Ang Bagani sa Mga Tagna

(Anib 39)

Mayun-anlaw, Banuwa sa Adlaw

WALA pa mosalop ang Adlaw sa dihang nakatabok na sa dakong suba ang tanang nakaikyas gikan sa kasadpang bahin sa lasang sa Kalagumayan. Gikan sa napulo ka manggugubat, ilang nahibaw-an nga sila giluwas ni Layok Digpanabiya ug ni Laga Saliyaw. Sa dihang nadungog nila ang saysay sa napulo, naglisod silag tuo nga ang daghang busaw nga minggukod kanila yano rang gipamatay sa duha. Nasayran sab nila nga ang duha mao say miandam sa mga gakit nga ilang gigamit aron makatabok sa dakong suba.

“Tinuod nang inyong gipanulti?” pangutana ni Hugka Inaplinan. Siya ang hamtong nga lalaki nga maoy nangulo sa ilang pag-ikyas.

“Aw, tinuod gyod kaayo. Kay kondili, malagmit napukan na ming napulo ug kadaghanan kanato wala na makatabok sa dakong suba,” matod pa sa usa ka babayeng manggugubat.

“Mao nay tinuod, Abang Hugka. Kon wala mi nila tabangi, segurado gyod nga mangamatay mi didto,” matod sab sa usa ka batan-ong lalaki nga manggugubat.

“Mao gyod. Lisod katuohan apan nasaksihan gyod namo nga maorag mga bani ra sa saging nga nangapilay ang mga busaw ug mga gianonang,” matod sab sa usa ka batan-ong babaye nga manggugubat. Siya kadtong nalukop halos ang lawas sa daghang samad.

Mao pay pagkahuman og sulti sa babaye sa dihang nakita nila ang duha ka tawo nga taliabot gikan sa dakong suba. Ang duha ka taliabot walay lain kondili si Robert Makaindan ug Laga Pigsayu nga ilang nailhan isip si Layok Digpanabiya ug Laga Saliyaw. Nanindog dayon ang napulo ka manggugubat aron sugaton ang duha.

“Daghang salamat kaninyo, halangdong mga bagani. Utang namo kaninyo ang among kinabuhi,” matod pa ni Hugka Inaplinan.

“Way sapayan. Gibuhat lang namo ang angay buhaton,” tubag ni Robert Makaindan.

“Ako diay si Hugka Inaplinan. Kon mosugot unta mo, ako nagahangyo kaninyo nga kamoy mangulo kanamo aron luwas kami nga makaabot sa Makasandig,” matod pa ni Hugka Inaplinan. Nahunahuna na niya kini ganina sa dihang nadungog ang saysay sa napulo ka manggugubat. Nasayod siya nga dili sayon ang paglatas sa patag sa Intangkil.

“Gikasubo ko nga dili namo mahatag ang imong hangyo. Apan ayawg kabalaka kay luwas kamong makatabok niining patag sa Intangkil. Aduna nay grupo sa mga namakwet nga nauna kaninyo. Malagmit duol na sila sa Makasandig niining tungora. Mao nga adunay posibilidad nga matagbo

ninyo ang mga sundalo nga ipadala unya dinhi gikan didto,” matod pa ni Robert Makaindan.

“Maayo kon mao kana,” matod ni Hugka Inaplinan. “Unta magdala silag daghang pagkaon kay mao nay dako namong suliran karon.”

“Mao ba? Aw, nia miy dalang gamay nga pagkaon.

Kamo nay bahala nga magbahin-bahin,” matod ni Robert Makaindan. Gipagawas dayon niya sa iyang kahibulongang pulseras ang daghang pagkaon nga gisulod sa mga bukag.

“Daghan gyod kaayong salamat!” matod ni Hugka Inaplinan. Tataw ang iyang kalipay sa dihang nakita ang binukag nga mga pagkaon.

“Labing maayo sab diay kon mopahilayo dayon mo dinhing dapita,” matod pa ni Robert Makaindan. “Natahap ko nga dili madugay manabok sab dinhi ang mga busaw.”

“Kon mao, dili kami maglangan,” tubag ni Hugka Inaplinan. Gisenyasan dayon niya ang kalalakin-an aron bahin-bahinon ang pagdala sa mga pagkaon.

“Pag-amping mo sa inyong dalan. Tuod diay, palihog na lang og sugyot sa Makasandig nga magpadala silag mga sundalo aron bantayan ning tabokanan sa dakong suba. Kay lisod na kon adunay makalusot dinhi nga mga gianonang,” matod pa ni Robert Makaindan.

