to tanggo naman sa akong tan-aw. Kinsa man siya, Lalang? Nakaila ba ko niya?”

“Oo, nakaila ka niya, Manding. Kugihan siya kaayo. Trabaho ray giatubang kanunay sukad pas pagka bata. Maong nakaeskuyla lag kadiyot.”

“Kon mao way gutom ang inyong mga bitok kon kamoy magkadayon. Kinsa man lagi siya, Lalang? Tug-ani ako.”

“Uy, secret! Kaulaw baya pod nako kon akong ipanulti kinsay akong prins tsarming. Mora akog tsiks nga baratohon ra kaayo.”

“O, sige di na lang tika pugsog patug-an, Lalang. Kay wa man sab koy makuha kon mahibawo kinsa siya. Labing maayo hinuon mangesnak ta dihas Kinaham Panaderiya kay gigutom ako.”

“Maayo pa tuod, Manding. Kay aron mahibaw-an nako kanus-a ako makagikan para abrod. Kay ang tag-iya aning Kinaham Panaderiya mao say tag-iya sa agency nga nagproseso sa akong mga papeles. Sige, adto ta sa talad nga duol sa pultahan sa opisina ni Misis Dela Suwerte,” dayong ganoy ni Lalang kang Manding paingon sa puting talad sulod sa dakong panaderiyapabugnawan nga nahitukma kaayo sa iyang ngalang Kinaham Panaderiya ug Dela Suwerte Placement and Tour Agency. Adunay daghang tawo nga nangaog pabugnaw samtang nangaplay sab tingalig trabaho sa abrod. Dunay nanulod ug nanggawas sa buhatang kabahin ra sa dako ug airconditioned nga panaderiyapabugnawan.

“Yati, moabrod gyod diay ka, Lalang?” pakisayod ni Manding samtang nagkalingaw na silag kaon sa iyang giorder nga espesyal sanwits nga giparesag espesyal ice cream.

“Oo, Manding. Kay lisod kaayong magpabilin lang ko kanunay dihas akong trabaho. Labihang kapuya unya gagmay ra sab mig suweldo. Unom ra god ming nars dihas hospital. Tulo kaming mo-duty kada gabii, duha ka nars ang molibot pagtan-aw ug pag-atiman sa mga pasyente samtang ang usa ka nars maoy mag-atiman sa tanang records ug mga tambal didto sa nurses station. Samtang sa adlaw, tagurha ra ka nars ang mo-duty kay naa man ang among head nurse nga maoy mag-atiman sa mga

records ug mga tambal nga kinahanglanon sa mga pasyente nga usahay labihang daghana maong maglisod kami pagpahulay. Mao laging sobrang kahago ra gyoy among makuha bugti sa gagmay ra namong suweldo. Mao laging moabrod ako aron makabatog maayong kita.”

“Ngano, pila may suweldong mahimo nimong dawaton,

Lalang, sa gipirmahan nimong kontrata sa ahensiya ni Misis Dela Suwerte?”

“One thousand dollar sa matag bulan. Sa bugtiay nga kuwarenta pesos ang matag dolyar, labing ubos, nangahulogang duna koy kuwarenta mil matag bulan nga suweldo, Manding. Dako na kaayo kanang bentaha sa akong ginadawat nga dose mil lang sa matag bulan dihas hospital ning lungsod,” maoy patin-aw ni Lalang, malaomon nga sa dili madugay makabaton na siya sa pinangandoyng kita nga makapahayahay na sa ilang panimuyo. Apan si Manding nga namati morag nabalisa, ingon sa wala malipay nga ang kanhing kauban sa pagpangguna ug panglampas didtos ilang dapit kaniadto sa gagmay pa sila makabaton nag maayong pangita isip usa ka nars didto sa gawas sa nasod. Dolyar na ang gunahon ug lampason.

(PADAYONON)

37