“Akoy mahibalo niana, halangdong bagani,” matod pa ni Hugka Inaplinan.

“Na, hala, mauna mi ninyong tanan. Kay susihon pa namo ang kahimtang diha sa tabok,” matod pa ni Robert Makaindan. Nanglakaw dayon sila ni Laga Pigsayu padulong sa daplin sa dakong suba. Sa dihang nasalipdan na sila sa dagkong mga bato, kalit ra sila nga nangahanaw.

“Mga kauban, padayon ta sa unahan. Didto na ta mamahulay og pipila ka takna sa tunga-tunga niining patag sa Intangkil. Mangadlawon dayon ta ugma aron makaabot ta sa patag sa amihanan sa Makasandig,” matod pa ni Hugka Inaplinan.

Human kadto, nangandam silang tanan. Wala madugay, nagsugod na silag panglakaw. Sama sa naandan, ang napulo ka manggugubat maoy ulahi sa ilang pormasyon. Bisan kon silang tanan mga samaron, andam gihapon sila sa pakigsangka. Maorag mibalik ang kabaskog sa ilang lawas tungod sa kadasig sa dihang nasaksihan ang pakigsangka

Naglisod pagsusi si Mangki Kulawingan unsa ang nabatnan nga gahom sa grupo nila ni Robert Makaindan…

ni Layok Digpanabiya ug ni Laga Saliyaw batok sa mga busaw ug mga gianonang. Alang sa mga sama nilang manggugubat, butang kadto nga mihatag kanilag inspirasyon ug dili gyod nila malimtan sa tibuok nilang kinabuhi.

Tungang gabii Balay Hulabunga

***

“SEGURADO ka nga duha ra sila? Wala silay laing kauban?” pangutana ni Laga Mambulalakaw. Gikulbaan siya. Gikan sa iyang nadungog nga saysay, si Layok Digpanabiya ra ug si Laga Saliyaw ang nakita sa Intangkil.

“Segurado ko, halangdong agalon. Si Layok Digpanabiya mismo ug si Laga Saliyaw ang minghatod kanamo aron makatabok sa patag sa Intangkil,” tubag ni Laga Maladaw nga nahibulong.

Kon mao, hain si Gagawen ug si Mayagnaw? Mao kadto ang dakong pangutana sa hunahuna ni Laga Mambulalakaw. Aduna kahay nahitabo kanila? Gibasol niya ang iyang kaugalingon. Kon dili tungod kaniya, dili unta matahap ang ubang banay nga sa karaang balay sa banay Mambulalakaw nagtago ang grupo ni Robert Makaindan.

“Na, hala, pahulay na. Ugma na ta magsulti pag-usab. Tuod diay, timan-i nga usa ray imong itubag kon adunay laing mangutana, ha. Ingna nga nasulti na nimo kanako ang tanan ug sa ako na lang sila magpakisayod,” matod pa ni Laga Mambulalakaw.

“Salamat, agalon,” matod ni Laga Maladaw.

“Way sapayan. Ayawg kabalaka sa imong mga kauban kay gipahiluna na sila sa akong mga sakop,” matod pa ni Laga Mambulalakaw.

Human makalakaw si Laga Maladaw, padayon nga naghinuktok si Laga Mambulalakaw. Naglibog siya kon unsay nahitabo sa duha ka kauban sa tawong nailhan niya isip si Layok Digpanabiya. Apan sumala sa mga saysay nga iyang nadungog, walay timailhan nga adunay nahitabong daotan. Ang pagkahulagway kang Layok Digpanabiya sama ra sa kon unsay iyang pagkahulagway niini. Ug kon adunay nahitabo ni Gagawen, malagmit aduna untay kabag-ohan sa panulti ug kinaiya sa lalaki.

“Hinaot nga way nahitabong daotan kanila,” matod pa niya sa iyang kaugalingon. Nahinumdom pa siya sa iyang dakong katarantar nianing miagi. Maayo na lang gani kay dali nga nakaipsot ang grupo ni Layok Digpanabiya.

“Banay Manhabayan ug banay Diglapid. Hmmm, pila kahay inyong gibayad kang Lighod Pagayuk?” matod ni Laga Mambulalakaw sa iyang kaugalingon.

Naguol si Laga Mambulalakaw nga maghunahuna nga ang iyang sinaligan sa Balay Hulabunga wala makabalibad sa pagtental sa salapi. Maayo na lang gani kay siya ang nangunayg tigom sa mga mapa ug impormasyon nga gikinahanglan ni Layok Digpanabiya ug wala niya kini isalig kang Lighod Pagayuk. Mao kadto nga igo ra sa pagpasangil ang banay Manhabayan ug banay Diglapid kay wala man silay nakitang ebidensiya bisan kon giayo nilag sudlay ang karaang balay sa banay Mambulalakaw. Gani pa, mihatag kinig kahigayonan alang kang Laga Mambulalakaw nga mopasaka og sumbong batok sa duha ka banay tungod sa ilang paglapas sa balaod sa Makasandig.

“Kinsay akong ipuli sa pagdumala sa Balay Hulabunga?” mao kadtoy pangutana ni Laga

Mambulalakaw sa iyang hunahuna. Nabati niya nga maorag molabad ang iyang ulo tungod niadtong butanga. Apan niadtong tungora, kalit nga misulod sa iyang hunahuna ang batan-ong mamamana nga si Laga Maladaw. Aduna kiniy igong kaisog. Adunay igong katakos sa pagka lider. Dili dali matarantar. Maayong manulti. Ug gawas pa, maayo ang barog niini ug maanyag ang panagway. Sakto gyod kaayo para sa Balay Hulabunga.

“Husto. Nganong dili nako siya sulayan?” matod ni Laga Mambulalakaw sa iyang kaugalingon. Sumala sa saysay nga iyang nadungog, ang dalagang mamamana ang nangulo sa namakwet gikan sa Baongan sa lasang sa Kalagumayan. Kon milampos si Laga Maladaw sa paggiya sa kababayen-an, katigulangan ug mga bata hangtod nga sila luwas nga nakaabot sa Makasandig, buot ipasabot nga aduna kiniy igong katakos sa pagdumala og daghang tawo.

“Kon gisultihan siya ni Layok Digpanabiya nga makigkita kanako, malagmit nahunahuna na ni Layok nga magamit nako ning bayhana,” matod ni Laga Mambulalakaw. Nakahukom na siya nga bansayon si Laga Maladaw aron mahimong tagdumala sa Balay Hulabunga.

***

Buntag sayo

Tumoy sa Bungtod Balagahan

“MAAYONG buntag, Laga,” timbaya ni Robert Makaindan. Kamulo siyang naghikay sa ilang pamahaw niadtong tungora.

“Maayong buntag sab, Layok,” tubag ni Laga Pigsayu nga mao pay pagbangon. Nalipay siya sa dihang nakita nga andam na ang iyang kinaham nga bulak sa binagyasan nga gihumolan sa ininit nga tubig.

“Maayong buntag ninyong duha,” timbaya ni

Mayagnaw nga mao pay paggawas sa tolda. Kagabii pa siya gipagula ni Robert Makaindan gikan sa singsing ni Gagawen.

“Maayong buntag sab,” tubag sab sa duha.

“Lingkod na diha kay duol na ta mangaon,” matod ni Robert Makaindan.

“Hain na man ning dapita, Layok?” pangutana ni Mayagnaw.

“Aw, duol na ta sa banuwa sa Mayun-anlaw. Kanang dakong banuwa nga atong gakalantaw gikan dinhi mao na na ang banuwa sa Mayun-anlaw,” matod pa ni Robert Makaindan. “Kining atong nahimutangan mao ni ang Bungtod Balagahan.”

Maorag minglingin ang mga mata ni Mayagnaw sa dihang nadungog kadto. Milantaw dayon siya sa patag diin nakita niya ang dako nga banuwa. Timaan sa kadako niini kay halos kanapulo ka pilo ang kadak-on niini kon itandi sa banuwa sa Makasandig. Gikan sa tumoy sa bungtod, bantang kaayo ang tore sa mga bantay nga nakaluntod sa habog ug lapad nga paril nga nagpalibot sa dakong banuwa. Sa maong mga tore nagkayab-kayab ang dalag nga mga bandila sa Mayun-anlaw.

Dakong banuwa gyod tinuod ang Mayun-anlaw nga gipalibotan og lawom ug luag nga kanal nga puno og tubig. Mokabat og napulo ka dupa ang kalawom sa maong kanal samtang mga 49 ka dupa ang kalapad niini. Ang tubig sa maong kanal gikan pa sa suba sa Unayan nga nagagikan sa Bungtod Balagahan. Atubangan sa maong kanal nahimutang ang usa ka luag nga daluwangan o portal nga maoy bugtong pamaagi aron makasulod sa banuwa.

Adunay pito ka lebel ang banuwa nga dali rang matino tungod kay adunay nagpalibot nga kaugalingong paril ang matag lebel. Ang kinatung-ang lebel nga nahimutang sa solidong bato nga bukid, gipalibotan sab og habog nga paril. Sa maong lebel isigpatas-anay ang dagkong mga balay sa pito ka banay nga maoy tigdumala sa tibuok Sinibwalan.

Sa pagkatinuod, usa ka lig-on nga kuta ang banuwa sa Mayun-anlaw. Matod pa, niadtong unang gubat batok sa mga busaw, milahutay ang Mayun-anlaw sulod sa usa ka tuig nga gipalibotan kini sa mga busaw. Ug human ang usa ka tuig nga gubat, walay bisag usa ka busaw nga nakasulod sa Mayun-anlaw.

“Lami galing nang imong sinugba, da,” matod ni Laga Pigsayu. Nalanghab niya ang alimyon sa sinugbang atay.

“Aw, atay sa baboy-ihalas ni nga lima ang mata. Gulanggulang na mao nga dako-dako sab ang atay,” matod ni Robert Makaindan. Gihaon dayon niya kadto gikan sa baga. Gigutad-gutad dayon niya kadto. Andam na ang sud-an alang sa ilang pamahaw.

“Lami nga pamahaw samtang naglantaw-lantaw sa maayong mga talan-awon. Hmmm, Layok, dinhi na lang kaha sa ta samtang wala pa tay impormasyon bahin sa mga daluwangan?” matod pa ni Laga Pigsayu.

“Aw, kon gusto nimo, walay problema na,” tubag ni Robert Makaindan. “Labing maayo gyod hinuon dinhi kay gawas nga hapsay, lab-as ang tubig ug ang hangin. Ikaw,

Laga Mayagnaw, unsay imong tan-aw?”

“Layok, kanang mahimo kaha nga sa banuwa ko moestar? Gusto nako sulayan nga magnegosyo bisan og gamay lang sa,” matod ni Mayagnaw. Nahunahuna na niya nga igo ra siyang makadugang sa palas-anon ni Layok Digpanabiya kon mag-uban-uban pa siya. Karon nga adunay kahigayonan nga magamit ang iyang katakos sa pagnegosyo, nahunahuna niya nga mao na kiniy pamaagi aron matabangan niya ang lalaki.

“Aw, maayo sab nang imong nahunahuna. Sige, mosugot ko ana,” matod ni Robert Makaindan.

“Tuod lagi, no? Layok, kinahanglan na lang mag-abang tag lugar aron himoong tindahan. Aduna na tay puhunan nga mga baligya. Kadtong mga panit sa hayop nga imong natigom ug kadtong ubang produkto nga atong nakuha sa mga pirata,” sugyot ni Laga Pigsayu.

“Tinuod na, Layok?” pangutana ni Mayagnaw nga tataw ang kalipay.

“Hmmm. Na, hala, padayon tas pamahaw kay mabugnaw na ang pagkaon,” matod ni Robert Makaindan.

Human ang pamahaw, bibo ang ilang hisgot mahitungod sa ilang mga plano sa pagtukod og tindahan sa Mayunanlaw. Nagkauyon na sila nga talagsaong mga produkto ug mga butang ang ilang ipamaligya aron dali rang mailhan ang ilang tindahan. Nganlan nila kini og Balay Kidagsangan ug si Mayagnaw maoy modumala niini.

“Na, pangandam na mo kay mangadto na ta sa banuwa,” matod ni Robert Makaindan human ang ilang hisgot-hisgot.

Ug tuod man, human ang usa ka pagpamilok mibutho sila kilid sa dalan padulong sa daluwangan. Yano lamang ang panagway sa duha ka babaye nga nagsul-ob og takuban. Samtang si Robert Makaindan usa pa gihapon ka bangason nga bagani, taas og buhok ug nagsul-ob og kolor itom. Nalantaw na nila ang dakong ganghaan sa daluwangan diin naglinya ang mga tawo nga buot mosulod. Wala madugay duol na sila sa dakong ganghaan. Sa ibabaw sa maong ganghaan mabasa ang gikulit nga mga letra nga kolor bulawan - MAYUN-ANLAW, BANUWA SA ADLAW. Ibabaw sa maong mga letra ang hulagway sa Adlaw nga walo ang bidlisiw.

“Walo ka bidlisiw. Walu Talugan sa Tagolwan? Aduna kahay kalambigitan kini sa anak ni Buuy Agyu nga si Aniyun Mayun Anlaw?” pangutana ni Robert Makaindan sa iyang kaugalingon.

Sukad mahibaw-i ni Robert Makaindan nga dako ang posibilidad nga nakaabot sa Libungan ang mga Higaonon kaniadto, kanunay siyang nagamatngon sa gibilin nila nga mga timailhan. Tungod kay nagtuo siya nga pinaagi niini, mahibaw-an niya kon unsaon pagbalik ngadto sa kalibotan nga iyang gigikanan.

“Ipakita ang inyong mga tuus,” matod pa sa guwardya sa ganghaan sa daluwangan.

Gipakita dayon sa grupo ni Robert Makaindan ang ilang tagsa-tagsa ka tuus. Sa dihang nakita sa guwardya nga bronse ang ilang mga tuus, nasorpresa kini. Tungod kay dili siya makatuo nga ang yanong mga tawo nga iyang gikaatubang arangan diay nga mga negosyante.

“Ha-ha-ha. Maayong pag-abot sa Mayun-anlaw, mga halangdong agalon. Ang inyong tuus nagatugot kaninyo nga makasulod hangtod sa ikaupat nga lebel sa banuwa,” matod pa sa guwardya. Dali ra niyang namatikdan nga dili mga taga Mayun-anlaw ang tulo.

Human kadto, mipadayon na ang tulo ngadto sa daluwangan o portal nga maoy pamaagi aron makasulod sa Mayun-anlaw. Sa ilang pagsulod, didto lamang nila nasuta nga adunay upat ka daluwangan sa maong lugar. Daghan kaayo ang tawo sa atubangan sa tulo ka daluwangan.

“Higala, parehas ba tanan ang padulngan sa upat ka daluwangan?” pangutana ni Robert Makaindan sa usa ka niwangon ug upaw nga lalaki.

“Ha-ha. Bag-o ka dinhi, no? Higala, kanang walay naglinya sa atubangan mao nay daluwangan padulong sa Digkaaldawan. Apan gidili ang paggamit niana. Kinsa ba sab lagi ang gusto moadto sa Digkaaldawan? Ha-ha. Kanang tapad dayon ana mao nay padulong sa Balabagan. Ang sunod dayon mao nay padulong diha sulod sa banuwa. Ang kanang nabilin mao nay padulong sa lainlaing banuwa sa Sinibwalan.

“Daghang salamat, higala,” matod ni Robert Makaindan. “Karon pa ko nakaabot dinhi mao nga wala koy kasayoran. Tuod diay, ako si Layok Digpanabiya. Manimpalad ko nga magtukod og tindahan dinhi sa Mayun-anlaw.”

“Ha-ha. Mao ba? Maayo kay aron aduna unya koy dadan sa akong ibaligya nga mga butang. Ako diay si Mangki Kulawingan. Manimpaladay nga alimaong sa Balabagan. Padulong ko karon didto ug mobalik dinhi sa sunod bulan. Tuod diay, asa nako pangitaon ang imong tindahan?” matod sa niwangon ug upaw nga lalaki nga si Mangki Kulawingan.

“Pangitaa lang unya ang Balay Kidagsangan sa ikaupat nga lebel,” matod pa ni Robert Makaindan.

“Sige, pangitaon nako na sa sunod nga bulan,” matod pa ni Mangki Kulawingan.

“Sige. Daghang salamat sa impormasyon, higala. Ayo-ayo sa imong lakaw,” matod pa ni Robert Makaindan.

“Way sapayan, higala. Ayo-ayo sab,” tubag ni Mangki Kulawingan. Gilantaw niya ang grupo ni Robert Makaindan hangtod nga nakasulod na sila sa daluwangan padulong sa sulod sa banuwa. Mikunot ang iyang agtang.

“Tanan sila kasagaran o tanan sila banggiitan? Nganong walay masukod nga gahom sa pagka bagani gikan kanila?” Naglingo-lingo si Mangki Kulawingan. Wala siyay kasayoran nga ang iyang instrumento sa pagsukod og gahom gisumpo sa gahom sa iyakan nga si Laga Pigsayu. Apan bisan pa niini, dako ang iyang katahap nga dili kasagaran ang mga tawo nga iyang gikaagbat.

(PADAYONON)